PRAHISTORIA
Pierwsze ślady bytowania człowieka na ziemiach pol. pochodzą sprzed ok. 400–500 tys. lat (Trzebnica) i są związane z homo erectus. Następne to środkowopaleolityczne znaleziska sprzed ok. 200–40 tys. lat odkryte w południowej Polsce (gł. okolice Krakowa, jaskinie pod Ojcowem), pozostałości obozowisk człowieka neandertalskiego trudniącego się łowiectwem, z ok. 38 000–8300 p.n.e. górnopaleolityczne osadnictwo człowieka współczesnego kopalnego, myśliwego, twórcy m.in. kultury jerzmanowickiej, kultur oryniackich, wschodniograweckich, a także kultury świderskiej. Ten okres gospodarki łowiecko-zbierackiej kończy okres mezolitu, reprezentowany w Polsce między innymi przez kulturę komornicką; i janisławicką. Około 4500 p.n.e. rozpoczął się okres neolitu z gospodarką rolniczą. Wówczas przybyły z pd. na nasze ziemie plemiona rolników-hodowców (ceramiki wstęgowej rytej kultura). Świadectwem neolityzacji obszaru Polski jest wykształcenie w IV tysiącl. p.n.e. kultury pucharów lejkowatych. W końcu IV tysiącl. p.n.e. pojawiła się na większą skalę orka sprzężajna, rozwijało się górnictwo krzemienia (pucharów lejkowatych kultura, amfor kulistych kultura; — Krzemionki), pojawiła się miedź. Po 1700 p.n.e. rozwinęła się umiejętność wytopu brązu, a ok. 1250 p.n.e. ukształtowała typowa dla pol. epoki brązu i wczesnej epoki żelaza kultura łużycka, wg dawniejszych poglądów uważana za prasłow., wchodząca w skład eur. kręgu kultur pól popielnicowych. W późniejszym okresie (VII–VI w. p.n.e.) charakteryzowały ją wielkie osiedla obronne (np. Biskupin). W IV–III w. p.n.e. pojawiły się w Polsce silne wpływy Celtów, którzy osiedlili się wyspowo na pd. kraju. Rozwijała się wówczas produkcja żelaza (dymarki). W pierwszych wiekach n.e. ziemie pol. weszły w orbitę ożywionych kontaktów z cesarstwem rzymskim. Przez nasze ziemie biegł wtedy jeden z najważniejszych szlaków handl. Europy (bursztynowy szlak). Na ziemiach pol. wiódł on poprzez obszary zajmowane do poł. V w. n.e. przez ludność kultury przeworskiej. Pojawiły się wówczas liczne importy rzym. (m.in. ozdoby, monety, naczynia). Materiały archeol. związane z kulturą przeworską ukazują obraz ludu o rozwiniętym rzemiośle (wyspecjalizowane garncarstwo, metalurgia żelaza), integralnie związanego z rytmem kulturowego rozwoju plemion barbarzyńskiej Europy (np. bogato wyposażone groby, tzw. książęce, świadczące o silnym rozwarstwieniu społ.). W pierwszych wiekach n.e. nastąpiła migracja plemion gockich znad M. Bałtyckiego, wzdłuż Wisły i Bugu (wielbarska kultura) ku stepom nadczarnomor. (czerniachowska kultura). Od pocz. VI w. n.e. źródła archeol. rejestrują nasuwanie się od wsch. na ziemie pol. ludności słowiańskiej. Badania archeol. poświadczają stopniowy rozwój kulturowy i demograficzny plemion słow. zamieszkujących obszary między Bugiem a Odrą, rozwój, który w poł. X w. zaowocował wykrystalizowaniem się państwa piastowskiego.
PIAST, legendarny protoplasta pol. dyn. Piastów; w Kronice Galla Anonima występuje jako rataj ks. Popiela, mieszkający na podgrodziu gnieźn.; syn Piasta i jego żony Rzepki (Rzepicha), Siemowit, został księciem pol. po śmierci Popiela; Kronika wielkopolska, a za nią J. Długosz, lokalizują wydarzenia w Kruszwicy; sam Piast miał zostać wybrany władcą.
LESZEK
Książę Polski, wg Kroniki Galla Anonima syn Siemowita, ojciec Siemomysła i dziad Mieszka I; historyczność tej postaci przyjmuje większość badaczy.
SŁOWIANIE
Wielka grupa ludów indoeur., która podzieliła się na: Słowian wschodnich — Rosjanie, Białorusini, Ukraińcy, Słowian zachodnich — Polacy, Czesi, Słowacy, dawniej grupa Słowian połabskich i Słowian południowych — Serbowie, Chorwaci, Słoweńcy, Bułgarzy, Słowianie macedońscy i in. mniejsze grupy. Problemy dotyczące przeszłości Słowian budzą do dziś wiele sporów. Dyskusyjne jest nawet pochodzenie nazwy Słowianie, chociaż przeważa pogląd o jej słow. rodowodzie; badacze wywodzą ją z różnych (gł. językowych) przesłanek. P.J. afrik (Szafarzyk) sformułował pogląd, iż pierwotnie nazwa Słowianie określała lud używający wspólnego języka — słowa; J. Peisker i H. Łowmiański wyprowadzali inną etymologię tej nazwy — od slovy, tj. błota (przez uczonych niem. lokalizowanego na Polesiu); nie brak wreszcie prób wywiedzenia nazwy Słowianie od innych apelatywów wziętych np. z języka Gotów (A. Brckner) czy też nadanych przez Rzymian (J. Baudouin de Courtenay). Kontrowersyjne są również sprawy pochodzenia nar. (etnogenezy) i terytorialnego (topogenezy) Słowian; większość uczonych przyjmuje istnienie w III–II tysiącl. p.n.e. wspólnoty etnicznej Słowian i Bałtów (Bałtosłowian); ustalono, że Słowianie należą wraz z Bałtami do grupy pn. ludów indoeur. (do grupy pd. należą Germanie, Celtowie, ludy helleńskie i italskie); zwrócono także uwagę na bliższe pokrewieństwo językowe Słowian z Germanami niż z Celtami, Grekami czy ludami Italii. Wydaje się jednak, iż w przeszłości Słowianie mieszkali prawdopodobnie między Germanami na pn. a Scytami, z czasem Sarmatami, na pd. wschodzie. Połączenie tego usytuowania Słowian z prawdopodobnym istnieniem wspólnoty bałtosłow. zdaje się wskazywać na wsch. praojczyznę Słowian; uczeni niem., jak M. Vasmer i E. Schwarz, posługując się wysuniętym przez J. Rostafińskiego argumentem florystycznym, tj. zjawiskiem nieistnienia słow. nazw niektórych drzew i krzewów (np. buk, trześnia, brzekinia) oraz zwierząt (łosoś), później zaczerpniętych z języków germ., usiłowali ograniczyć obszar praojczyzny Słowian do podmokłych terenów Polesia (slovy); jednak badania nazw wodnych (hydronimii) Słowian, przeprowadzone przez J. Udolpha, wskazują na konieczność ulokowania praojczyzny Słowian także na terenach wysoczyznowych (J. Udolph wskazał tu na Podkarpacie); dlatego badacze twierdzą, że zarówno praojczyzna na Polesiu, jak i na Podkarpaciu byłaby zbyt mała dla Słowian, którzy z czasem zajęli w Europie ogromne obszary po Peloponez na pd. oraz Łabę i Soławę na zachodzie. Już wcześniej T. Lehr-Spławiński na podstawie tego samego materiału hydronimicznego przyjmował za praojczyznę Słowian ziemie położone nad Odrą i Wisłą; tę tezę poparli: M. Rudnicki, J. Nalepa i W. Mańczak, odrzucili ją zaś H. Ułaszyn i K. Moszyński. Ukształtowały się więc poglądy tzw. autochtonistów, którzy przyjmują praojczyznę odrzańsko-wiślańską (T. Lehr-Spławiński, M. Rudnicki, W. Mańczak) lub też odrzańsko-dnieprzańską (A. Udalcov i H. Łowmiański, a także niektórzy autochtoniści, np. K. Moszyński); uznaną ostatnio tezę o wsch. praojczyźnie Słowian, przesuwającej się z biegiem czasu na zach., wysunęli Z. Gołąb i H. Popowska-Taborska.
Etnogenezą, a zwł. topogenezą Słowian zajmowali się także archeologowie. Przyjmując fakt występowania pokrewieństw kulturowych u ludów dobrze znanych ze źródeł pisanych, przenosili oni ten sposób wnioskowania na epoki prahist. (G. Kossinna, a w Polsce zwł. J. Kostrzewski i K. Jażdżewski). Według tych uczonych można od tysiącleci śledzić kolejne fazy rozwoju kultur prasłow. i słow., których zasięg decyduje o położeniu i praojczyźnie Słowian.
Pierwszą wyróżniającą się fazą była kultura łużycka w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza, od XIII w. do ok. 400 p.n.e.; po jej upadku Słowianie prawdopodobnie wytworzyli m.in. kulturę przeworską. Teza ta, zw. często dogmatem Kossinny, jest niejednokrotnie kwestionowana lub odrzucana w nowocz. historiografii, gdzie twierdzi się, że źródła archeol. są niewystarczające i wymagają potwierdzenia przez źródła pisane (Moszyński, H. Preidel, R. Wenskus). Należy więc przyjąć, iż przez Słowian zostały rzeczywiście wytworzone tylko te kultury, które znajdują poparcie w źródłach pisanych. Taką właśnie kulturę stanowi pochodząca z V–VII w. praska prowincja kulturowa, występująca w Czechach i później na terytorium między Soławą a Łabą, zajmowanym przez Serbów połabskich (K.J. Brachmann). Na wsch. jej odpowiednikami są korczakowska prowincja kulturowa oraz pieńkowska prowincja kulturowa. Do najstarszych kultur wytworzonych przez Słowian należy zaliczyć także te, które powstały nad dolnym Dunajem, gdzie źródła pisane po raz pierwszy w poł. VI w. bezpośrednio potwierdzają pobyt ludów słow.; są to kultura Suczawa–Szipot i kultura Ipoteti–Cndeti–Ciurel (M. Comsa) — dopiero one noszą charakter słow., a wg niektórych badaczy powstały wskutek działalności gosp. rodzącego się właśnie szczepu słow. (K. Godłowski).
Innym problemem będącym przedmiotem dyskusji, która dotyczy najdawniejszych dziejów Słowian, jest reprezentowany przez nich typ antropologiczny. W odróżnieniu od większości uczonych niem., którzy przypisywali długogłowy typ nordycki tylko Germanom, uznając Słowian za przynależnych do typu krótkogłowego, inni uczeni, tacy jak L. Niederle, a wśród pol. przede wszystkim J. Czekanowski, znaleźli wśród ludów indoeur. reprezentantów wszystkich typów antropol. (śródziemnomor., nordycki, laponoidalny, paleoeuropeidalny). Te typy czy rasy antropol. odpowiadają też różnego rodzaju wpływom na Słowian (i w ogóle Indoeuropejczyków) najeźdźców tur.-mong., jak Hunowie i zwł. Awarowie, którzy spowodowali u Słowian czeskich wręcz zmianę karnacji skóry z jasnej na ciemną (na co zwrócił uwagę Ibrahim Ibn Jakub w czasie podróży po krajach środk. Europy). W bezpośrednich relacjach zawartych w źródłach pisanych, tj. w historiografii antycznej i rodzącej się historiografii wczesnego średniowiecza, tak bizant., jak i zachodnioeur., można odnaleźć informacje o Słowianach. Za pierwszy lud, który bierze się pod uwagę jako przodków Słowian, uchodzą, wymienieni przez Herodota (V w. p.n.e.) — Neurowie, mieszkający na pd.-zach. od Scytów. Badacze sugerujący się hydronimią pochodzenia neuryjskiego (jak Narew, Nur, Nurzec) proponowali przyznać słow. Neurom panowanie na ogromnych terytoriach od ziem nad Bohem i Dniestrem po Wielkopolskę (M. Plezia); inni, na podstawie dobrze zestawionych nazw rzecznych — tylko na wsch. połaciach nad Bohem i Dniestrem oraz na Białostocczyźnie (J. Udolph, L. Tyszkiewicz). Faktem jest, że lud Neurów jest pierwszym, który już w VI–V w. p.n.e., a może i wcześniej, mógł pretendować do roli Prasłowian.
Odmiennie przedstawia się sprawa tzw. Wenedów (lub Wenetów), ich nazwa bowiem jest z pewnością obcego pochodzenia; prawdopodobnie została zapożyczona od Wenedów mieszkających w starożytności u ujścia Wisły (J. Kolendo, G. Labuda, H. Popowska-Taborska); o Wenedach pisał już w I w. n.e. Pomponiusz Mela i Pliniusz Starszy, którego wzmianka pozwala wysunąć wniosek, że Wenedzi zamieszkiwali na wsch. od Wisły; Tacyt umiejscowił ich na krańcach Germanii, nie zaliczając zresztą ani do Germanów, ani do Sarmatów; Klaudiusz Ptolemeusz w swojej Geografii zalicza ich pod koniec II w. do wielkich ludów eur. Sarmacji; wg jego przekazów Wenedzi zamieszkiwali obszary położone na wsch. od Wisły. Podobnie mapa rzym., przerobiona na początku VI w., tzw. Tabula Peutingerina, umieszcza jeden odłam Wenedów nad M. Bałtyckim, a drugi między dolnym Prutem a deltą Dunaju. Rozstrzygnięcie przynosi spisana w poł. VI w. Getyka Jordanesa, zawierająca informacje o podboju Wenedów przez króla Ostrogotów — Hermanaryka, a także o podboju przez Hunów w 2. poł. IV w. wsch. odłamu Wenedów — Antów. Sytuują one początki historii Wenedów znacznie wcześniej, co może przesądzić o uznaniu za lud słow. także Wenedów występujących w źródłach starożytnych. W dziele Jordanesa Słowianie dzielą się na odłam zach. — Sklawinów (tj. Słowian) oraz wsch. — Antów; nazwa Antowie jest obcego, prawdopodobnie irańskiego, pochodzenia. Niektórzy uczeni jednak, jak G. Labuda czy H. Łowmiański, przyjmują istnienie 3 odłamów Słowian: Wenedów, Sklawinów i (nad Dniestrem i M. Czarnym) Antów. Poglądu takiego nie da się utrzymać, gdyż współcz. Jordanesowi Prokopiusz z Cezarei znał, jak i cała późniejsza historiografia bizant. (Menander Protektor, Teofilakt Symokatta) tylko 2 odłamy Słowian — Sklawinów i Antów; Prokopiusz z Cezarei ponadto zamieścił niezwykle cenną charakterystykę obyczajów i wierzeń (Słowian religia), sposobu wojowania, a nawet wyglądu zewn. (eidos) Słowian, potwierdzoną kilkadziesiąt lat później przez Strategikon pseudo-Maurycjusza. Od VI w. można zatem identyfikować Wenedów ze Słowianami oraz wysuwać wniosek, że zamieszkiwali oni na pn. i pn.-wsch. od dolnego Dunaju (Istru) i jego delty. Od IV w. wiemy także o zależności Wenedów, czyli Słowian, a w szczególności Antów, od Gotów, a później od przybyłych z Azji Hunów. Od pierwszego dziesięciolecia 2. poł. VI w. Antowie, a parę dziesiątków lat później Sklawinowie, popadali w oczywistą zależność od nowych koczowników pochodzenia tur.-mong. — Awarów. Tę zależność (pisał o tym Menander Protektor i Teofilakt Symokatta) potwierdza pochodząca z pocz. 2. poł. VII w. kronika frankońska tzw. Fredegara. Według tych danych Słowianie prawdopodobnie brali udział w wyprawach wojennych Awarów jako gorszy rodzaj wojska („befuci”) lub jako przewoźnicy przez przeszkody wodne, co potwierdza 626 Kronika Wielkanocna (oblężenie Konstantynopola), a później w X w. Konstantyn VII Porfirogeneta. Ponadto Awarowie przebywali na hibernach (zimowiskach) ze Słowianami, którzy musieli ich utrzymywać i oddawać im na ten czas swoje żony i córki, co zanotował Nestor w latopisie z pocz. XII w. Wyprawy awarsko-słow. na ziemie bizant. aż po Saloniki przedstawiają też opisy cudów św. Dymitra zawarte w tymże latopisie. Jednak w nowszej historiografii (J. Peisker, H. Preidel) niewola Słowian u Turko-Tatarów nabiera innego znaczenia; skorzystali z niej przede wszystkim Słowianie, którzy w czasie wspólnych z Awarami wypraw zajęli ogromne obszary po Peloponez, Alpy, Czechy i Morawy, a później już samodzielnie ziemie między Łabą i Soławą a Odrą (Słowiańszczyzna połabska — W.H. Fritze, W. Pohl, L. Tyszkiewicz). Okres zależności od Awarów to dla Słowian czasy wzrostu liczby ludności i ekspansji, którą później kontynuowali sami.
Na całym rozległym obszarze Słowiańszczyzny panował ustrój plemienny. Istniały 2 rodzaje plemion: wielkie jednostki, jak Sklawinowie, na czele z: Daurentiosem (Menander Protektor), Ardagastem (Radogostem), Musokiosem (Mężykiem) i Pirogostem (Teofilakt Symokatta), oraz już w IV w. Antowie na czele z Bozem (Jordanes), a w VI w. z Mezamirem (Menander Protektor); tym wielkim jednostkom plemiennym Słowian były podporządkowane mniejsze, zarządzane u Antów przez występujących obok Boza primates (Daurentiosa hegemones) czy u Słowian północnych archontes, tzw. namiestników (Teofilakt Symokatta); w poł. IX w. potwierdził istnienie takiej małoplemiennej organizacji u Słowian zachodnich tzw. Geograf bawarski. Z czasem daje się zaobserwować u Słowian powstawanie ponadplemiennej organizacji państwowej. Za pierwsze państwo uważa się powstałe ok. 623 lub 626, po buncie przeciw Awarom, tzw. państwo Samona, które przetrwało do 660 (G. Labuda) i ok. 630 prawdopodobnie prowadziło wojny przeciw królowi frankońskiemu Dagobertowi. Późniejsze było państwo bułg., które powstało 680, po podboju przez Protobułgarów Słowian zamieszkałych na pd. od dolnego Dunaju (Siewierzanie i 7 mniejszych plemion) i z czasem zostało zeslawizowane. W 830–907 istniało utworzone przez Mojmirowiczów na Morawach i w Czechach Państwo Wielkomorawskie. Za panowania Rościsława 860 przybyli tu z Salonik (Sołunia) dwaj bracia — apostołowie: Cyryl (Konstantyn) i Metody; po wprowadzeniu chrześcijaństwa w obrządku i języku słow. oprac. oni dla Słowian do dziś używany system pisma: głagolicę; (Cyryl); prawdopodobnie jeden z uczniów Cyryla i Metodego oprac. cyrylicę, która powstała pod znacznym wpływem głagolicy; chociaż chrześcijaństwo w obrządku słow. upadło na Morawach wkrótce po śmierci Metodego wskutek poparcia przez ks. Świętopełka niem. bpa Wichinga, to jednak przeniosło się ono wraz z pismem do Bułgarii, a później na Ruś. Po upadku Państwa Wielkomorawskiego, które zostało 907 rozbite przez Madziarów (Węgrów), na jego gruzach od początków X w. kształtowało się księstwo Przemyślidów czeskich.
Wschodniosłowiańskie plemiona, infiltrowane wyprawami skandynawskich Rusów wytworzyły 2 ośr. władzy: na pn. w Nowogrodzie Wielkim i na pd. w Kijowie; u schyłku X w. zostały one zjednoczone przez jednego z książąt rus. Olega w ogromne państwo słow., którego władcy i drużyna Waregów (Rusów) uległy rychłej slawizacji. U Słowian zachodnich, na terenie dzisiejszej Polski, powstały 2 ośr. organizacji ponadplemiennej: Wiślan — z siedzibą w Krakowie, podbitych przez Świętopełka morawskiego, a od początku X w. (podobnie jak plemiona śląskie) podporządkowanych Czechom, i Polan, który ukształtował się na terenie dzisiejszej Wielkopolski, dając początki państwu polskiemu. Ustrój państwowy kształtował się także u Słowian połabskich.
P.J. SZAFARZYK Słowiańskie starożytności, t. 1–2, Poznań 1842–44;
G. LABUDA Fragmenty dziejów Słowiańszczyzny Zachodniej, t. 1–3, Poznań 1960–75;
H. ŁOWMIAŃSKI Początki Polski, t. 1–6, Warszawa 1964–85;
Słownik starożytności słowiańskich, t. 1–6, Wrocław 1961–76;
Testimonia najdawniejszych dziejów Słowian, z. 1–2, Wrocław 1989;
L. NIEDERLE Slavansk starożitnosti, t. 1–11, Praha 1902–25.
Lech Antoni Tyszkiewicz
Nazwa Polska pochodzi od plemienia Polan, zamieszkujących we wczesnym średniowieczu dorzecze środk. Warty, tj. część obecnej Wielkopolski, i początkowo była używana na określenie ich terytorium plemiennego. Po zjednoczeniu IX–X w. przez Polan prawie całego dorzecza Odry i Wisły nazwą Polska zaczęto obejmować całość państwa (po raz pierwszy na pocz. XI w.). W XIV w. upowszechnił się termin Wielka Polska w odniesieniu do terytorium Polan, w XV w. — Małopolska dla ziem południowych. W okresie zaborów mimo dążeń zaborców do usunięcia nazwy Polska z oficjalnej terminologii, utrzymała się ona oprócz narzucanych nazw urzędowych.
KRONIKA GALLA ANONIMA (1112–16)
, pierwsza polska kronika (spisana po łacinie), powstała najpewniej z inspiracji kanclerza Michała Awdańca, zwierzchnika kancelarii Bolesława Krzywoustego. Potwierdza to list dedykacyjny autora. O kronikarzu niewiele wiadomo — prawdopodobnie był francuskim (węgierskim?) benedyktynem. Świadomie uprawiał swoje rzemiosło, stawiając przed sobą zadanie ocalenia dla potomnych godnych pamięci czynów księcia Bolesława i jego przodków. Rękopis dzieła nie ocalał, najstarsza kopia pochodzi z XIV wieku. Kronika reprezentuje w literaturze polsko-łacińskiej tzw. gesta, opowieści o bohaterach, sytuujące się na pograniczu pracy dziejopisa i poety. Gall odwołuje się nie tylko do metrykalnych faktów, ale także form literackich. Wplata w tekst relacji mowy, wiersze okolicznościowe, m.in. pieśń żałobną na śmierć Bolesława Chrobrego, a także motywy baśniowe, np. podanie o myszach i Popielu. Głównym bohaterem Kroniki czyni Bolesława Krzywoustego, którego przedstawia niczym chrześcijańskiego herosa. Zgodnie z ówczesnymi schematami opisu Gall wydobywa zarówno duchowe jak i fizyczne zalety bohatera. Oprócz pierwszej próby syntezy dziejów Polski kronikarz ma na względzie cele polityczne, ukazując dobrodziejstwa panowania Krzywoustego, mądrość jego decyzji i czynów, przemilczając fakty mniej wygodne dla księcia. W I księdze Kroniki przedstawia panowanie przodków Bolesława, w II — jego dorastanie aż do chwili objęcia władzy, w III (nie ukończonej) — okres jego władania (1109–1113). Gall wykazał się talentem literackim, zwłaszcza we fragmentach wierszowanych, dorównujących zachodnioeuropejskiej poezji łacińskiej. Kunsztu językowego dowiódł także w prozatorskiej części Kroniki, prawdopodobnie recytowanej na dworze Krzywoustego. Swoim dziełem — jak pisał — spłacał gościnę u księcia: by za darmo nie jeść chleba polskiego.