Powstanie listopadowe

POWSTANIE LISTOPADOWE 1830–31, powstanie nar. przeciw Rosji, rozpoczęte 29 XI 1830, zakończone X 1831; objęło tereny zaboru ros., uzyskało pomoc z pozostałych zaborów. Powstanie listopadowe wybuchło na fali eur. ruchów rewol., ale gł. przyczyną była wewn. sytuacja w Królestwie Pol. (łamanie konstytucji z 1815 przez cara, w. ks. Konstantego i rząd Królestwa, ucisk podatkowy, niespełnienie obietnicy o połączeniu z ziemiami zaboru ros., represje). Wybuch akcji zbrojnej został przyspieszony wskutek przygotowań cara do użycia armii Królestwa Pol. przeciw rewolucjom franc. i belgijskiej. Powstanie, przygotowane przez spisek podchorążych pod wodzą por. P. Wysockiego, rozpoczęło się w Warszawie atakiem na Belweder ( belwederczycy); zamach na w. ks. Konstantego nie udał się. Generalicja pol. sprzeciwiła się powstaniu, natomiast znaczna część wojska wzięła udział w walce; do zwycięstwa przyczynił się lud Warszawy, który zdobył Arsenał. Mimo sukcesu nie ustanowiono rządu i władzę objęła grupa konserwatywna (m.in. F.K. Lubecki-Drucki, A.J. Czartoryski, J.G. Chłopicki, M.G. Radziwiłł); 5 XII ogłosił się dyktatorem Chłopicki i kierownictwo powstania rozpoczęło zabiegi o ugodę z carem. Pod naciskiem opinii publ. i lewicy powstańczej, organizowanej od 1 XII w  Towarzystwie Patriotycznym (2), pod przywództwem J. Lelewela i M. Mochnackiego, żądającej zdecydowanej walki o niepodległość, sejm zebrany 18 XII uznał powstanie za nar., a 25 I 1831 pod wpływem manifestacji lud. ku czci przywódców  dekabrystów — zdetronizował Mikołaja I Romanowa. Na przeł. I i II 1831 sejm ustalił formy rządu: utrzymano monarchię konstytucyjną (wobec bezkrólewia władzę najwyższą sprawował sejm); władza wykonawcza należała do 5-osobowego  Rządu Narodowego (prezes rządu — Czartoryski); znaczne kompetencje uzyskał wódz nacz. mianowany przez sejm (został nim ks. Radziwiłł). Rosyjska ofensywa lutowa pod dowództwem feldmarsz. I.I. Dybicza została, po bitwach pod Stoczkiem i Wawrem, powstrzymana przez Chłopickiego na przedpolu Warszawy pod  Grochowem (25 II). W myśl planu opracowanego przez szefa sztabu wojska pol., płka I. Prądzyńskiego, armia pol., dowodzona (od 26 II) przez gen. J.Z. Skrzyneckiego, przystąpiła do ofensywy; zwycięstwa pod Wawrem, Dębem Wielkim (31 III) i  Iganiami (10 IV) nie zadecydowały o sukcesie; 26 V wojska pol. poniosły klęskę pod Ostrołęką.

Próby powstańcze na Litwie, Białorusi, Ukrainie i Wołyniu w poł. 1831 zakończyły się niepowodzeniem. Różne projekty rozwiązania kwestii chłopskiej utknęły w sejmie i nie uchwalono żadnych zmian; mimo złej sytuacji nawoływanie liberałów ziemiańskich do oczynszowania oraz lewicy Tow. Patriotycznego — do uwłaszczenia chłopów (z odszkodowaniem dla ziemian) nie znalazły poparcia wśród konserwatywnej większości sejmowej; w ten sposób przekreślono szansę pozyskania chłopów dla obrony kraju i przekształcenia powstania w wojnę ludową. Tymczasem I.F. Paskiewicz (dow. wojsk ros. po śmierci Dybicza) przekroczył ze swą armią dolną Wisłę (21 VII) i od zach. zbliżał się ku Warszawie. Niepowodzenia i nieudolność dowództwa nacz. pogłębiły niezadowolenie ludu warsz.; 15 VIII, w trakcie inspirowanych przez Tow. Patriotyczne rozruchów, wdarto się do więzień i powieszono kilkudziesięciu aresztowanych szpiegów i generałów podejrzanych o zdradę. J.S. Krukowiecki, nowy prezes rządu (od 17 VIII), był zwolennikiem kapitulacji. W pierwszym dniu szturmu na Warszawę (6 IX) padła — mimo bohaterskiej obrony — umocniona Wola (śmierć gen. J.L. Sowińskiego); 7/8 IX kapitulowała Warszawa. Większość walczącego jeszcze wojska pol. (wódz nacz. — gen. M. Rybiński) oraz cyw. kierownictwo powstania przekroczyły granicę prus. i udały się na emigrację ( Wielka Emigracja). Ostatnie kapitulowały twierdze Modlin (9 X) i Zamość (21 X). Następstwem klęski powstania listopadowego było ograniczenie autonomii Królestwa Pol. i wzmożony ucisk narodu pol. we wszystkich zaborach. Powstanie listopadowe przekreśliło możliwość interwencji ros. w Belgii i Francji. Liberalne i postępowe koła w Niemczech, Szwajcarii i Francji witały wychodźców pol. jako szermierzy wolności.



Przyczyny:
1. łamanie konstytucji
2. niespełnianie obietnic o przyłączeniu ziem zabranych
3. upokarzanie oficerów w wojsku przez wielkiego księcia Konstantego
4. brak możliwości działania legalnej opozycji
5. rewolucyjne ruchy na świecie: w lipcu we Francji, walka Greków o niepodległość, powstanie w Belgii, do którego stłumienia miało być użyte wojsko
polskie
6. 1828 r. - sprzysiężenie podchorążych, na którego czele stał Piotr Wysocki. Istniałą realna groźba aresztowań członków sprzysiężenia.
7. zła sytuacja gospodarcza
Dyktatorzy:
1. Józef Chłopicki
2. 1.12.1830- powstało Towarzystwo Patriotyczne z Joachimem Lelewelem
3. 5.12.1830 - Chłopicki ogłosił się dyktatorem powstania
4. w styczniu 1831 sejm powołał Rząd Narodowy złożony z prezesa (Adam Czartoryski) i kilku ministrów. Dyktatorem został Michał Radzwiłł, a jego pomocnikiem Józef Chłopicki
5. Jan Skrzynecki - powołany po bitwie pod Olszynką Grochowską.
6. Jan Krukowiecki - po wydarzeniach 15 sierpnia
7. Maciej Rybiński
Ważniejsze bitwy:
- 14.02.'31 - pod Stoczkiem (jazda gen. Józefa Dwernickiego)J
- 25.02'31 - pod Olszynką Grochowską K (walczył gen. Chłopicki)
- pod Dębem Wielkiem J
- 10.04'31 - pod Iganiami J
- 26.05.'31 - pod Ostrołęką L (szarże artylerii Józefa Bema)
- 6.09.'31 - obrona Woli L (gen. Józef Sowiński)
Skutki:
1. zniesienie konstytucji z 1815 r.
2. car Mikołaj II wprowadził tzw. Statut Organiczny likwidujący odrębność polityczną, a pozostawiający jedynie resztki odrębności administracyjnej (województwa przemianowano na gubernie)
- Rada Stanu, Rada Administracyjna, odrębny Skarb
3. żołnierzy polskich wcielono do rosyjskiej armii
4. konfiskaty mienia przywódców
5. wprowadzenie stanu wojennego, który trwał 25 lat
6. wybudowano więzienia w Cytadeli, Dęblinie i Modlinie
7. finansowanie rosyjskiej armii okupacyjnej i kontrybucja
8. likwidacja Kościoła unickiego
9. rusyfikacja na Wschodzie
10. w 1832 papież Grzegorz XVI potępił powstanie
11. Rosja i Austria zawarły układ o tłumieniu ruchów rewolucyjnych
12. od 1833 wprowadzono granicę celną
13. cenzura, represje, rosyjski przedmiotem obowiązkowym
14. zamknięto Uniwersytet Warszawski i Towarzystwo Przyjaciół Nauk
15. w latach 40-tych wprowadzono rosyjski system monetarny i kodeks karny
16. Wielka Emigracja
Znaczenie:
1. wzrost świadomości narodowej
2. współpraca między zaborcami
3. wzrost aktywności politycznej, zwłaszcza na emigracji
4. popularność wśród ludów europejskich
5. uratowanie Belgii i Francji przed militarnym włączeniem się Rosji
6. idea romantyczna
7. powstanie było powstaniem szlacheckim. Nie udało się zaangażować w nie mas chłopskich, ponieważ nie powiodły się próby reformy rolnej podejmowane głównie przez "kaliszan".