Jakimi drogami Polacy dochodzili do niepodległości?

15. VIII. 1772 roku trzej nasi sąsiedzi dokonali I rozbioru Polski. Caryca rosyjska- Katarzyna II odebrała Polakom część Białorusi, aż po Dźwinę i górny Dniepr oraz Inflanty Polskie. Król Prus – Fryderyk II zagarnął Pomorze Wschodnie (bez Gdańska), Warmię i Północną Wielkopolskę. Władca Austriacki Józef II wziął południową Małopolskę aż po górną Wisłę i San oraz Podole, czyli zachodnią część Ukrainy (Galicja).

21 lat później – w 1793r – Prusy i Rosja podpisały II rozbiór Polski. Zagarnęły wtedy: wschodnie kresy (Rosja); Wielkopolskę, Kujawy z Włocławkiem, Gdańsk i Toruń (Prusy). Przy Polsce został jedynie niewielki skrawek ziem z Warszawą i Krakowem.

W roku 1795 państwo polskie przestało istnieć. Rosja, Prusy i Austria zawarły ostateczną umowę, dzieląc między siebie resztę ziem polskich.

Mimo, że Polska zniknęła z mapy świata, nie zniknęła z serc Polaków, którzy niemalże od razu podjęli próby odzyskania niepodległości.

24 marca 1794 roku wybuchło powstanie kościuszkowskie skierowane przeciw Rosji, a następnie także Prusom. Spowodowane zostało II rozbiorem Polski (23. I. 1793r.) oraz groźba następnego podziału kraju, rządami targowiczan, okupacją rosyjską, a także redukcją wojska. Pośrednią przyczyna wybuchu powstania była także rewolucja francuska, która dała Polakom nadzieję uratowania ojczyzny. Nawet hasła naszego powstania: „Wolność, Równość, Całość, Niepodległość” nawiązywały do rewolucji francuskiej.
Polscy emigranci działający w Dreźnie (Hugo Kołłątaj i Ignacy Potocki) założyli organizację spiskową. To oni wybrali Kościuszkę na naczelnego wodza powstania.
Dnia 24 marca 1794r. na krakowskim rynku w asyście mieszczan i wojska Tadeusz Kościuszko został zaprzysiężony, jako naczelnik powstania. W tym samym dniu wojsko polskie ruszyło ku stolicy.
Mimo początkowych zwycięstw powstanie upadło. Główną tego przyczyną była znaczna przewaga wojskowa Rosji (300 tys. żołnierzy, przeciwko 70 tys. Polaków).
Powstanie upadło 16 listopada 1794 roku, a w niecały rok później dokonał się III rozbiór Polski.

Jednak w Polakach nie umarł duch patriotyzmu. Będąc na emigracji utworzyli Legiony Polskie (1797r.) we Włoszech, które miały walczyć u boku Napoleona Bonaparte. Polacy mieli nadzieję pokonać Austrię i wyzwolić przynajmniej część Rzeczypospolitej. Jednakże marzenia te nie spełniły się. Napoleon podpisał pokój z Austrią, a legiony wysłał na wyspę Santo Domingo, gdzie miały bronić kolonialnego terytorium Francji. Tych Polaków, których nie wysłano na Haiti wcielono do wojska obcych krajów (głównie Włoch).
Bonaparte w kilka lat później spełnił jednak jedna nadzieje Polaków. W 1807 roku, po zwycięskiej wojnie z Rosją utworzono Księstwo Warszawskie z ziem II i III zaboru pruskiego. W tym samym roku nadano Księstwu konstytucję.

Jednak szczęście Polaków nie trwało długo. Podczas Kongresu Wiedeńskiego w 1814r. z ziem polskich utworzono trzy twory polityczne o zróżnicowanej sytuacji ustrojowej, prawnej i międzynarodowej. Były to: Rzeczpospolita Krakowska, Wielkie Księstwo Poznańskie oraz Królestwo Polskie (pod rządami Romanowów).

Początkowa euforia, jaka ogarnęła Polaków tuz po utworzeniu Królestwa i nadaniu mu konstytucji w krótkim czasie zmieniła się w wielkie rozczarowanie. Bardzo szybko okazało się, że postanowienia konstytucji nie będą przestrzegane. Wprowadzenie cenzury, tajna policja pod przewodnictwem Mikołaja Nowosilcowa, a szczególnie znęcający się nad żołnierzami wódz wojska polskiego – książę Konstanty - doprowadziły do tego, że Polacy po raz kolejny i nie ostatni w swej historii zaczęli szykować powstanie. Wybuchło ono w nocy z 29 na 30 listopada 1830r. i nazywane było Powstaniem Listopadowym.
Początkowo Polacy odnosili zwycięstwa - przeprowadzili udany atak na Arsenał, a wojska rosyjskie wycofały się z Warszawy. Przełomowym momentem był styczeń 1831r., kiedy to Sejm uchwalił detronizację cara Mikołaja I. Od tej chwili powstanie przerodziło się w polsko- rosyjską wojnę o niepodległość.
W początkowym etapie wojny odnieśliśmy szereg zwycięskich bitew m.in. pod Stoczkiem, Wawerem, Grochowem. Jednak zwycięska bitwa nie oznacza zwycięskiej wojny. „Ostrożne” prowadzenie wojny, zwlekanie z ofensywą doprowadziły do tego, że w decydującej bitwie pod Ostrołęką ponieśliśmy klęskę. Było to równoznaczne z przegraniem wojny.
Od tej chwili dla Polaków zaczęła się nowa epoka – Wielka Emigracja. Po upadku powstania prawie 10 tys. ludzi musiało z powodów politycznych opuścić kraj. Wśród nich byli m.in. Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Fryderyk Chopin, którzy poza krajem żyli, działali i swoimi osiągnięciami rozsławiali imię swej ojczyzny.

Niedługo po klęsce powstania listopadowego Towarzystwo Demokratyczne Polskie (TPP) planowało nowe powstanie, które miało wybuchnąć we wszystkich zaborach równocześnie. Jednak policja pruska aresztowała jednego z przywódców Towarzystwa oraz znalazła przy nim dokumenty zawierające plany powstania. W związku z tym plany uległy zawieszeniu. Jedna nie do wszystkich dotarła ta wiadomość. Do próby powstania doszło w Krakowie z 21/22 lutego 1846r. Jednak jak można się było spodziewać nie osiągnęliśmy zwycięstwa, a skutkiem powstania było zlikwidowanie Rzeczpospolitej Krakowskiej i wcielenie jej obszaru do Austrii.

Po powstaniu listopadowym na kraj spadły liczne represje. Namiestnikiem Królestwa został Iwan Paszkiewicz, który swe rządy rozpoczął od wzniesienia Cytadeli Warszawskiej – miejsca więzień i straceń powstańców. Mimo to Polacy nie rezygnowali z dążeń niepodległościowych. Społeczeństwo polskie podzieliło się na zwolenników dwóch ugrupowań politycznych: Czerwonych i Białych.
Czerwoni szykowali powstanie, jednak ich działalność została wykryta. Aby uniemożliwić rozpoczęcie zrywu margrabia Aleksander Wielopolski, powołany przez cara na stanowisko Naczelnika Rządu Cywilnego, zwolennik ugody z caratem, zaplanował „brankę” (przymusowy pobór do wojska carskiego). To jednak, wbrew oczekiwaniom, zamiast zapobiec wybuchowi walk tylko, je przyspieszyło. Powstanie styczniowe wybuchło w nocy z 22 na 23 stycznia 1863roku. Jego pierwszym przywódca był Stefan Bobrowski, następnie Ludwik Mierosławski, po nim funkcje tę pełnił Marian Langiewicz, a jako ostatni Romuald Traugutt, który na wiosnę 1864r. został aresztowany, a następnie stracony na stokach Cytadeli.
W marcu 1864r. carat nadał chłopom ziemie na własność, co odciągnęło ich od powstania.

Powstanie Styczniowe było ostatnim zrywem narodowowyzwoleńczym Polaków w XIX w. Podobnie jak poprzednie próby odzyskania niepodległości zakończyło się klęską. Tysiące Polaków wywieziono na Syberię, nastąpiła rusyfikacja kraju oraz zlikwidowano odrębność Królestwa, powołując na jego miejsce Kraj Nadwiślański.

Okres po powstaniu był dla Polaków bardzo ciężki. W zaborach spadały na nich ostre represje. Musieli walczyć z rusyfikacją i germanizacją: urzędów, administracji, szkolnictwa, a nawet Kościoła. Postawę Polaków bardzo dobrze oddaje wiersz K.K. Baczyńskiego:

„Byłeś jak wielkie, stare drzewo,
narodzie mój jak dąb zuchwały,
wezbrany ogniem soków źrałych,
jak drzewo wiary, mocy, gniewu.


I jęli ciebie cieśle orać
i ryć cię rylcem u korzeni,
żeby twój głos, twój kształt odmienić,
żeby cię zmienić w sen upiora.

Jęli ci liście drzeć i ścinać,
byś nagi stał i głowę zginał.

Jęli ci oczy z ognia łupić,
byś ich nie zmienił wzrokiem w trupy.

Jęli ci ciało w popiół kruszyć,
by wydrzeć Boga z żywej duszy.

I otoś stanął sam, odarty,
jak martwa chmura za kratami,
na pół cierpiący, a pół martwy,
poryty ogniem, batem, łzami.

W wielkości swojej – rozegnany,
w miłości swojej – jak pień twardy,
haki pazurów wbiłeś w rany
swej ziemi. I śnisz sen pogardy.

Lecz kręci się niebiosów zegar
i czas o tarczę mieczem bije,
i wstrząśniesz się z poblaskiem nieba,
posłuchasz serca: serce żyje […]

Polacy po klęsce powstania styczniowego stracili wiarę we wszelkie zbrojne zrywy. Jednak można walczyć nie tylko mieczem, ale także słowem. Jak niegdyś Józef Wybicki, który napisał pieśń dla Legionów, tak inni artyści polscy tworzyli ku pokrzepieniu serc Polaków. Tworzyli, by umocnić naród w walce z germanizacją oraz rusyfikacją, by przypomnieć im o tradycji, z której mogą czerpać siłę. Wśród tych osób można wymienić Jana Matejko, który malował obrazy historyczne przedstawiające największe triumfy naszego narodu np. Bitwę pod Grunwaldem, Hołd Pruski i wiele innych, a także wielu pisarzy, takich jak H. Sienkiewicz, B. Prus, E. Orzeszkowa oraz M. Konopnicka.

Na uwagę zasługują także inne wydarzenia, które udowadniają nam, że można walczyć o wolność nie tylko na wojnie. Jednym z nich jest strajk dzieci Wrzesińskich, które po wycofaniu języka polskiego z lekcji religii odmówiły odpowiadania po niemiecku, za co były poddawane chłoście, a ich rodziców protestujących przeciwko takiemu postępowaniu karano nawet więzieniem. Było to w 1901r.
Poetka Maria Konopnicka pod wrażeniem tych wydarzeń napisała „Rotę”, która zaczyna się od słów : „Nie rzucim ziemi, skąd nasz ród. Nie damy pogrześć mowy! Polski my naród, polski lud, Królewski szczep Piastowy”.

Drugim znaczącym wydarzeniem była „walka” Michała Drzymały – polskiego chłopa, który omijając przepisy zakazujące budowy domu bez zgody władz niemieckich, zamieszkał w wozie cyrkowym.

Ostatecznie największą rolę w odzyskaniu niepodległości odegrała I wojna światowa oraz działalność Józefa Piłsudskiego, który korzystając z wolności panującej w autonomicznej Galicji, stworzył organizacje o charakterze wojskowym. Powstały w 1908r. Związek Walki Czynnej w przyszłości stanie się zaczątkiem polskiej armii, z kolei Związek Strzelecki prowadził głównie przeszkolenie wojskowe młodzieży.
W latach 1912- 1914 problem państwowości polskiej nie istniał na arenie międzynarodowej. Polska nie istniała na mapie świata, ani w świadomości społeczeństw zachodnich. Tylko w polskim społeczeństwie tliła się nadzieja, że „wielka wojna” zmieni bieg dziejów Europy i pozwoli na odzyskanie przez Polskę niepodległości.

W momencie wybuchu wojny – 28 lipca 1914r. – Józef Piłsudski opowiedział się po stronie państw centralnych, gdyż uważał, że szanse mamy u boku państw należących do Trójprzymierza, poza tym liczył się z tym, że w przyszłości dojdzie do wojny z Rosją, stąd potrzeba tworzenia polskich oddziałów za zgodą Austro – Węgier.

3 sierpnia 1914r. komendant główny - Józef Piłsudski – uformował Pierwszą Kompanię Kadrową, a niedługo potem Legiony Polskie. Z czasem zostały utworzone trzy brygady. Pierwszą z nich dowodził Piłsudski, Drugą generał J. Haller, a Trzecią Stanisław Szeptycki. Walcząc u boku armii austriackiej zajęły Królestwo Polskie. Jednakże wobec milczenia państw centralnych w sprawie przynależności ziem polskich, Piłsudski wstrzymał zaciąg do Legionów i zaczął rozbudowywać utworzoną przez siebie 8.09.1914r. tajną Polską Organizację Wojskową (POW), której celem miała być zbrojna walka z Rosją o niepodległość Polski. Początkowo organizacja prowadziła wywiad i instruktaż wojskowy.

Jednocześnie szeroką akcję na rzecz odrodzenia państwa polskiego prowadzili działacze polscy na zachodzie: Związek Emigracyjny w USA, „Komitet Pomocy dla Ofiar Wojny w Polsce”, działający z inicjatywy H. Sienkiewicza i I. Paderewskiego w Szwajcarii, Agencja Polska w Lozannie itp. Podjęły działania zmierzające do przywrócenia niepodległości Polski i przypomniały opinii międzynarodowej o Polakach i ich marzeniach o wolności.
Drugi rok wojny nie przyniósł żadnych zmian w sprawie polskiej, a państwa zaborcze nie dopuszczały do poważniejszego rozwoju polskich formacji.

Istotne zmiany mocarstw zachodnich wobec sprawy polskiej, nastąpiły pod koniec 1916 roku. Pierwszy wniosek w sprawie wskrzeszenia Polski postawiono w parlamencie włoskim w grudniu 1916 roku, ale w znaczący sposób poruszył tę kwestię prezydent USA W. Wilson w styczniu w1917r.; był to widoczny efekt działań poloni amerykańskiej z Paderewskim na czele.
Ponadto wojna pociągała za sobą ogromne straty w ludziach. W związku z tym dnia 5 listopada 1916r. generalni gubernatorzy Niemiec i Austro – Węgier ogłosili w imieniu cesarzy akt dotyczący utworzenia państwa polskiego „z ziem polskich panowania Rosji wydartych”. Władzę w tym tworze państwowym bez określonych granic i stopniu suwerenności powierzono Tymczasowej Radzie Stanu. Państwa centralne liczyły na to, iż dzięki temu pozyskają kilka dywizji polskich.

W 1917 roku żołnierzom Legionów Polskich nakazano złożenie przysięgi wierności cesarzom niemieckiemu i austriackiemu. Piłsudski uznał, że oto nadszedł czas, by zerwać współpracę z państwami Trójprzymierza. Zarówno on, jak i jego współpracownicy odmówili złożenia przysięgi, za co spadły na nich ostre represje, a sam Piłsudski został uwięziony w Magdeburgu.
Po tym wydarzeniu część oficerów pozostawała w obozach, zaś oficerowie pozostali w wojsku kierowali akcja polityczną (m.in. Edward Rydz – Śmigły).

Na mocy decyzji cesarzy Niemiec i Austro – Węgier 12.09.1917r. powstała w Warszawie Rada Regencyjna jako najwyższa władza państwowa Królestwa Polskiego.

Rewolucja październikowa w Rosji, która wybuchła 7.XI. 1917r. i wiążąca się z nią krwawa wojna domowa, a następnie powstanie władzy bolszewickiej zmieniły układ stosunków międzynarodowych w Europie. Niemcom na rękę był rozkład wewnętrzny Rosji, który umocnił ich pozycje na wschodzie. Armia rosyjska przestała istnieć, a władze bolszewickie dążyły do pokoju. Rozmowy pokojowe rozpoczęły się 22 grudnia 1917r.
O sprawie polskiej zaczęli mówić dopiero przywódcy zachodni.

Od 15 lipca 1917 r. we Francji działał Komitet Narodowy Polski z Romanem Dmowskim na czele. Komitet ten pozostał reprezentantem naszego narodu aż do schyłku wojny, która zakończyła się 11 listopada 1918r. kapitulacja Niemiec w Compiegne. Później natomiast uczestniczył on w przygotowaniu i podpisaniu w czerwcu 1919 roku traktatu wersalskiego.

Podczas Konferencji Pokojowej w Paryżu państwa, które zwyciężyły ustaliły, iż do ziem polskich należeć będzie Wielkopolska i Pomorze Wschodnie, jednak bez Gdańska, który był Wolnym Miastem pod opieka Ligi Narodów. Na Warmii, Mazurach i Górnym Śląsku miał zostać przeprowadzony plebiscyt, tak by ludność tych obszarów sama zadecydowała do jakiego państwa chce się przyłączyć. Odrodzone państwo polskie po ponad 120 latach znów pojawiło się na mapie.
Po katastrofie państw centralnych Piłsudski wypuszczony na wolność dnia 10 listopada 1918r, powrócił do Warszawy i przejął z rąk Rady Regencyjnej władzę wojskową, następnie zaś (14 listopada 1918r) cywilną.
Państwo polskie zniknęło z map Europy na ponad 120 lat. Liczne powstania nie doprowadziły do zmiany tej sytuacji. Dopiero zakończenie I wojny światowej otworzyło drogę do odzyskania niepodległości, a dzień 11 listopada 1918 roku uznano za dzień odzyskania niepodległości.
Pragnienie ocalenia choćby odrobiny niezależności popychało polityków i społeczeństwo polskie do ofiar, bez których być może dzisiaj Polski nie byłoby na mapie Europy. Mimo niezliczonych przeszkód społeczeństwo polskie potrafiło przetrwać okres niewoli rozbiorowej, a zachowując ducha narodowego- odzyskać niepodległość.