Różnice między rynkiem wolnokonkurencyjnym a monopolem

Słowo „ekonomia” wywodzi się z języka greckiego i oznacza „dom” i „prawo” (oikos i nomus), dosłownie „prawa domu”. Pierwszy raz słowa „ekonomia” użył Arystoteles.

Często występuje z przymiotnikiem „polityczny” z greckiego „ploitikos”, czyli „społeczny, a więc ekonomia polityczna to nauka o prawach „domu społecznego”.Po raz pierwszy tej nazwy użył francuski ekonomista, Montchretien w swojej pracy pt. „Traktat o ekonomi politycznej” wydanej w 1615 r. W literaturze fachowej można również spotkać określenie „teorii ekonomi” lub „ekonomiki”

Ekonomia bada prawa rządzące zjawiskami oraz procesami gospodarczymi.

W szczególności odkrywa te prawa, które określają zasięg historyczny działania i wzajemnego oddziaływania. Jest też nauką o alokacji zasobów, czyli rozdziale ograniczonych wartości gospodarczych w stosunku do stale rosnących potrzeb społecznych. Zajmuje się, rozlokowaniem ograniczonej ilości zasobów w celu wytworzenia dóbr oraz ich podziałem w społeczeństwie. Wiąże się to z koniecznością ciągłego dokonywania wyborów ekonomicznych w procesach produkcyjnych, wymiany i podziału posiadanych zasobów.

Ekonomia dzieli się w zależności od przedmiotu badań na: mikroekonomię i makroekonomię:
Mikroekonomia - zajmuje się analizą problemów alokacji w indywidualnych podmiotach gospodarczych
Makroekonomia - bada wyżej wymienione zagadnienia na poziomie całej gospodarki

Nauka ekonomii opiera się trzech podstawowych nurtach. Nurt ultra liberalny rozwinięty przez A.Smitha, R.Mathus’a, głosi, że konkurencja między jednostkami oraz ”gra” interesów są najlepszymi regulatorami życia ekonomicznego a interwencja państwa powinna być ograniczona. Nie powinno się ustalać cen i wysokości płac. Całkowicie przeciwstawny podejściu liberalnemu jest nurt marksistowski, który głosi, że kapitalizm społeczny prowadzi do eksploatacji ludności przez posiadaczy środków produkcji. Na problem społeczny, którego źródłem jest kapitalizm zwracał uwagę J.S Mill, propagując przezwyciężenie tego problemu poprzez interwencje państwa. Tak narodził się nurt reformistyczny (rozwiązywanie problemów społecznych
z udziałem państwa).

Zadajmy sobie, zatem pytanie czy występuje konkurencja doskonała?
Zjawisko konkurencji jest integralną częścią prawidłowo działającego mechanizmu rynkowego. Konkurencja polega na rywalizacji sprzedawców na rynku po przez cenę, jakość produktów i świadczonych usług.

Do jednych z wielu zagadnień ekonomii należy badanie zjawiska konkurencji oraz rzadko występującej sytuacji, jaką jest monopol i jego odmiana- oligopol; wyszukiwanie różnic między poszczególnymi typami rynków. Sytuacja rynkowa określana mianem konkurencji doskonałej charakteryzuje się tym, że żaden z kupujących i sprzedających nie ma wpływu na cenę. Cena kształtuje się na rynku jako pośrednia ofert producentów i popytu konsumentów na dany produkt. Cena zarówno dla producenta jak i konsumenta jest wielkością stałą.

Konkurencja doskonała opiera się na czterech podstawowych założeniach:
1. Założenie jednorodności produktów.
Produkty oferowane przez wszystkich producentów są jednakowe. Kupujący traktują produkty oferowane przez producentów jako identyczne, nie mają oni żadnych dodatkowych korzyści z wyboru konkretnego sprzedawcy, ponieważ cechy produktów są identyczne.

Kupującemu jest, więc obojętnie, od jakiego sprzedawcy produkt pochodzi. Produktem są również akcje przedsiębiorstw np. akcje firmy Wedel na giełdzie. Jeżeli chcielibyśmy kupić 100 akcji Wedla, nie ma dla nas znaczenia od kogo je kupimy- istotna jest cena giełdowa równa dla wszystkich kupujących.

2. Założenie pełnej mobilności czynników produkcji.
Na rynku doskonale konkurencyjnym nie istnieją żadne przeszkody do wchodzenia i wychodzenia z rynku. Czynniki produkcji mogą być przesuwane pomiędzy poszczególnymi gałęziami produkcji, nie ma ograniczeń dotyczących nakładów inwestycyjnych przeznaczonych na nową działalność, lub przesunięcia już istniejącej działalności do innej branży, tzw. przebranżowienie. Dlatego na tym rynku nie potrzeba dużego nakładu kapitałowego do otwarcia działalności. Wejście na rynek jest otwarte dla wszystkich podmiotów gospodarczych chcących się tam znaleźć

3. Duża liczba kupujących i sprzedających.
Rynek składa się z wielu producentów i kupujących. W rezultacie udział każdego producenta i konsumenta w globalnej podaży i popycie jest niewielki. Oznacza to, że jakakolwiek zmiana podaży danego producenta lub zmiana popytu pojedynczego kupującego jest za mała, aby mieć wpływ na zmianę ceny na rynku. Sprzedający i kupujący zgadzają się na obecną cenę rynkową wiedząc, że nie mają wpływu na jakąkolwiek zmianę

4. Założenia doskonałej informacji rynkowej.
Przyjmuje się, że wszyscy sprzedający i nabywca posiadają pełną informację o produkcie i jej cenie, zarówno teraz jak i w przyszłości. Zgodnie z tym nie występuje niepewność i ryzyko odnośnie kształtowania rozmiarów produkcji, w wyniku, czego producent może kształtować rozmiary produkcji i maksymalizować zysk, a kupujący może określić swój popyt.

W rzeczywistości firmy nie posiadają pełnej informacji o rynku, zdobywanie danych pociąga dodatkowe koszty, a osiągnięcie pełnej informacji wymaga pełnych nakładów. Zakładając, że posiadamy pełen obraz wiedzy o rynku, oznacza, że dostęp do informacji jest „darmowy”.

Ważnym czynnikiem kształtującym podaż i popyt jest cena zarówno dla konsumenta jak i dla producenta, kształtująca się w długim jak i krótkim okresie czasu. Przy danej cenie produktu konsument zgłasza taki popyt na produkt, który maksymalizuje jego zadowolenie, natomiast producent przy tej samej cenie zgłasza taką podaż, która maksymalizowałaby zysk. Oba te zjawiska można przedstawić graficznie jako krzywa podaży i popytu. Punkt przecięcia się krzywych stanowi punkt równowagi rynkowej, (O), czyli sytuację, w której popyt(D) konsumenta jest równy podaż (S) producentów

Opierając się na przykładzie firmy „Wedel” sytuacja taka nastąpi w momencie, gdy firma będzie sprzedawać swoje wyroby po takiej cenie na którą zgodzą się konsumenci maksymalizując swoje zadowolenie z kupna produktów tej firmy.

Analizując równowagę przedsiębiorstwa w długim okresie czasu należy uwzględnić kształtowanie się popytu i kosztów. Gałąź przemysłu znajduje się w punkcie równowagi, kiedy wszystkie przedsiębiorstwa danej gałęzi osiągają równowagę w długim okresie czasu, również, jeżeli przedsiębiorstwa osiągną zmaksymalizowany zysk (wszystkie w danej gałęzi) to wtedy przemysł osiągnie równowagę rynkową. Osiągnięcie równowagi pozwala na zwiększenie wielkości produkcji, przy zwiększeniu zysku. Należy jednak pamiętać ze, osiągnięcie równowagi przez określony podmiot gospodarczy nie oznacza równowagi rynkowej w danej gałęzi przemysłu. W warunkach konkurencji doskonałej pojedyncze firmy mają zbyt małą siłę oddziaływania, aby mogły zasadniczo wpłynąć na cenę.

Gałąź przemysłu osiąga punkt równowagi, gdy cena rynkowa zrówna się z krzywą długookresową KCP·.

Drugą skrajną sytuacją na rynku jest monopol, występuje wówczas, kiedy na rynku istnieje tylko jeden podmiot gospodarczy oferujący produkty nie mające bliskich substytutów. Monopolista na rynku sam ustala ceny, które maksymalizują jego zysk, często stosuje tzw. dyskryminację cenową, sprzedając ten sam produkt, stosuje różne ceny.

Monopol opiera się na czterech założeniach charakterystycznych dla tego rynku:
1. Produkty są jednorodne
Monopol może wytwarzać i sprzedawać produkty jednorodne. Na rynku monopolisty nie ma substytutów

2. Brak możliwości wejścia na rynek
Ograniczony wstęp producentów na rynek spowodowany jest uwarunkowaniami technicznymi. Wejście na taki rynek wiąże się z ogromnymi wydatkami początkowej działalności.

3. Jeden sprzedający, wielu kupujących

4. Założenie o doskonałej informacji rynkowej.
Popyt na rynku monopolisty kształtuje się tak samo jak podaż tego rynku. Dzieje się tak, dlatego że kupujący nie ma możliwości wyboru towaru, może on jedynie nabyć towar oferowany przez monopolistę albo z niego zrezygnować.

Zasadniczym elementem wzrostu zysku monopolisty, jest wzrost efektów działalności produkcyjnej lub usługowej. Monopolista szacując zysk musi uwzględnić zmieniające się koszty; sam dyktuje ceny swoich produktów, korygując je w zależności od zmiany popytu.

Zarówno na rynku doskonale konkurencyjnym jak i monopolu przedsiębiorstwa osiągają przychody lub straty z działalności, czyli są nierentowne, mimo że są jedynymi producentami na tym rynku.

W rzeczywistości monopol występuje często w przedsiębiorstwach publicznych. Typowym przykładem takiego zachowania może być Telekomunikacja Polska, która jako monopolista na naszym rynku dyktuje ceny połączeń telefonicznych na takim poziomie, aby pokryć koszty świadczonych usług i zmaksymilizować zysk. Konsumenci muszą przyjąć taką cenę, jaką proponuje usługodawca, jeśli chcą z niej skorzystać. W przypadku nieakceptowania przez konsumenta proponowanej ceny, następuje automatyczna rezygnacja z usług monopolisty. Rynek telekomunikacyjny jest dobrym przykładem jak trudno na nim zaistnieć innym usługodawcom.

W latach 90-tych pojawił się konkurent usług telekomunikacyjnych firma NETIA, która jak wynika ze statystyk kontroluje małą część rynku, a jej sytuacja finansowa w wyniku ponoszenia dużych kosztów działalności uległa znacznemu pogorszeniu. Mając na względzie dobrobyt ekonomiczny konsumentów, instytucje rządowe ingerują w ten rynek ustalając taryfy i opłaty za usługi.

Kontrola rynku monopolistycznego prowadzi do zwiększenia sprzedaży, osiąganej w punkcie równowagi popytu i podaży. Jeżeli koszt całkowity znajduje się powyżej ustalonej ceny Pmax, wtedy monopolista zbankrutuje.

W sytuacji, gdy produkcja monopolu uważana jest za niezbędną dla społeczności wtedy działalność ta jest subwencjonowana przez państwo.
W praktyce funkcjonowanie usług monopolisty usług publicznych cenę często wyznacza koszt przeciętny.

Odmianą rynku monopolu jest oligopol, oprócz monopolu i konkurencji monopolistycznej jest jedną z trzech form konkurencji niedoskonałej;
w oligopolu kilku (kilkunastu) producentów dostarcza przeważającą część podaży w danej gałęzi przemysłu. Oligopol jest strukturą pośrednią między monopolem a konkurencją doskonałą. Od monopolu różni go występowanie konkurencji, od konkurencji doskonałej — wielkość przedsiębiorstw: w oligopolu funkcjonują przedsiębiorstwa posiadające znaczne udziały w rynku i mające przez to wpływ na ceny. Istotą oligopolu jest współzależność tworzących go przedsiębiorstw. Oligopol powstaje w tych rodzajach działalności, które charakteryzują się dużymi rozmiarami produkcji, co ogranicza dostęp do rynku i liczbę ewentualnych konkurentów. Współcześnie oligopol stanowi najbardziej rozpowszechnioną strukturę rynku. W wielu sektorach gospodarki, głównie przetworzonych produktów przemysłowych, oligopol występuje na rynku światowym: Lotniczym., samochodowym, komputerowym, naftowym. Współzależność przedsiębiorstw w oligopolu oznacza, że przy podejmowaniu decyzji firmy muszą brać pod uwagę prawdopodobne zachowania innych przedsiębiorstw. Może to prowadzić do zmów monopolistycznych tzw. karteli tj. porozumień mających na celu ograniczenie konkurencji i umożliwienie stosowania praktyk monopolistycznych. Przejawia się to w ograniczeniu podaży w celu utrzymania cen na wysokim poziomie, zwalnianiu procesów innowacyjnych, zmniejszaniu ryzyka. Jeżeli zmowy monopolistyczne są zakazane przez prawo, a tak jest we wszystkich krajach rozwiniętych to, współpraca może przybierać formy niejawne. Jedną z nich jest przywództwo cenowe (price leadership), które występuje, gdy jedno z przedsiębiorstw (często jest to przedsiębiorstwo dominujące, tzn. mające największy udział w rynku) dyktuje poziom cen przyjmowany przez pozostałe przedsiębiorstwa. Praktyka ta występuje na rynkach produktów standaryzowanych (tytoń, benzyna); na rynkach produktów zróżnicowanych porozumienie jest trudniejsze i częściej dochodzi tam do konkurencji przybierającej postać stałego i silnego zagrożenia przejęcia popytu na produkty danej firmy. Poziom tego zagrożenia zależy m.in. od możliwości wejścia do gałęzi nowych producentów. Konkurencja w oligopolu jest przybiera formę niecenowej, przedsiębiorstwa konkurują jakością dóbr oraz przez popieranie sprzedaży (reklama produktu i znaku firmowego, szybka zmiana modeli i wzornictwa, serwis, szeroka dostępność towarów na rynku, sprzedaż ratalna itd.). Celem tej konkurencji jest osiągnięcie jak największych udziałów w rynku oraz regulowanie popytu — przyśpieszenie moralnego zużycia dóbr w celu zwiększania chłonności rynku. Konkurencja niecenowa wywołuje silne zapotrzebowanie przedsiębiorstw na innowacje i jest istotnym czynnikiem rozwoju gospodarczego; ponieważ jednak dostosowania te mają charakter ilościowy, a niecenowy, dlatego ten rodzaj konkurencji zmusza przedsiębiorstwa do utrzymywania nie wykorzystanych zdolności produkcyjnych; nie pozostaje to bez wpływu na poziom bezrobocia, chociaż siła tego oddziaływania jest różnie oceniana.

Porównując rynek wolnokonkurencyjny i monopolu przedsiębiorstwa znajdujące się na tych rynkach potraktujemy jako jeden podmiot gospodarczy działający najpierw na rynku konkurencyjnym a następnie przyjmujący pozycję monopolisty. Zakładamy, że przedsiębiorstwo osiąga koszt marginalni i koszt przeciętny, które są takie same, niezależnie od rynku, na jakim występuje.

Przedsiębiorstwo konkurencyjne, punkt równowagi rynkowej osiąga poprzez zrównanie kosztu marginalnego z przychodem marginalnym, jest ono w stanie wytworzyć więcej produktów a cena sprzedaży jest niska. Ogólny zysk ze sprzedaży produktów jest mniejszy niż w przedsiębiorstwie monopolistycznym.

Rynek monopolu osiąga większy zysk poprzez stosowanie wysokich cen, nie jest on jednak w stanie produkować dużych ilości dóbr, dlatego też monopolista musi stosować wysokie ceny swoich produktów, aby zmaksymalizować zysk.

Monopol nie wykorzystuje w pełni zdolności produkcyjnych, stąd zaspokojenie potrzeb jest mniejsze niż w warunkach konkurencji. Przedsiębiorstwa doskonale konkurencyjne są w stanie dostosować wielkość produkcji do potrzeb rynku.

Podmiot gospodarczy działający w warunkach wolnej konkurencji, aby utrzymać się na rynku, musi wprowadzać usprawnienia technologiczne.
W przypadku monopolu presja postępu technicznego nie jest tak duża, mimo że możliwości inwestycyjne są tu znacznie większe. Nie oznacza to, że postęp techniczny na tym rynku nie istnieje, jest on czasami podyktowany naciskami społeczeństwa.