Leasing - charakterystyka (dość rozbudowany temat)

Wstęp.

Wprowadzone nowe regulacje dotyczące leasingu w kodeksie cywilnym, w prawie podatkowym oraz wejście w życie znowelizowanej ustawy o rachunkowości porządkują tematykę leasingu na gruncie prawa. Stwarza to podstawy do przyspieszenia rozwoju leasingu w Polsce.
Należy oczekiwać, że najbliższe lata będą okresem dynamicznego rozwoju leasingu w Polsce. Docenione na świecie zalety leasingu, do których należy w pierwszej kolejności zaliczyć:
· możliwość finansowania inwestycji ze środków obcych, a tym samym bardziej elastycznego zarządzania płynnością,
· możliwość rozszerzenia zdolności kredytowej
· możliwość uzyskania korzyści podatkowych
· możliwość wykorzystania specjalistycznej wiedzy firm leasingowych w zakresie dostępu do nowoczesnych technologii,

Dynamiczny rozwój prawa bilansowego jest zjawiskiem światowym. Jako przykład może służyć rozwój Międzynarodowych Standardów Rachunkowości (MSR).
Ujednolicenie polityki monetarnej krajów Unii Europejskiej oraz rozwój rynków kapitałowych to zasadnicze przyczyny ewolucji zasad rachunkowości.

Korzyści wynikające z wprowadzanych zmian w sposób znaczący przyczynią się do poprawy przejrzystości i rzetelności sprawozdań finansowych, a ponadto:
· Zasady rachunkowości dotyczące leasingu będą zgodne z zasadami przyjętymi w praktyce międzynarodowej, co wpłynie pozytywnie na czytelność sprawozdań finansowych.
· Operacje gospodarcze będą ujmowane zgodnie z ich treścią ekonomiczną , a sprawozdania tym samym będą rzetelniej oddawały sytuację majątkową i finansową jednostek.
· Możliwość dokonania korekt dotyczących umów zawartych przed dniem wejścia w życie znowelizowanej ustawy pozwoli wielu jednostkom na dokonanie korekt ujęcia kosztów w latach poprzednich, a tym samym zwiększenie kapitałów własnych.

Od 1 stycznia 2002 roku obowiązują znowelizowane przepisy ustawy o rachunkowości. Które mają zastosowanie do umów zawartych po dniu 1.01.2002 roku, z możliwością ich zastosowania do umów zawartych przed tą datą.
Przyjęte w znowelizowanej ustawie o rachunkowości regulacje dotyczące leasingu są powierzchowne i nie obejmują rozwiązań dotyczących najbardziej istotnych kwestii dotyczących ewidencji leasingu.
Do czasu opracowania standardu jednostki objęte ustawą o rachunkowości mogą stosować wytyczne MSR, a głównie: MSR 17 Leasing, MSR 16 - Rzeczowy majątek trwały, MSR 12 - Podatki i MSR 39 - Instrumenty finansowe


ROZDZIAŁ I CHARAKTERYSTYKA UMOWY LEASINGU






Leasing to obco brzmiące angielskie słowo zrozumiałe tylko przez nielicznych, dziś używanym powszechnie w szeroko pojętej działalności gospodarczej. Wiele osób nie do końca pojmuje na czym polega ta forma finansowania działalności gospodarczej, krążą mity na temat leasingu i jego opłacalności , zagrożeń z nim związanych

1. Dotychczasowa definicja leasingu określała go jako: leasing – to forma najmu lub dzierżawy ruchomych środków trwałych lub nieruchomości, stwarzająca przedsiębiorstwu, które ją wykorzystuje, możliwość użytkowania określonych dóbr bez konieczności ich nabycia. Natomiast w nowych przepisach kodeksu cywilnego, obowiązujących od 9 grudnia 2000 roku przez umowę leasingu finansujący zobowiązuje się, w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa, nabyć rzecz od oznaczonego zbywcy na warunkach określonych w tej umowie i oddać tę rzecz korzystającemu do używania albo używania i pobierania pożytków przez czas oznaczony, a korzystający zobowiązuje się zapłacić finansującemu w uzgodnionych ratach wynagrodzenie pieniężne, równe co najmniej cenie lub wynagrodzeniu z tytułu nabycia rzeczy przez finansującego.

Leasing stanowi w państwach wysoko rozwiniętych powszechnie stosowaną formę obrotu gospodarczego oraz metodę lansowania i kredytowania inwestycji. Wykorzystanie leasingu w Polsce wiąże się także z zachodzącymi procesami prywatyzacyjnymi, w szczególności prywatyzacją przedsiębiorstw państwowych.

2. Rodzaje transakcji leasingowych

Istnieje wiele odmian, które są powszechnie przyjmowane i stosowane, ale są też i takie, które powstały na bazie określonych systemów prawnych i tylko tam mają swoją rację bytu.

a) ze względu na ilość podmiotów biorących udział w transakcji, przyjmuje się podział na leasing
· pośredni
· bezpośredni

b) ze względu na charakter zobowiązań pomiędzy stronami umowy i finansową stroną umów przyjęto podział na leasing
· finansowy
· operacyjny

c) ze względu na rodzaj przedmiotu leasingu przyjęto podział na leasing
· dóbr inwestycyjnych
· dóbr konsumpcyjnych
· leasing ruchomości i nieruchomości.




Szczególną postacią leasingu operacyjnego jest tzw. leasing „mokry”, w którym udostępniający zobowiązuje się do świadczenia usług dodatkowych. (Np. w przypadku leasingu samolotu zobowiązuje się do zapewnienia zaopatrzenia np. w paliwo). Leasing operacyjny występuje w formie leasingu „suchego”, jeśli udostępniający nie obciąża się żadnymi dodatkowymi świadczeniami.

Ponieważ umowy leasingu operacyjnego zawierane są na krótkie okresy czasu oraz nie zakłada się w nich zwrotu całości kapitału w czasie trwania umowy, nie ma przeszkód, aby w umowie założyć możliwość odstąpienia od umowy przed upływem czasu jej trwania.

Wymienić należy również leasing podatkowy, występujący również w prawie angielskim i amerykańskim, wiążący się z określonymi korzyściami podatkowymi dla stron umowy leasingu. Z punktu widzenia gospodarczego wykorzystania oraz charakterystyki prawnej, znaczenie ma podział leasingu na leasing ruchomości i nieruchomości. Ten ostatni, ze względu na wartość jego przedmiotu, rodzi potrzebę wielu specyficznych rozwiązań.

Z uwagi na możliwość zawarcia przez strony w umowie różnorodnych klauzul, wyróżniono leasing z opcją zakupu, przedłużenia kontraktu, zwrotu przedmiotu umowy.






3. Podstawowe zasady ujęcia leasingu przez korzystającego według znowelizowanych przepisów ustawy o rachunkowości

1. Umowy leasingu powinny być klasyfikowane zgodnie z kryteriami zawartymi w ustawie. Podatkowa definicja leasingu nie ma żadnego zastosowania dla potrzeb bilansowych.
2. Jeżeli umowa spełnia choć jeden z siedmiu warunków określonych w ustawie traktowana jest jako leasing finansowy i powinna być ujęta w bilansie zgodnie z przepisami ustawy oraz zasadami określonymi przez MSR 17 (Leasing)
3. Jeżeli umowa nie spełnia żadnego z wymienionych warunków, traktowana jest jako leasing operacyjny, a ujęciu w księgach podlegają wyłącznie opłaty leasingowe.
4. Obowiązek nowej klasyfikacji i odmiennego od dotychczasowego ujęcia w księgach dotyczy umów zawartych po dniu 1.01.2002 roku.
5. Jednostki mogą zastosować nowe zasady do umów zawartych przed 1.01.2002 roku i dokonać odpowiednich przekształceń, odnosząc ich skutki na kapitał własny jako zysk/stratę z lat ubiegłych.


3.1 Rezerwa i aktywa z tytułu podatku odroczonego

W myśl art. 37 znowelizowanej ustawy o rachunkowości w związku z przejściowymi różnicami między wykazywaną w księgach rachunkowych wartością aktywów i pasywów, a ich wartością podatkową możliwą do odliczenia w przyszłości, jednostka tworzy rezerwę i ustala aktywa z tytułu podatku odroczonego.

Zastosowanie odmiennego ujęcia operacji leasingowych dla celów podatkowych i bilansowych powoduje powstawanie różnic pomiędzy wartością bilansową aktywów i pasywów, a ich wartością podatkową czego konsekwencją jest obowiązek ujęcia w bilansie aktywu z tytułu podatku odroczonego lub rezerwy na podatek odroczony.


3.2 Zasady wyceny i ujęcia w księgach, skutki transakcji leasingu finansowego i operacyjnego

Podstawową zasadą ujęcia operacji leasingowych w księgach jest kierowanie się rzeczywistą treścią ekonomiczną transakcji, uwzględniającą zasadę wyższości treści nad formą.

3.3 Ujęcie leasingu finansowego w księgach korzystającego

Zasady ujęcia bilansowego leasingu finansowego w księgach korzystającego są następujące:
· wartość przedmiotu leasingu ujmowana jest przez korzystającego w majątku trwałym jako środek trwały lub wartości niematerialne i prawne a drugostronnie jako zobowiązanie,
· odpisów amortyzacyjnych dokonuje się według zasad przyjętych dla własnych środków trwałych,
· wartość przedmiotu leasingu ustalona w momencie rozpoczęcia umowy jest równa jego wartości rynkowej, (co w praktyce oznacza cenę nabycia) lub bieżącej (zdyskontowanej) wartości opłat leasingowych jeżeli jest ona niższa,
· opłaty leasingowe muszą być podzielone na część stanowiącą spłatę zobowiązania oraz koszty finansowe,
· koszty finansowe powinny być tak rozliczone w poszczególnych okresach, aby uzyskać stałą okresową stopę procentową w stosunku do niespłaconego zobowiązania.

Do wyliczenia zdyskontowanej wartości przyszłych opłat jako czynnika dyskontującego używa się stopy procentowej obowiązującej przy danej umowie. Zastosowanie tej stopy powoduje, że zdyskontowana wartość opłat leasingowych równa jest wartości przedmiotu leasingu na dzień rozpoczęcia umowy.
Można też zastosować stopę procentową przy jakiej korzystający pożyczałby środki, na zakup danego składnika aktywów na podobny okres i przy podobnych zabezpieczeniach.
Należy tutaj podkreślić, że dla celów podatkowych koszty z tytułu transakcji leasingowych należy ustalić w oparciu o przepisy podatkowe i zapewnić ewidencję tych kosztów w ujęciu podatkowym. Ewidencja kosztów powinna też uwzględniać praktyczne aspekty wynikające z potrzeb rozliczenia VAT.

Konsekwencją odmiennego ujęcia bilansowego i podatkowego będzie obowiązek uwzględnienia w sprawozdaniu finansowym aktywu z tytułu podatku odroczonego lub rezerwy na podatek odroczony w sposób określony a art. 37 znowelizowanej ustawy.






3.4 Bilans i rachunek wyników Korzystającego

(Leasing finansowy )
BILANS

AKTYWA PASYWA
ŚRODKI TRWAŁE ZOBOWIĄZANIAz tytułu długu pozostałego(kapitał pozostały do spłaty)

RACHUNEK WYNIKÓW

STRONA KOSZTOWA STRONA PRZYCHODOWA
AMORTYZACJA + CZĘŚĆ ODSETKOWA(część odsetkowa liczona w sposóbodzwierciedlający stałą okresowąstopę zwrotu długu pozostałego- MSR-17 "Leasing") PRZYCHODYZ DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ





3.5 Bilans i rachunek wyników Finansującego

(Leasing finansowy )

BILANS

AKTYWA PASYWA
NALEŻNOŚCIZdyskontowane wewnętrzną stopą zwrotu (IRR) raty leasingowe oraz wartość resztowa(niespłacony kapitał) ZOBOWIĄZANIAw zależności od źródeł refinansowania np. kredyt bankowy

RACHUNEK WYNIKÓW

STRONA KOSZTOWA STRONA PRZYCHODOWA
KOSZTYz tytułu odsetek od refinansowania + koszty stałe PRZYCHODYz części odsetkowej rat leasingowych. Rozliczane w sposób odzwierciedlający stałą okresową stopę zwrotu długu pozostałego(MSR 17 - "Leasing")



3.6 Ujęcie leasingu operacyjnego według nowych zasad w księgach korzystającego

Leasing operacyjny nie jest wliczany do wartości aktywów bilansowych, co wpływa na polepszenie wskaźnika ROA (return on assets - stosunek zysku do aktywów) - suma aktywów nie ulega zmianie przy jednoczesnym wzroście zysku. Leasing operacyjny nie jest uwidoczniony jako zobowiązanie w bilansie korzystającego (leasingobiorcy). Przedmiot leasingu nie pogarsza więc stosunku zadłużenia do kapitału własnego, ponieważ nie powiększa zadłużenia korzystającego. Pomaga to w podtrzymaniu silnego wizerunku firmy.

Ustawa nie określa zasad ewidencji leasingu operacyjnego. Międzynarodowe Standardy Rachunkowości, którymi można się posiłkować nie przewidują specjalnego ujęcia leasingu operacyjnego. Korzystający ujmuje w księgach wyłącznie opłaty leasingowe. Zasadą jest, że opłaty rozlicza się metodą liniową, systematycznie przez okres trwania umowy. W praktyce oznacza to konieczność rozliczenia w czasie opłaty wstępnej.
Możliwe jest też zastosowanie innej metody, jeżeli jest to uzasadnione przez zachowanie współmierności przychodów i kosztów w poszczególnych okresach.
Odmienne potraktowanie opłat dla celów podatkowych i bilansowych wymaga uwzględnienia podatku odroczonego.






3.7 Ujawnienie skutków transakcji leasingowych w sprawozdaniach finansowych korzystających

Znowelizowana ustawa o rachunkowości (załącznik nr 1) zawiera wykaz informacji dodatkowych ujawnianych w sprawozdaniu finansowym jednostki. Zgodnie z pkt. 1 ust. 3 załącznika 1 jednostka powinna przedstawić wartość nie amortyzowanych lub nie umarzanych przez jednostkę środków trwałych, używanych na podstawie umów najmu, dzierżawy i innych umów, w tym z tytułu umów leasingu.
W praktyce decydując o zakresie informacji dodatkowej należy kierować się nadrzędną zasadą jaka jest rzetelność i jasność sprawozdania finansowego.
Oznacza to, że w notach dodatkowych do sprawozdania finansowego należy przedstawić informacje niezbędne do właściwego zrozumienia sprawozdania finansowego.
W przypadku aktywów o znacznej wartości, przyjętych w leasing ustalając zakres informacji dodatkowych można posiłkować się wytycznymi zawartymi w MSR 17, które dla poszczególnych rodzajów leasingu obejmują:

3.8 Leasing operacyjny – MSR 17 wymaga ujawnienia następujących informacji:
- łącznej wartości opłat leasingowych w strukturze czasowej (do roku, 1-5 lat, ponad 5 lat)
- sumę przyszłych opłat subleasingowych,
- opłaty leasingowe i subleasingowe ujęte w kosztach i przychodach okresu,
- ogólny opis ważniejszych postanowień zawartych umów, w tym
podstawę ustalania warunkowych opłat leasingowych,
istnienie i warunki przedłużenia umowy lub wykorzystania możliwości zakupu oraz klauzul dotyczących indeksacji ceny
ograniczeń wynikających z umowy leasingowej.

Dodatkowo MSR 17 odwołuje się do MSR 32 „Instrumenty finansowe : ujawnianie i prezentacja”. Zgodnie z MSR 32 powinny zostać ujawnione informacje pozwalające lepiej zrozumieć charakter zobowiązań jak również ryzyka (kursowe, stóp procentowych itp.)

3.9 Leasing finansowy - MSR oprócz spełnienia wymogów MSR 32 wymaga ujawnienia min. następujących informacji:

- wartość bilansową netto dla każdej grupy aktywów,
- uzgodnienie różnicy pomiędzy łączną kwotą opłat leasingowych, a ich wartością bieżącą,
- łączną kwotę minimalnych opłat leasingowych na dzień bilansowy oraz ich wartością bieżącą, płatnych do roku, 1 5 lat i powyżej 5 lat
- ogólny opis ważniejszych postanowień zawartych umów, w tym:
podstawę ustalania warunkowych opłat leasingowych,
istnienie i warunki przedłużenia umowy lub wykorzystania możliwości zakupu oraz postanowień dotyczących możliwości podwyższenia ceny,
ograniczenia wynikające z postanowień umowy leasingowej.





3.10 Po zakończeniu okresu umowy finansujący może :

- sprzedać korzystającemu przedmiot umowy po cenie niższej od ceny rynkowej, ale nie niższej od wartości hipotetycznej przedmiotu
- Zawrzeć kolejną umowę leasingu lub przedłużyć trwającą za opłaty znacznie niższe od poziomu rynkowego
- Sprzedać przedmiot umowy osobie trzeciej i wypłacić korzystającemu umówioną kwotę
(Przychód ustala się na zasadach ogólnych, z tym, że nie może on być niższy od ceny rynkowej. Gdy odpisów dokonywał korzystający to kosztem finansującego jest opłata na rzecz korzystającego i różnica między ceną nabycia przedmiotu umowy a otrzymaną spłatą. Gdy odpisów dokonywał finansujący , kosztem jest różnica miedzy wartością początkową a dokonanymi odpisami amortyzacyjnymi oraz opłata na rzecz korzystającego do wysokości różnicy między rzeczywistą wartością netto a hipotetyczną wartością netto).

3.11 Klasyfikacja umów dla celów podatkowych.

3.12.1 Leasing finansowy:

Sposób opodatkowania w czasie trwania umowy


Finansujący Korzystający
Przychód Tak (tylko część odsetkowa)
Koszt Tak (tylko część odsetkowa)
Amortyzacja Tak
W odniesieniu do umów, do których wprowadzono postanowienie, że odpisów amortyzacyjnych dokonuje korzystający, ustawodawca nie wprowadza minimalnego czasu trwania umowy, z zastrzeżeniem jednak, że powinien to być czas określony. Przypadek ten dotyczy także sytuacji, w których finansujący korzysta z ulg i zwolnień podatkowych określonych ustawą, a minimalny czas, na jaki została zawarta umowa jest taki, jak w przypadku 2. Dodatkowo także i w tej sytuacji warunek dotyczący wysokości sumy opłat powinien być spełniony (suma opłat pomniejszona o VAT powinna co najmniej odpowiadać wartości początkowej środków trwałych lub wartości niematerialnych i prawnych).


W przypadku leasingu finansowego jedynym koniecznym przekształceniem jest dostosowanie kosztów finansowych do systematycznego rozłożenia w czasie przy zastosowaniu wewnętrznej stopy zwrotu.

U korzystającego na dzień bilansowy należy ustalić rezerwę na podatek odroczony. Podstawą wyliczenia rezerwy będzie różnica wartości bilansowej i podatkowej aktywów i pasywów.
różnice te będą dotyczyły:
- środków trwałych ( wartość księgowa – równa wartości początkowej pomniejszonej o dotychczasowe umorzenia naliczane z zastosowaniem stawki przyjętej w firmie, wartość podatkowa - równa wartości początkowej pomniejszonej o dotychczasowe umorzenia naliczane z zastosowaniem stawki podatkowej ),
- zobowiązań długoterminowych z tytułu leasingu (wartość księgowa zobowiązania wobec finansującego, wartość podatkowa – wartość zobowiązania na moment rozpoczęcia umowy pomniejszona o spłaty wartości przedmiotu leasingu ustalone w umowie).

3.12.2 Leasing operacyjny:

Sposób opodatkowania w czasie trwania umowy

Finansujący Korzystający
Przychód Tak (cała opłata leasingowa)
Koszt Tak (cała opłata leasingowa)
Amortyzacja Tak


Ustawodawca wprowadził tu wymaganie, aby czas oznaczony na jaki zawarta jest umowa stanowił minimum 40% normatywnego okresu amortyzacji (gdy jej przedmiotem są rzeczy ruchome lub wartości niematerialne i prawne podlegające amortyzacji) albo minimum 10 lat (gdy przedmiotem są nieruchomości podlegające odpisom amortyzacyjnym).
Warunek o wysokości sumy opłat musi być spełniony łącznie z warunkiem dotyczącym minimalnego czasu trwania umowy.

U korzystającego na dzień bilansowy należy ustalić rezerwę na podatek odroczony. Podstawą wyliczenia rezerwy będzie różnica wartości bilansowej i podatkowej aktywów i pasywów.

4. Warunki zawierania umów leasingowych:

· okres leasingu auta: od 24 do 60 miesięcy
· wpłata początkowa: od 10% do 40% dla klientów EFL SA, od 20% do 45% dla pozostałych firm
· waluta umowy: PLN lub EUR
· harmonogramy spłat: równomierne, degresywne
· nieograniczona wartość auta
· auta nowe i używane
· firma przedstawia jedynie dokument potwierdzający prowadzenie
· działalności gospodarczej, zaświadczenie o numerze REGON i NIP
· firma potwierdza podpisy pod umową leasingową na podstawie bankowej karty wzorów podpisów

5. Rozwój leasingu w Polsce.

System nakazowo-rozdzielczy nie sprzyjał rozwojowi gospodarki rynkowej, stąd też zarówno w obrocie krajowym, jak i międzynarodowym leasing aż do końca lat osiemdziesiątych nie odgrywał większej roli. Jeśli chodzi o obrót polski, to w omawianym okresie leasing stosowano głównie ( oczywiście w skromnych rozmiarach) w budownictwie, w przedsiębiorstwach wykonawstwa inwestycyjnego-montażowych i budowlanych, w odniesieniu do maszyn, urządzeń i aparatów używanych w tych przedsiębiorstwach. W stosunkach handlu zagranicznego przedmiotem leasingu były wtedy głównie wyposażenia dla przemysłu tekstylnego, metalowego oraz przetwórstwa owoców, warzyw i drewna. Obecnie znaczenie leasingu znacznie wzrosło i ciągle się zwiększa.


6. Leasing międzynarodowy

Transakcje leasingowe występują nie tylko w obrocie krajowym, ale i międzynarodowym, stąd też od wielu lat prowadzono prace nad ujednoliceniem regulacji leasingu międzynarodowego. Efektem tych prac prowadzonych przez Międzynarodowy Instytut Unifikacji Prawa Prywatnego ( UNIDROIT ) w Rzymie był projekt konwencji o międzynarodowym leasingu finansowanym. Projekt ten (po pewnych zmianach i uzupełnieniach) został przyjęty na konferencji dyplomatycznej w Ottawie dnia 28 maja 1988 roku.
Polska nie jest stroną tej Konwencji, niemniej jednak zawarte w niej postanowienia oraz zasady, na których się opiera i którymi hołduje, są niezwykle ważne dla międzynarodowych transakcji leasingowych.



7. Zalety i wady leasingu

a) ZALETY

· wpłatę początkową i raty leasingowe w całości wliczyć można w koszty uzyskania przychodu
· podatek VAT naliczany jest od poszczególnych opłat leasingowych z osobna , przez co nie ma konieczności płacenia go w całości na początku umowy , jak to ma miejsce w umowach sprzedaży ratalnej
· leasing nie ogranicza możliwości korzystania przez leasingobiorcę z tradycyjnych form pozyskania środków na inwestycje , np: kredytu bankowego
· zapewnia dostęp do najnowszej techniki i technologii bez angażowania własnych środków kapitałowych przy użyciu nowego sprzętu
· stwarza możliwość rozszerzania planowania wydatków leasingobiorcy w przyszłych okresach , gdyż opłaty leasingowe są niezmienne przez cały okres trwania umowy .
· leasing to znacznie prostsze i szybsze procedury niż w przypadku kredytu bankowego
· leasing to możliwość pokrywania kosztów użytkowania urządzeń z bieżących przychodów firmy
· możliwość skorzystania z różnego rodzaju preferencji podatkowych , z zwłaszcza z ulg podatkowych związanych z posiadaniem środków trwałych . Często leasingobiorca jest firmą , której sytuacja finansowa nie pozwala na skorzystanie z ulg podatkowych związanych z nabyciem środków trwałych i tylko poprzez leasing oraz uwzględnienie tych ulg w cenie leasingu ma możliwość ich skonsumowania . Taka możliwość powoduje , że efektywna cena leasingu może być niższa niż kredyt bankowy
· pełna elastyczność umów leasingowych w zakresie sprzętu , czasu trwania , warunków płatności i wynikających z tego możliwości dostosowania się do bardzo indywidualnych potrzeb leasingobiorcy
· umożliwienie łatwiejsze niż w przypadku zakupu , wymiany środków zużytych fizycznie lub przestarzałych z powodu postępu technicznego na nowe
· możliwość uzyskania środków produkcji o różnym stopniu zużycia , w zależności od potrzeb i możliwości płatniczych leasingobiorcy

b) WADY

· pozbawienie leasingobiorcy prawa własności przedmiotu leasingu , co zmniejsza jego prestiż i pozbawia go satysfakcji
· stosunkowo wysoki koszt leasingu wynikający z konieczności pokrycia wszelkich kosztów leasingodawcy związanych z daną umową oraz zapewnienie odpowiedniej stopy zysku
· formalne pozbawienie leasingobiorcy roszczenia do zysku z wartości przedmiotu leasingu , jaką reprezentuje on po zakończeniu umowy, mimo pokrycia pełnej wartości tego przedmiotu
· ścisłe związanie się leasingobiorcy z leasingodawcą w czasie trwania umowy
· pełne ponoszenie wszelkiego ryzyka przez leasingobiorcę

ROZDZIAŁ II PORÓWNANIE KREDYTU Z LEASINGIEM



1. Kredyt –jest stosunkiem ekonomicznych pomiędzy wierzycielem a dłużnikiem . Może on występować w formie towarowej lub pieniężnej.

Najstarszą forma kredytu jest kredyt towarowy . Kredyt pieniężny polega na odstąpieniu określonej ilości pieniędzy przez osobę fizyczną lub prawną drugiej osobie , pod warunkiem ich zwrotu w ustalonym terminie oraz zapłaty procentu .
Udzielanie kredytów i pożyczek to podstawowa działalność banków . Umowa pożyczki jest umową nie nazwaną . Umowę kredytową wyróżniają trzy cechy charakterystyczne :

· jest umową konsensualną , co oznacza , że dochodzi do skutku już w chwili podpisania przez strony , a nie dopiero w momencie wydania środków pieniężnych ,
· dwustronnie zobowiązująca ,
· odpłatna





2.Zasady funkcjonowania kredytu

a) cechy kredytu :

· celowość
· terminowość
· oprocentowanie

Celowość kredytu oznacza , iż w umowa kredytowej musi być precyzyjnie określony przedmiot kredytowania . Oprocentowanie nalicza się w walucie kredytu i pokrywa koszt uzyskania środków na kredyt oraz marżę banku

b) rodzaje oprocentowania :

· stałe
· zmienne

Oprocentowanie stałe występuje w Polsce bardzo rzadko . Obecnie banki stosują zmienną stopę oprocentowania , która składa się ze :stawki bazowej i marży banku udzielającego kredytu oraz marży banku zasilającego bank –kredytodawcę w środki finansowe.

c) Stawka bazowa –jest elementem zmiennym oprocentowania . Składnikiem oprocentowania obok stawki bazowej jest marża banku – kredytodawcy będąca elementem stałym . Trzecim elementem jest marża banku zasilającego bank – kredytodawcę w środki przeznaczone na sfinansowanie wniosku kredytowego . Dodatkowo kredytodawcy pobierają od kredytodawcy różne prowizje .

d) Prowizja przygotowawcza –jest jednorazową opłatą za czynności związane z udzieleniem kredytu ok. (0,5 – 2% ) . Niekiedy banki pobierają prowizję od zaangażowania . Celem prowizji jest pokrycie strat banku . Od kredytów nie spłaconych w terminie banki pobierają odsetki od zadłużenia przeterminowanego . Czasami banki pobierają również prowizję od wcześniejszej spłaty kredytu .


3.Klasyfikacja kredytów

W polskim systemie bankowym stosuje się wiele kredytów , klasyfikowanych wg różnych kryteriów : przedmiotu kredytowania , okresu kredytowania , formy kredytu , sposobu zabezpieczania kredytu , waluty kredytu .

a) wg przedmiotu kredytowania :

obrotowe
inwestycyjne
konsumpcyjne
Kredyty obrotowe – są przeznaczone na bieżące potrzeby związane z prowadzoną działalnością .
Kredyty inwestycyjne – służą finansowaniu nakładów gospodarczych na stworzenie nowych lub powiększenie istniejących .
Kredyty konsumpcyjne – przeznaczone są na ratalny zakup towarów i usług konsumpcyjnych.



b) biorąc za podstawę podziału okresu kredytowania wyróżnia się :

· krótkoterminowe – od 1 roku
· średnioterminowe – od 3 lub 5 lat
· długoterminowe – powyżej 3 lub 5 lat

c) przyjmując za kryterium formę udzielania kredytu :

· w rachunku bankowym (kredyty krótkoterminowe) na działalność eksploatacyjną i tylko wówczas , gdy osoba ubiegająca się o kredyt ma rachunek bieżący w danym banku .

· Kredyt otwarty- jest udzielany na okres 1-1,5 roku , a bank uruchamiając go zobowiązuje się do zapłaty w ramach gotówki , czeków gotówkowych zwykłych , potwierdzonych , poleceń przelewu , akredytów , w których bank jest wskazany jako domicynat , czyli osoba u której dokument mam być płatny .
· Kredyt kasowy – jest udzielany w razie chwilowego braku gotówki w kasie , na okres kilku dni .
· Kredyt w rachunku pożyczkowym uruchamiane są przez otwarcie dla kredytobiorcy specjalnego rachunku . Kredyt w rachunku kredytowym są krótko – lub średnioterminowe i mogą zostać udzielone jako:
· kredyt docelowy
· kredyt na pokrycie wymaganych zobowiązań
· kredyt kasowy
· kredyt sezonowy
· linie kredytowe

Inną forma kredytów są kredyty wekslowe , wśród nich można wyróżnić :
Kredyt dyskontowy –jest udzielany w formie wykupu weksli przez bank przed terminem ich płatności . Bank przyjmując weksel do dyskonta udziela kredytobiorcy kredytu , który jest spłacany nie przez kredytobiorcę , ale przez głównego dłużnika wekslowego .


d) według prawnej formy zabezpieczenia kredyty dzieli się:

· osobiste
1. weksel in blanco
2. poręczenie wekslowe (aval) - poręczyciel odpowiada całym swoim majątkiem
3. poręczenie wg prawa cywilnego
4. gwarancja bankowa - inny bank gwarantuje spłatę kredytu w zamian za prowizję
5. cesja wierzytelność - wierzytelność naszego kontrahenta jest cedowana na bank jeśli spodziewamy się przychodów (np. firmy będące naszym dłużnikiem)
6. przystąpienie do długu
7. pełnomocnictwo - upełnomocnienie banku do korzystania ze środków na
rachunku bankowym , co miesiąc , potrącane są odsetki ,
lub pobierane środki w przypadku nie spłacenia kredytu
8. ubezpieczenie kredytu



· rzeczowe
1. zastaw – przedmiotem zabezpieczenia jest określona rzecz (samochód) , rzecz ta jest ciągle własnością zastawiającego (ogólny, bankowy zastaw,rejestrowy , na prawach , stanowiony )
2. przewłaszczenie –rzecz będąca przedmiotem zastawu staje się własnością
banku w razie ogłoszenia upadłości
3. kaucja –uiszczenie określonej kwoty za udzielony kredyt
4. blokada środków na rachunku bankowym
5. hipoteka – jako zabezpieczenie dużych kredytów . Wielkość zabezpieczenia
zależy od wielkości kredytu , dla kredytów inwestycyjnych
stosunek wynosi 1 : 3 (zwykła , kaucyjna, przymusowa , ustawowa)

Wśród kredytów wyróżniamy również kredyty dewizowe są to kredyty udzielane w walutach obcych Kredyty te mogą być udzielane przez polskie banki , które mają zezwolenie dewizowe .



4.Warunki udzielania kredytów


Podstawą do uzyskania kredytu jest wniosek o jego udzielenie . W zależności od rodzaju kredytu oraz podmiotu gospodarczego do wniosku powinny być dołączone dodatkowe dokumenty i informacje .
Bank ocenia wniosek pod względem formalnym i merytorycznym .Jedynie wniosek spełniający wymagane warunki podlega ewidencji , a potem analizie i ocenie . Z kredytów mogą korzystać osoby prawne , fizyczne oraz podmioty gospodarcze nie mające osobowości prawnej .
Zdolność kredytowa oraz poziom ryzyka kredytowego są podstawowymi elementami branymi pod uwagę przy udzielaniu kredytu przez bank .

Można wyróżnić trzy rodzaje zdolności kredytowej :

· bieżącą
· średnioterminową
· perspektywiczną czyli długoterminową

Okres badanej zdolności kredytowej zależy od rodzaju i charakteru kredytu. Istotne w tej analizie są dane o wysokości kapitału założycielskiego , oraz roku założenia firmy , ponieważ im dłużej działa firma tym większą ma wiarygodność .
Zależnie od rynków analizy kredytobiorcy bank różnicuje warunki kredytów . Dla podmiotów , których zdolność kredytowania nie budzi wątpliwości , udzielenie kredytu łączy się z niewielkim ryzykiem banku . Kredyty są udzielane również na dłuższe okresy . Dla kredytobiorców, w wypadku których są obawy o ich zdolność kredytową , stosuje się gorsze warunki kredytowania , ponieważ wzrasta ryzyko związane ze spłatą kredytu.
Przy utraconej zdolności kredytowej nie ma nadziei na jej odzyskanie , bank zaprzestaje kredytowania , wypowiada uruchomione kredyty i nie udziela nowych.
Stopa procentowa od udzielonego kredytu w Polsce jest ustanawiana przez bank centralny . Przy ustalaniu stopy procentowej musi być uwzględniona stopa inflacji . Ujemna stopa procentowa zachęca kredytobiorców do maksymalizacji popytu na kredyt.



5. Wady i zalety Kredytu

5.1 Zalety kredytu

· możliwość realizacji inwestycji budowlanych z długoterminowym okresem spłaty
· raty kredytu inwestycyjnego powiększają wartość inwestycji, co wpływa na powiększenie wartości majątku oraz możliwości zwiększenia kosztów uzyskania przychodów w postaci odpisów amortyzacyjnych
· zachowanie płynności finansowej przez nabywanie instrumentów finansowych na realizację działalności firmy
· zaspokojenie potrzeb podstawowych oraz zapewnienie bytu



5.2 Wady kredytu

· wysokie oprocentowanie rat kredytu
· duża ilość zabezpieczeń: żyranci , osoby prawne muszą przedstawić zaświadczenie o dochodach z trzech miesięcy
· dużo formalności
· wniosek udzielenia kredytu ulega wnikliwej analizie i ocenie
· badany jest stopień ryzyka spłaty
· wysokie koszty kredytu tj. : opłaty manipulacyjne, prowizje
· brak możliwości odstąpienia od umorzenia odsetek
· utrata zdolności kredytowej, powoduje zaprzestanie kredytowania i nieudzielanie nowych kredytów



6. Co opłaca się stosować kredyt czy leasing?
na podstawie Europejskiego Funduszu Leasingowego S.A.

Parametry Finansowanie
KredytemBankowym LeasingiemOperacyjnym
Wartość przedmiotu(miesiące) 100 100
Oprocentowanie kredytu+Prowizja bankowa 20%3% ______
Spłata w równych ratach
Dochód przedsiębiorcy Brutto(dwa lata) 200 200
Koszt kredytu + prowizjaBankowa 16,591,50 _________-
Ubezpieczenie (cały okres) 3 ________
Koszt leasingu razemZ ubezpieczeniem _______ 133,67
Amortyzacja (30%) 60
Zysk przed opodatkowaniem 118,91 66,33
Podatek dochodowy (34%) 40,43 22,55
Wydatki łącznie
Wartość środka trwałego 100
Koszty finansowania 18,09 133,67
Podatek dochodowy 40,43 22,55
Ubezpieczenie 3 --------
Cena wykupu __________
Rzeczywiste wydatki 161,52 158,22


Założenia:
· Leasing
Wpłata początkowa –25%, rata z ubezpieczeniem, wykup 2%,
Suma spłat –135,67%, stawka amortyzacji –30%
· Kredyt
Wpłata własna klienta –25%, kwota kredytowania 75%, rata kredytu uśredniona,
Ubezpieczenie –1,5% rocznie, koszt kredytu to suma odsetek.
Wnioski:
W wyżej wymienionym przykładzie, przy wartości przedmiotu 100 jednostek
i finansowaniu w wysokości 75%, opłaca się skorzystać z leasingu niż z kredytu,
ponieważ różnica między kosztem kredytu a kosztem leasingu wynosi 3,3 jednostki, co jest wystarczającym dowodem na to , że mniejszy koszt poniesiemy przy skorzystaniu z leasingu. Dodatkowym atutem powyższego jest możliwość zaliczenia kosztu leasingu w koszty uzyskania przychodu przedsiębiorstwa przez co zmniejsza się podstawa opodatkowania podatkiem dochodowym. Ponad to, leasing nie ogranicza możliwości korzystania z pozyskiwania środków na inwestycje, daje możliwości pokrywania kosztów użytkowania z bieżących przychodów firmy.


7. W jakiej sytuacji opłaca się zaciągnąć kredyt:

· Dla podmiotu, który ma bardzo dużą płynność finansową , udzielenie kredytu nie wiąże się z dużym ryzykiem - może otrzymać wysoką kwotę kredytu z długoterminowym okresem spłaty. Co wiąże się z inwestowaniem w duże przedsięwzięcia.

· Natomiast przedsiębiorstwo będące w trakcie tzw." zaistnienia " o niestabilnej strukturze kapitału - są kredytobiorcami w stosunku do których wzrasta ryzyko niewypłacalności, a co za tym idzie krótki okres kredytowania

· Marketing - Mix
· Kredyt jako instrument regulowania należności metodą łańcuchową





KODEKS CYWILNY
Tytuł XVII
Umowa leasingu
Art. 7091. Przez umowę leasingu finansujący zobowiązuje się, w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa, nabyć rzecz od oznaczonego zbywcy na warunkach określonych w tej umowie i oddać tę rzecz korzystającemu do używania albo używania i pobierania pożytków przez czas oznaczony, a korzystający zobowiązuje się zapłacić finansującemu w uzgodnionych ratach wynagrodzenie pieniężne, równe co najmniej cenie lub wynagrodzeniu z tytułu nabycia rzeczy przez finansującego.
Art. 7092. Umowa leasingu powinna być zawarta na piśmie pod rygorem nieważności.
Art. 7093. Jeżeli rzecz nie zostanie wydana korzystającemu w ustalonym terminie na skutek okoliczności, za które ponosi on odpowiedzialność, umówione terminy płatności rat pozostają nie zmienione.
Art. 7094. l. Finansujący powinien wydać korzystającemu rzecz w takim stanie, w jakim znajdowała się ona w chwili wydania finansującemu przez zbywcę.
2. Finansujący nie odpowiada wobec korzystającego za przydatność rzeczy do umówionego użytku.
3. Finansujący obowiązany jest wydać korzystającemu razem z rzeczą odpis umowy ze zbywcą lub odpisy innych posiadanych dokumentów dotyczących tej umowy, w szczególności odpis dokumentu gwarancyjnego co do jakości rzeczy, otrzymanego od zbywcy lub producenta


Art. 7095. l. Jeżeli po wydaniu korzystającemu rzecz została utracona z powodu okoliczności, za które finansujący nie ponosi odpowiedzialności, umowa leasingu wygasa.
2. Korzystający powinien niezwłocznie zawiadomić finansującego o utracie rzeczy.
3. Jeżeli umowa leasingu wygasła z przyczyn określonych w l, finansujący może żądać od korzystającego natychmiastowego zapłacenia wszystkich przewidzianych w umowie, a nie zapłaconych rat, pomniejszonych o korzyści, jakie finansujący uzyskał wskutek ich zapłaty przed umówionym terminem i wygaśnięcia umowy leasingu oraz z tytułu ubezpieczenia rzeczy, a także naprawienia szkody.
Art. 7096. Jeżeli w umowie leasingu zastrzeżono, że korzystający obowiązany jest ponosić koszty ubezpieczenia rzeczy od jej utraty w czasie trwania leasingu, w braku odmiennego postanowienia umownego koszty te obejmują składkę z tytułu ubezpieczenia na ogólnie przyjętych warunkach.
Art. 7097. l. Korzystający obowiązany jest utrzymywać rzecz w należytym stanie, w szczególności dokonywać jej konserwacji i napraw niezbędnych do zachowania rzeczy w stanie nie pogorszonym, z uwzględnieniem jej zużycia wskutek prawidłowego używania, oraz ponosić ciężary związane z własnością lub posiadaniem rzeczy.
2. Jeżeli w umowie leasingu nie zostało zastrzeżone, że konserwacji i napraw rzeczy dokonuje osoba mająca określone kwalifikacje, korzystający powinien niezwłocznie zawiadomić finansującego o konieczności dokonania istotnej naprawy rzeczy.
3. Korzystający obowiązany jest umożliwić finansującemu sprawdzenie rzeczy w zakresie określonym w l i 2.
Art. 7098. l. Finansujący nie odpowiada wobec korzystającego za wady rzeczy, chyba że wady te powstały na skutek okoliczności, za które finansujący ponosi odpowiedzialność. Postanowienia umowne mniej korzystne dla korzystającego są nieważne.
2. Z chwilą zawarcia przez finansującego umowy ze zbywcą z mocy ustawy przechodzą na korzystającego uprawnienia z tytułu wad rzeczy przysługujące finansującemu względem zbywcy, z wyjątkiem uprawnienia odstąpienia przez finansującego od umowy ze zbywcą.
3. Wykonanie przez korzystającego uprawnień określonych w 2 nie wpływa na jego obowiązki wynikające z umowy leasingu, chyba że finansujący odstąpi od umowy ze zbywcą z powodu wad rzeczy.
4. Korzystający może żądać odstąpienia przez finansującego od umowy ze zbywcą z powodu wad rzeczy, jeżeli uprawnienie finansującego do odstąpienia wynika z przepisów prawa lub umowy ze zbywcą. Bez zgłoszenia żądania przez korzystającego finansujący nie może odstąpić od umowy ze zbywcą z powodu wad rzeczy.
5. W razie odstąpienia przez finansującego od umowy ze zbywcą z powodu wad rzeczy, umowa leasingu wygasa. Finansujący może żądać od korzystającego natychmiastowego zapłacenia wszystkich przewidzianych w umowie, a nie zapłaconych rat, pomniejszonych o korzyści, jakie finansujący uzyskał wskutek ich zapłaty przed umówionym terminem i wygaśnięcia umowy leasingu oraz umowy ze zbywcą.
Art. 7099. Korzystający powinien używać rzeczy i pobierać jej pożytki w sposób określony w umowie leasingu, a gdy umowa tego nie określa - w sposób odpowiadający właściwościom i przeznaczeniu rzeczy.
Art. 70910. Bez zgody finansującego korzystający nie może czynić w rzeczy zmian, chyba że wynikają one z przeznaczenia rzeczy.
Art. 70911. Jeżeli mimo upomnienia na piśmie przez finansującego korzystający narusza obowiązki określone w art. 7097 l lub w art. 7099 albo nie usunie zmian w rzeczy dokonanych z naruszeniem art. 70910, finansujący może wypowiedzieć umowę leasingu ze skutkiem natychmiastowym, chyba że strony uzgodniły termin wypowiedzenia.
Art. 70912. l. Bez zgody finansującego korzystający nie może oddać rzeczy do używania osobie trzeciej.
2. W razie naruszenia obowiązku określonego w l finansujący może wypowiedzieć umowę leasingu ze skutkiem natychmiastowym, chyba że strony uzgodniły termin wypowiedzenia.
Art. 70913. l. Korzystający obowiązany jest płacić raty w terminach umówionych.
2. Jeżeli korzystający dopuszcza się zwłoki z zapłatą co najmniej jednej raty, finansujący powinien wyznaczyć na piśmie korzystającemu odpowiedni termin dodatkowy do zapłacenia zaległości z zagrożeniem, że w razie bezskutecznego upływu wyznaczonego terminu może wypowiedzieć umowę leasingu ze skutkiem natychmiastowym, chyba że strony uzgodniły termin wypowiedzenia. Postanowienia umowne mniej korzystne dla korzystającego są nieważne

Art. 70914. l. W razie zbycia rzeczy przez finansującego nabywca wstępuje w stosunek leasingu na miejsce finansującego.
2. Finansujący powinien niezwłocznie zawiadomić korzystającego o zbyciu rzeczy.
Art. 70915. W razie wypowiedzenia przez finansującego umowy leasingu na skutek okoliczności, za które korzystający ponosi odpowiedzialność, finansujący może żądać od korzystającego natychmiastowego zapłacenia wszystkich przewidzianych w umowie, a nie zapłaconych rat, pomniejszonych o korzyści, jakie finansujący uzyskał wskutek ich zapłaty przed umówionym terminem i rozwiązania umowy leasingu.
Art. 70916. Jeżeli finansujący zobowiązał się, bez dodatkowego świadczenia, przenieść na korzystającego własność rzeczy po upływie oznaczonego w umowie czasu trwania leasingu, korzystający może żądać przeniesienia własności rzeczy w terminie miesiąca od upływu tego czasu, chyba że strony uzgodniły inny termin.
Art. 70917. Do odpowiedzialności finansującego za wady rzeczy powstałe na skutek okoliczności, za które finansujący ponosi odpowiedzialność, uprawnień i obowiązków stron w razie dochodzenia przez osobę trzecią przeciwko korzystającemu roszczeń dotyczących rzeczy, odpowiedzialności korzystającego i osoby trzeciej wobec finansującego w razie oddania rzeczy tej osobie przez korzystającego do używania, zabezpieczenia rat leasingu i świadczeń dodatkowych korzystającego, zwrotu rzeczy przez korzystającego po zakończeniu leasingu oraz do ulepszenia rzeczy przez korzystającego stosuje się odpowiednio przepisy o najmie, a do zapłaty przez korzystającego rat przed terminem płatności stosuje się odpowiednio przepisy o sprzedaży na raty.
Art. 70918. Do umowy, przez którą jedna strona zobowiązuje się oddać rzecz stanowiącą jej własność do używania albo do używania i pobierania pożytków drugiej stronie, a druga strona zobowiązuje się zapłacić właścicielowi rzeczy w umówionych ratach wynagrodzenie pieniężne, równe co najmniej wartości rzeczy w chwili zawarcia tej umowy, stosuje się odpowiednio przepisy niniejszego tytułu.



KRYTERIUM KREDYT LEASING
Źródła prawa regulujące umowę Prawo bankowe Od 9 grudnia 2000 r jest umową nazwaną , kodeks cywilny
Świadczenia , do których obowiązany jest udzielający środki Kredytodawca zobowiązuje się oddać do dyspozycji kredytobiorcy określoną w umowie ilość środków pieniężnych ; dodatkowy obowiązek to przeprowadzenie rozliczeń pieniężnych oddanymi do dyspozycji środkami

Leasingodawca jest zobowiązany nabyć rzecz od oznaczonego zbywcy i oddać tą rzecz korzystającemu do używania albo używania i pobierania pożytku przez czas oznaczony a korzystający zobowiązuje się zapłacić finansującemu w uzgodnionych ratach wynagrodzenie pieniężne równe co najmniej cenie lub wynagrodzeniu z tytułu nabycia rzeczy przez finansującego
Właściciel przedmiotu umowy Kredytodawca Leasingodawca
Przedmiot umowy Środki pieniężne Forma obrotu gospodarczego oraz metoda lansowania i kredytowania inwestycji :śr. transportu , maszyny , urządzenia przemysłowe, sprzęt biurowy , statki , tabor kolejowy i nieruchomości
Kto jest właścicielem przedmiotu umowy , przed przekazaniem go biorcy Bank tylko dysponuje środkami pochodzącymi od jego klienta

Zbywca lub leasingodawca
Kto może ich udzielić Bank Zbywca lub leasingodawca
Przeznaczenie przedmiotu umowy Wykorzystanie na cele wskazane we wniosku kredytowym Wykorzystanie zgodnie z zawartą umową
Kontrola wykorzystania środków Kredytodawca ma prawo kontrolowania sposobu wykorzystania kredytu do momentu całkowitej jego spłaty wraz z odsetkami Leasingodawca lub zbywca ma prawo kontrolowania sposobu wykorzystania tej rzeczy . Po spłacie leasingu nie musi być właścicielem rzeczy . W leasing operacyjny zakłada że przedmiot leasingu może być i jest używany przez wielu leasingobiorców
Przedterminowe rozwiązanie umowy Prawo wypowiedzenia umowy przez kredytodawcę , w całości lub części , w razie niedotrzymania warunków umowy lub zagrożenia terminowej spłaty kredytu z powodu złego stanu majątkowego kredytobiorcy W leasingu finansowym strony nie mogą wypowiedzieć umowy przed upływem czasu na jaki została zawarta .Są to umowy średnio lub długoterminowe zwykle zawierane na okres od 3-10 lat.W leasingu operacyjnym zakłada się iż umowy zawierane są na krótkie okresy czasu . Nie przewiduje się zwrotu całości kapitału w czasie trwania umowy , co prowadzi do możliwości odstąpienia od umowy przed upływem czasu jej trwania




Bibliografia
Krzysztof Konarski. Sam prowadze własna firme. Stan prawny 2.04.1995
Jan Kufer Wojciech Siuda. Prawo gospodarcze dla ekonomistow. Poznan 1995
www.rachunkowoscfinansowa.com.pl
www.infor.pl
www.bankier.pl
www.prawo.lex.pl