Kult młodości.

Człowiek romantyzmu zwątpił w autorytet wiedzy – jest mistykiem, irracjonalistą. Szekspirowskie hasło: “są rzeczy na niebie i ziemi, o których nie śniło się filozofom” – to jego motto życiowe.
Romantyk odczuwa ból istnienia (weltschmerz), rzuca się w Sturm und Drang i buntuje przeciw rzeczywistości. Także przeciw Bogu.

Indywidualista – samotny, nierozumiany przez zwykły tłum, zbuntowany, nieszczęśliwy. Najlepiej poeta. Oczywiście młody, wrażliwy i nieszczęśliwie zakochany. Romantyzm to czas indywidualistów, którzy śmiało występują nawet przeciw Bogu. Imponują odwagą, wrażliwością, wyjątkowością. Nie grzeszą skromnością. Ich hasłem może być zdanie ze Słowackiego: “Jam posąg człowieka na posągu świata”.

• Zwątpienie w naukę, mądrość, świadectwo zmysłów.
• Uczucie, wiara, wyobraźnia, mistycyzm.
• Poczucie niepokoju, buntu, dysharmonii świata.
• Zamiłowanie do kultury orientu, średniowiecza, ludu.
• Werteryzm – postawa naśladująca bohatera Goethego.
• Weltschmerz – “ból świata” – odczuwanie cierpienia ludzkości.
• Bajronizm – dumnie odwrócony od świata, samotny romantyk.
• Mesjanizm – wiara w posłannictwo, misję do wypełnienia.
• Irracjonalizm – wiara w pozarozumowe, nienaukowe metody poznawania świata.

Wiara w Boga jest w romantyzmie głęboka – i w ogóle romantycy lubią wiarę, która przecież jest przeciwieństwem wiedzy. Ale też w tej epoce pojawia się rzecz ciekawa: bunt przeciw Bogu.
Bóg nagle – jak stary mędrzec – staje się reprezentantem starego porządku i władzy nad światem. A przecież romantycy chcą świat zmieniać. Mają boską moc tworzenia poezji – wydaje im się, że są równi Bogu! Dlatego w Wielkiej Improwizacji Konrad omal nie nazywa Go Carem. Dlatego Słowacki w Hymnie (Smutno mi Boże…) rozważa swoje ludzkie prawa i wątpliwości. Jak w baroku za Bogiem wkrada się do rozmyślań i literatury – szatan.

Romantycy odwracają się od klasycznych ustaleń ze wstrętem. Proponują rewolucję: zapuścić w krainę sztuki wszelkie twory wyobraźni, produkty kultury ludowej, rozmaite strachy i duchy. Dlaczego nie? Niech sztuka wyraża, niech budzi uczucia, nie tylko naśladuje czy poucza. Artysta – staje się kimś wielkim, kreatorem, kierownikiem sumień. Z upodobaniem wrócą twórcy romantyzmu do czasów średniowiecza i do dzieł Szekspira. W sztuce dominować będzie teraz ekspresja uczuć, dysharmonia, niepokój – powstaną nowe reguły i nowe gatunki w literaturze.

Protest przeciw autorytaryzmowi wiedzy! Mądrość starców wydaje się młodym buntownikom absolutnie przereklamowana. “Szkiełku i oku” mędrca przeciwstawi młody Mickiewicz “czucie i wiarę”. Modna stanie się historia starego doktora Fausta, który całe życie studiował księgi, lecz prawdziwej wiedzy nie posiadł – aby odzyskać młodość, oddał duszę diabłu. Romantyzm zatem zdecydowanie i programowo odrzuca kult wiedzy, ale… Ale przecież nie oznacza to całkowitego odrzucenia edukacji. Wybitni romantycy kształcą się przecież na najlepszych uniwersytetach, studiują klasyków, zagłębiają się w historię, a nawet w nauki przyrodnicze. “Antynaukowy” program jest raczej manifestacją rozczarowania nauką, która nie wyjaśnia podstawowych kwestii, a nie jej odrzuceniem. Uczony jako typ wciąż istnieje – np. Doktor Frankenstein.

Miej serce i patrzaj w serce.
Adam Mickiewicz


Kult młodości - romantyzm i następcy
To podstawowa cecha literackich “wojen”, poczynając od wielkiego sporu romantyków z klasykami. O ile do tej pory starość w sztuce kojarzyła się z mistrzostwem i szacunkiem uczniów - to od czasów romantyzmu błyskawicznie stała się antywartością. I od tego też momentu los niemal każdego pisarza i każdego literackiego nurtu zaczyna być bardzo smutny... Po latach kultu i popularności przyjdzie zawsze czas na potępienie przez młodych, mających dość “skostniałych wzorców”...

Idealnym przykładem - “Oda do młodości” bardzo młodego, debiutującego Adam Mickiewicza. Powiedzmy sobie szczerze - to utwór napisany w klasycystycznym gatunku (oda) i konwencji. Jego autor nie napisał jeszcze “Ballad i romansów”, nie ma jeszcze sprecyzowanej swej wizji twórczości. W “Odzie...” w każdym razie nic konkretnego nie proponuje. Ale wie jedno - literatura “starych” klasycystów jest jego zdaniem nudna, nieżyciowa, oderwana od potrzeb młodych czytelników... A więc atakuje Mickiewicz starość jako taką, przeciwstawiając jej bardzo nieprecyzyjną, lecz bardzo też pociągającą, wizję wspaniałej, ożywczej młodości.

Od tego też momentu przeciwstawienie “młodości” debiutujących twórców i “starości” przedstawicieli “panującego nurtu” wchodzi na stałe do języka międzypokoleniowych bojów. Twórcy “starzy” są w tym języku przedstawiani oczywiście jako skostniali, wciąż się powtarzający nudziarze. “Młodzi” to z kolei prężni zdobywcy, odkrywcy nowych rejonów sztuki. Zauważcie, że wywodzący się z tego właśnie języka tytuł artykułu (i zarazem manifestu) Artura Górskiego "Młoda Polska" dał nawet nazwę całej epoce!

Zapamiętaj!
Manifest literacki to utwór, w którym autor formułuje swój program artystyczny. Manifest może dotyczyć treści utworów, ich formy, jak i wyznawanej przez autora ideologii. Niektóre manifesty - jak np. "Confiteor" Stanisława Przybyszewskiego czy "Miasto Masa Maszyna" Tadeusza Peipera stają się wspólnymi wypowiedziami programowymi całych nurtów literackich, inne przechodzą bez echa lub zostają szybko zapomniane.
Poczynając od romantyzmu, na połowie XX wieku kończąc, ogłaszanie manifestów literackich przez twórców nowych nurtów było swoistym rytuałem świata kultury.

Po tych manifestach przychodziła kolej na kontrmanifesty, następnie na kontr-kontrmanifesty, wreszcie na powszechną debatę prasową, kłótnie w kawiarniach i towarzyskie skandale. Wreszcie sytuacja się uspokajała, a scena kulturalna zwolna przyzwyczajała się do niedawnych “skandalistów i burzycieli”. Tak właśnie wyglądała wówczas każda zmiana literackiego “nurtu wiodącego”