Młoda Polska w pytaniach i odpowiedziach - zagadnienia maturalne!

1.Zanalizuj motywy nietzscheańskie i schopenhauerowskie w liryce

Artur Schopenchauer
Założenia filozofii:
Życie człowieka jest naznaczone ciągłym cierpieniem i bezbrzeżnym bólem – cierpienie egzystencjalne
Najgłębszą istotą świata jest wola (nieukierunkowana, ślepa), rozumiana jako parcie ciemnych sił przyrody, czyli bezrozumny, ciemny pęd ( często utożsamiany z popędem płciowym) – to jest źródło cierpienia (np. człowiek chce wieczności, a umiera, chce dominować, ale zawsze przegrywa)
Człowiek nie może w życiu zaznać szczęścia, bo ciągle ma poczucie niedosytu, niespełnienia
Jego pesymizm (skrajny) pogłębia dodatkowo świadomość nieuchronności śmierci
Sposobem na złagodzenie bólu istnienia jest – ucieczka od bólu:
Rozpaczliwy hedonizm (fil. antyczna) człowiek poszukuje w życiu tego co przyjemniejsze – tak jak roślina, poszukiwanie łatwych przyjemności (narkotyki, alkohol, miłość fizyczna), wszystko podszyte bólem istnienia („Lubię kiedy kobieta...”, „Ja kiedy usta do twych ust chylę...”) – kobieta sprowadzona/ zredukowana do formy erotycznej (to wynika z bólu istnienia; każde zaspokojenie prowadzi do wzrostu cierpienia) – postawa pasywistyczna (ucieczka)
Obcowanie z czystym pięknem, czyli kontemplowanie lub uprawianie sztuki (ucieczka w sztukę) –kult artysty i sztuki („Eviva l’arte”)
nirwana (fil. hinduistyczna) – człowiek jest wyzwolony od wszelkich potrzeb, bólu powodowanego życiem („Hymn do Nirwany” Tetmajer)
Patronował nurtowi dekadenckiemu – początek lata 90-te
Artur Rimbaud „Statek pijany”
K. Przerwa Tetmajer „Koniec wieku XIX” – przede wszystkim!!!
T. Miciński „Taki jestem smętny, jak kurhan na stepie”

Fryderyk Nietsche – uczeń Szopenhauera, potem własne koncepcje
Założenia filozofii:
Krytyka wartości chrześcijańskich, takich jak pokora, miłość bliźniego, litość, równość, sprawiedliwość
Podział ludzi na panów (nadludzi – człowiek przyszłości, w pełni swojego rozwoju; 3 wcielenia ducha:
wielbłąd: ciężary życia go nie załamują,
lew: buntownik, narzuca swój bunt, święte nie
dziecko: bezinteresownie buduje nową rzeczywistość – działa żeby działać, a nie dla efektu, święta tak i niewolników
Prawdziwie wielki jest ten, kto nie kieruje się zasadami moralności, lecz odciska piętno swej woli na mocy lub bycie
Głosił zasadę immoralizmu (odrzucenie wszelkich powszechnie przyjmowanych wartości, norm, autorytetów), co najkrócej można wyrazić tytułem jego dzieła „Poza dobrem i złem”
Absolutyzował wole, dominacje i sile
Nawoływał do przewartościowania wszystkich wartości
Wiarę w życie pozagrobowe, uważał za zamach na jedyny prawdziwie dany człowiekowi byt, czyli życie doczesne
Działalność artystyczna uważał za przejaw wolnego ducha jednostki (artysta tworzy po to by tworzyć)
Podzielił sztukę na apollinską ( harmonijna, jasna, pełna spokoju) i dionizyjska (oparta na niepokoju, bujności życia, rozpasaniu), opowiadał się za wartościami dionizyjskimi.
Cała filozofia wychodzi z założenia, że Bóg umarł na krzyżu
Celem życia człowieka jest wieczny i aktywny rozwój (naw. w filozofii XX w – samorealizacja) – sensem życia jest wewnętrzny rozwój
Chrześcijan uważa za winnych upadku kultury i cesarstwa rzymskiego, a chrześcijaństwo jest religia ludzi słabych
.
Jego wpływ widać w poezji Staffa, który tłumaczył także Nietschego na polski.
„Kowal”  omówienie podręcznik str. 33

2.Wyjaśnij znaczenie pojęć: dekadentyzm, impresjonizm, ekspresjonizm, secesja, symbolizm, rozpaczliwy hedonizm, neoromantyzm, naturalizm, synestezja i omów ich występowanie w określonych utworach

Dekadentyzm (nurt)
Skrajny pesymizm schyłku wieku. Wynika z przeświadczenia o rychłym końcu cywilizacji ludzkiej (osiągnęła ona szczyt swojego rozwoju, teraz społeczeństwo zaczyna się rozkładać – kryzysy, ruchy robotnicze, biedota wiejska, etc. wzięte z fil. Comta ; jak kwiat – szczyt rozkwitu, który jest jednocześnie znacznikiem śmierci.). Nauka (pozytywistyczna) nie przynosi już odpowiedzi, wraz z jej rozwojem powstają nowe pytania. To przyczyna masowego zainteresowania się lunatyzmem, magnetyzmem – z fil. wschodu („Koniec wieku XX”). Klęska światopoglądu pozytywistycznego, kryzys postawy człowieka wobec zła świata (rzeczywistość nie przystaje do idei). Nie ma żadnej alternatywy; głowę zwiesił niemy. Nazwa pochodzi z Francji. Jest inspirowany filozofia Schopenhauera. W wyniku końca wieku oczekuje się kataklizmów. Lęk współgra z huczna zabawa.
Dekadent jest zachwycony własną rozpacza. Jest nihilista, nic nie chce robić, poddaje się czasowi. Niczego nie pragnie, ucieka w nirvane.
W literaturze polskiej źródłem dekadentyzmu była również klęska 2 poprzednich epok i 100 lat niewoli. Dochodzi do negatywnego postrzegania tradycji. Ani walka (romantyczna) ani praca (pozytywistyczna) nie przyniosły wolności. Nie pozostaje żadna inna droga. Polacy są przyzwyczajeni do klęsk, nie mogą wiec być twórczy, nie działają dla społeczeństwa.

Artur Rimbaud „Statek pijany”
Podmiot liryczny (ja, łódź) znudzony szarzyzną życia, w odruchu buntu chce zaznać niczym nie skrępowanej wolności (jej symbolem jest pełne morze).
Statek symbolizuje dusze ludzka. Kiedy zatonie nikt go nie wyłowi, nie ma możliwości powrotu. Po podróżach po krainie wyobraźni chciałby jednak wrócić, tęskni, jest znudzony fantastycznymi miejscami, jest jednak za późno.
Podmiot zbyt szybko nudzi się życiem, ogarnia go marazm. Pragnie powrócić do dzieciństwa.
Ponosi klęskę. Miał dość realności, zagłębił się w marzenia, ale to nie dało mu szczęścia, chce wiec powrotu do dzieciństwa gdzie z radości patrzył na życie.
Wiersz utrzymany jest w tonacji snu, wizji alkoholowo- narkotycznej, pozbawiony logiki, ma działać na odbiorcę nastrojem, stad przenikające się obrazy fantastycznych krain.
 Patrz też pyt. 3
 Odnosi się tez do symbolizmu
Także „Koniec XIX wieku” i „melancholia, tęsknota, smutek” „Nie wierzę w nic” Tetmajera

Rozpaczliwy hedonizm (patrz pyt. 1)
Chwila radości odczuwana przez dekadenta. Jedyna przyjemnością jest erotyka, kobieta. Rzucanie się w ramiona kobiety, ucieczka od świata, która nic nie daje, bo świat się nie zmienia

K. Przerwa- Tetmajer „Ja, kiedy usta” i „Lubię kiedy kobieta...”
Miłość zmysłowa, szukanie zapominania (chwilowego) w ramionach kobiety

Symbolizm
Wywodzi się z Francji. Prekursorem był Baudelaire. Artyści wynajdują symbol (nie można tylko pomylić z alegorią, symbol ma wiele znaczeń, a alegoria np. lew = władza, jedno!) (, żeby wyrażać to, co niewyrażalne. Nazwać rzecz po imieniu to odebrać 2/3 przyjemności jej odkrywania – język pozaintelektualny, kryzys zaufania do słowa (nieprecyzyjne) oraz intelektu.
Dociera do wszystkich dziedzin sztuki.
Przykładowe symbole: zaczerpnięte z Biblii, woda, podroż po morzu – podwójna struktura; poziom zewnętrzny oraz znaczenie do których odsyła (złota podkowa, taniec chocholi...)
Stworzyli wiersz wolny (nie rymowany, wersy różnej długości, bez podziału na zwrotki)

J. Kasprowicz „Krzak dzikiej róży”
jest świadectwem odejścia od problematyki społecznej w kierunku zagadnień filozoficznych o charakterze uniwersalnym
poeta odchodzi tu od poetyki konkretu na rzecz obrazów o charakterze metaforycznym, mogących przekazywać nastroje i stany psychiczne
Kasprowicz porzucił technikę realistyczna na rzecz symbolizmu (limba, krzak dzikiej róży)
Róża symbolizuje piękno, życie, trwanie, wole walki, zaś limba- brzydotę śmierć, przegrana, powalona moc
Zestawienie obok siebie tych bohaterów lirycznych ma wywołać u czytelników refleksje na temat życia, przemijania, ma budzić tęsknoty i leki
Została tez wykorzystana technika impresjonistyczna
synestezja (dźwięki burzy, zapach kwiatu, etc)

Wyspiański „Wesele”
złota podkowa (koń Wernychory – nabiera symbolizmu, poza tym nie wiadomo czy to jest jawa czy sen),
złoty róg,
chochoł (mnogość interpretacji;
1.nie czas na zryw – chochoł chroni różę przed zimnem, a luty to za wcześnie na rozkwit
2.koszmarny sen, chociaż pora na działanie (działanie przez sen – scena sonnambuliczna)

Impresjonizm
Wywodzi się z obrazu Moneta – salon odrzuconych. Impresja oznacza wrażenie. Psychizacja krajobrazu, oddawana ulotność chwili (motywy: zachód/ wschód słońca, nadciąganie zmierzchu/ świtu, krajobraz po burzy/ deszczu...). Świat jest fragmentaryczny. Artyści wychodzą w plener, zachwyceni są światłem (odkrycie żarówki elektrycznej), zmieniają kolory (rozwój chemii, farby).
W malarstwie pojawia się plama, obrazu nie można oglądać z bliska, idealnie oddają ruch – inspiracja malarstwem w literaturze; R. Wagner stworzył ideę jedności sztuki; sztuka jest jedna, są tylko jej dziedziny – dążenie do syntezy, wg niego opera to odzwierciedla (słowo, muzyka, obraz)
Literatura z impresjonizmu przejęła:
Synestezje – (odbieranie świata przy pomocy różnych zmysłów: wzrok, słuch, węch) pojawiła się już w romantyzmie- Konrad w wielkiej improwizacji widzi świat jako jego pan
Obecna min. w „Mostach” Rimbaud’a. Poeta opisuje tam biały płomień, może to być np. piorun
Psychizacja krajobrazu ( krajobraz ma dusze, czuje) powstają wiersze gdzie wśród krajobrazu nie pojawia się człowiek
Impresjonizm jest obecny we wszystkich gatunkach
J. Kasprowicz „Krzak dzikiej róży”
K. Przerwa- Tetmajer „Melodia mgieł nocnych” (zarówno malarskość jak i muzyczność tych mgieł)
S. Żeromski „Ludzie bezdomni” (rozdział „Przyjdź”, po burzy, pejzaż ekwiwalentem stanów psychicznych bohatera)
B. Leśmian „W odmętach wieczoru” (zachód słońca, migotliwość barw, ruch wody – odbijające się w niej drzewa) – fascynacja rozszczepialnością białego światła (puentylizm stąd czerpie założenia), człowiek nazywa rzeczywistość; w wód cieniu jest nią i nie jest

Ekspresjonizm
Prąd nazwany dopiero w latach 20., Wcześniej bezimienny
świat jest dualistyczny i wewnętrznie kontrastowy (dobro – zło, dzień – noc”, miłość – nienawiść) – artysta poprzez formę oddaje tego istotę
Bardzo silne emocje („Krzyk” Muncha). W malarstwie postaci są odindywidualizowane, chodzi o ty by postać ukazywała ekspresje. Kontrasty kolorystyczne
Do literatury przechodzą:
Eksklamacje ( wykrzykniki, znaki zapytania, urywana fraza itp. – również łączenie patosu i wulgarności, krzyku i szeptu)
Kontrasty dotyczące treści
Jan Kasprowicz jako pierwszy wprowadził ekspresjonizm w literaturze polskiej
Hymny :Święty Boże, święty mocny”,
Młoda Polska uwielbia postacie negatywnie postrzegane w kulturze

Secesja
Powstaje w Wiedniu, twórcą był Klimt
Secesja chce się podobać. Sztuka ma zewsząd otaczać człowieka – nie tylko świątynie sztuki (muzea, galerie) ale też w życiu codziennym (meble, przedmioty użytkowe np. krata wokół pomnika Mickiewicza, plakaty Alfonsa Muchy). Koniec podziału na sztukę wysoka i użytkową (Wagner) – znane są firanki zaprojektowane przez Wyspiańskiego, Witkiewicz projektował meble. Artysta jest kokieteryjny, robi to, czego chce odbiorca. Jednak łączy to z gustem i smakiem.
Secesja do literatury wchodzi w XX-leciu międzywojennym- Chorodyński

Neoromantyzm
Termin ten eksponuje mniej lub bardziej świadome nawiązywanie do tradycji romantycznej. Nawiązania są zarówno do nurtu literatury zaangażowanej politycznie (np. Wyspiański i Żeromski), ale także do ideałów uniwersalistycznych- koncepcja poety, pesymizm końca wieku (romantyczny weltschmerz). W tym okresie odkryto Norwida (by Zenon Przesmycki „Miriam”, w bibliotece polskiej w Paryżu). Neoromantycy za patrona obrali sobie Juliusza Słowackiego
Znowu uczuciowość, dążenie do rozwoju duchowego, miłość (ale już nie agape, eros – trywializacja uczucia), kobieta znowu tylko obiektem uczuć (podobnie jak romantyczna kochanka, tyle że trochę inne podejście podmiotu lirycznego). Podobna była także wizja artysty.

3.W jaki sposób w liryce wyrażał się kryzys dotychczasowego systemu wartości? Przedstaw problemy człowieka końca XIX wieku

Koniec wieku, czyli fin de siecle. Literatura, głownie dekadencka albo buntowała się przeciw rzeczywistości albo popadała w apatie. Dominuje pesymizm i pasywizm. Dekadenci negują wartości zarówno romantyczne jak i pozytywistyczne, ale nie proponują nic w zamian.

Etapy przez które przechodzą poeci Młodej Polski:
dekadentyzm → symbolizm → bunt wobec Boga → recepta na życie w prostocie (elementy franciszkańskie – św. Franciszek z Asyżu → natura (to w ramach fran.)
 patrz pytanie 1 (Schopenhauer) i 2 (dekadentyzm)

K. Przerwa Tetmajer
„Anioł Pański”
Dzwony docierają w tym wierszu do niebios, ale nie dotrą do boga. Cała epoka pokazuje boga daleko od ludzi, gdzieś bardzo wysoko. Człowiek nie ma siły by do niego dotrzeć.
Osmętnica uosabia wszystkie negatywne uczucia: żal, tęsknotę, chłód. Tuła się bez celu.
Rzeka płynąca do morza płynie stale, tak jak czas i życie, które mija. Jest smutne ciemne, wzdycha i zawodzi. Pokazuje przemijanie.
Mrok opanowuje ziemie
Samotna dusza tuła się po świecie, nie może sobie znaleźć miejsca. Jest pozbawiona dziedzictwa, nie ma korzeni. Nie ma tez żadnej nadziei, załamuje ręce.

„Koniec wieku XIX”
Przedstawił człowieka, który wobec przeciwności losu głowę zwiesił niemy, któremu żadna z dawnych wiar już nie wystarcza. Szereg pytań postawionych w utworze wywołuje skojarzenia sytuacji czyniących życie koszmarem. Właściwie nie ma już nic, czemu warto by się przeciwstawiać, zwłaszcza dlatego, ze przegrana została już przesadzona.
Jest to deklaracja pełnej niewiary, wyrażająca się zanegowaniem wszelkich postaw: buntu, walki, pogardy, a nawet rezygnacji. Bohater liryczny, bezideowy schyłkowiec końca wieku stracił także wiarę w wartości proponowane przez poprzednia epokę (nauka)
Podmiot liryczny wypowiada się w imieniu całości. Jest to wiersz programowy

„[melancholia, tęsknota, smutek, zniechęcenie]”
Dusza ma połamane skrzydła, nie morze latać, jest uziemiona. Odczuwa tęsknotę, chce się oderwać od ziemi, wznieść, ale lot trwa zbyt krotko.

Leopold Staff
„Przygnębienie”
Kończy się dzień, ukazana jest samotność na świcie. Zima jest stanem wegetacji. Natura i bohater maja dusze (jak w oświeceniu i romantyzmie). Owa natura jest odbiciem duszy bohatera, harmonijnie się przenikają. Obie są smutne.

„Deszcz jesienny”
Nastrój wiersza tworzy monotonie padający deszcz, toteż pejzaże tez są smutno- mgliste, o niewyraźnych konturach, przymglonych barwach. Smutkiem napawa nieskończoną dal lub metaforyczny widok ogrodu, w którym szatan posiał szal trwogi i śmierć przerażenia, zaś trawnik zarzucił bryłami kamienia, co ma oddawać stan ducha podmiotu lirycznego, wywołany jesiennym deszczem (jest to psychizacja krajobrazu)

Jan Kasprowicz
„Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smerczynach”
obawa przed wielkim kataklizmem
z nikąd pojawia się zagrożenie – burza, są jej ofiary – limba, krzak boi się takiego „spróchniałego losu” (psychizacja krajobrazu)
burza przemija, krzak pozostał nietknięty – zapomina się o tym co się stało
limba i róża są symbolami; pierwsza starości – próchniejące stare drzewo, druga młodości i delikatności – krzak z kwiatami i liśćmi
ukazana jest obawa przed przemijaniem, starością i obrzydliwością jaka następuje w miarę upływu lat...

„Święty Boże....”
Prowidencjalizm, ale z zastrzeżeniem, ze bóg stworzył tez bezmiar cierpienia
sam szatan jest smutny

4.Wola życia, wola mocy, pragnienie śmierci- modernistyczna diagnoza schyłku cywilizacji i jej porównanie z filozofią Spenglera

wola życia
„Wesele” – chłopomania, zwrócenie się w stronę ludowości, jako ucieczka od gnuśnej i upadającej cywilizacji;

wola mocy – „Sny o potędze” Staff, Przybyszewski
pragnienie śmierci – „Bez dogmatu” Sienkiewicz, nirwana rozumiana jako nieistnienie = śmierć – „Nie wierzę w nic” Tetmajer, „Gdziekolwiek jesteś chciałbyś odejść precz”

Frańciszkanizm Kasprowicza
„Moja pieśń wieczorna”
Śmierć jest tak naturalna jak nadchodzący wieczór. Umieranie nie jest dramatyczne ani tragiczne, jest zwykłą koleją rzeczy.
Śmierć jest współczująca, a nie bezlitosna.


„Przeprosiny Boga”
Bóg potrzebuje od ludzi ich miłości, nie umartwiania się, tęskni za nimi pragnie ich towarzystwa.

W „Biblii ubogich” podsumowuje swoje życie i pogodzenie ze światem i ludźmi. Zwraca się ku ludziom prostym jako tym którzy uosabiającym najbardziej wartościowe cechy: zgodę na świat, umiejętność czerpania z natury, harmonia. Są tu tez smutki i cierpienia ale bohaterowie przyjmują je bez buntu, z pokora, wierząc w mądrość boga. występują tez opisy prostych, codziennych czynności.

Spengler
„Zmierzch Zachodu”
Według niego cywilizacja jest wynikiem kultury. Najpierw rozwija się kultura, a potem dochodzi do rozwoju cywilizacji (pierwszy raz przeciwstawienie pojęć kultury i cywilizacji), w której widzi kres i upadek wszystkiego. Cywilizacja jest jednak przeznaczeniem kultury i pojawia się z konieczności. (Przykład: Starożytni Grecy i Rzymianie – pierwsi stworzyli kulturę, drudzy przejęli ich kulturę i wykreowali cywilizację.)
Upadek kultury oznacza upadek wartości.
Każda kultura zmierza do szczytu, czyli cywilizacji. Wtedy społeczność odchodzi od swoich korzeni. Przejście dokonuje się, gdy w świadomości ludzkiej zaczynają górować metropolie, które wessały w siebie cały dorobek dziejów i do których ściągają ludzie. Człowiek miasta żyje bez tradycji, religii i duchowości, czuje odrazę wobec chłopstwa. Miasto przyciąga bezkształtną masę, gwarantuje anonimowości, ale także wykorzenienie. Naturalnym środowiskiem dla człowieka jest wieś – miasto odciąga go od niej (kiedyś „kultura” oznaczała pracę na roli)
Człowiek jest pasożytem nomadą. W mieście pielgrzymi (artyści, myśliciele) – ciągnął do niego, to ogołaca świat, zubaża go. Proces przemiany kultury i cywilizację zachodzi teraz.
Pieniądze stają się najwyższą wartością.
Cytaty ze Spenglera: „metropolia to kosmopolityzm zamiast ojczyzny”, „chłodne poczucie rzeczywistości zamiast dziedzictwa”, „naukowa pseudoreligia zamiast religii serca”, „pieniądz staje się największą wartością”

5.Przybyszewski jako teoretyk modernizmu

Jego twórczości patronowało hasło sztuka dla sztuki. Według niego celem sztuki jest odsłanianie tajemnic bytu, nie zaś pokazywanie tego, co przemijające, doraźne. Artysta nie może służyć teraźniejszości, nie powinien troszczyć się o realizacje programów politycznych czy społecznych. Jego obowiązkiem jest refleksja nad tym, co wieczne i uniwersalne, nawet, jeśli oznacza to rozbrat ze swoim czasem i społeczeństwem. W ten sposób podkreślał, ze prawdziwy artysta działa na rzecz świadomości zbiorowej. Celem artysty powinno być poznanie tego, co pierwotne i podstawowe dla egzystencji: nagiej duszy człowieka i świata. Świadomość jest drugorzędną częścią naszej osobowości. Najważniejszym składnikiem osobowości jest pierwotna podświadomość, w której ujawnia się głęboki związek z natura.
W jego utworach droga do poznania podświadomości jest analiza stanów patologicznych i przejściowych. Pozwalają one odsłonić to, co w ludzkiej świadomości ukryte. Erotyzm jest tu sfera, w której ujawniają się treści podświadome. Popęd płciowy traktował jako główną sile kosmiczna.
Jego bohaterowie nie osiągają pełni, o której marzą. Są skrępowani społecznymi normami albo przerażeni ich przekazaniem, spętani poczuciem grzechu. Nie interesują się światem, który ich otacza- żyją w przestrzeni własnych lęków i intensywnych doznań.

Wykładnią jego poglądów był Confiteor (łac. wyznaję):
Odrzuca teorie starożytne i Schopenhauerowskie, ze sztuka jest piękna i ze jest odtworzeniem rzeczy istotnych i niezmiennych. Uważał, ze sztuka jest odtworzeniem życia we wszystkich aspektach niezależnie od tego czy są piękne.
Uważa, ze dotychczasowa sztuka była na usługach moralności. W jego pojęciu sztuka nie zna takich rozgraniczeń jak dobro i zło, moralność i grzech. Artysta ma odtwarzać życie takie, jakim ono jest; ...nie może być ujęta w żadne karby, nie może być na usługach jakieśjkolwiek idei, jest panią, praźródłem, z którego całe życie się wyłoniło
Sztuka nie ma celu, ale jest celem samym w sobie. Dlatego nie można jej w żaden sposób klasyfikować ani używać jej dla jakiejś idei; ... nie ma żadnego celu, jest celem sama w sobie, jest absolutem, bo jest odbiciem absolutu – duszy...
Sztuka tendencyjna, pouczająca itp. jest dla ludzi, którzy są niewykształceni i nie umieją myśleć i są im potrzebni nauczyciele, a nie sztuka; Sztuka tendencyjna, sztuka pouczająca, sztuka-rozrywka, sztuka-patriotyzm, sztuka mająca jakiś cel moralny lub społeczny, przestaje być sztuką, a staje się biblią pauperum dla ludzi, którzy nie umieją myśleć (...)
Sprowadzenie sztuki do prostego ludu jest jej profanacja. Artysta powinien być ponad światem, niczym nie ograniczony; ...sztuka staje się najwyższą religią, a kapłanem jej jest artysta
ma odzwierciedlać stany duszy

6.Panorama społeczeństwa polskiego w „Weselu” i „Ludziach bezdomnych”

„Wesele”
Ukazuje zakorzenienie Polaków w wielkich mitach narodowych. Głównym problemem dramatu jest odzyskanie wolności, dlatego Wyspiański wprowadza święty mit narodowy- wiarę pokoleń Polaków, że jak nadejdzie odpowiedni moment historyczny, naród zgodnie powstanie i wywalczy niepodległość.
Pokazuje także, że nieprawidłowym jest założenie istniejące od początku zaborów, ze szlachtą polską polski lud
Polska jest podzielona – pozornie wszystko cacy: młodopolska chłopomania, ale w rzeczywistości: Wyście sobie, a my sobie
Każdem sobie rzepkę skrobie

Inteligencja
Dziennikarz, Pan Młody, Poeta, radczyni, Nos
Odnoszą się do chłopów z wyższością, lekceważą ich lub wyrażają powierzchowne zachwyty, nic nie wiedząc o chłopach
Dziennikarz z impertynencja odsyła garnącego się do światła czepca na jego własne miejsce
Podobnie rozmawia Radczyni z Kliminą, to dialog pani z miasta, pragnącej podtrzymać konwersacje. Pyta ja w listopadzie czy chłopi już posiali, na co Klimina odpowiada oschle, ze to nie pora na siewy
Pan Młody o swojej żonie chłopce mówi jak o pięknej lalce, a w rozmowie z Rachela twierdzi ze od miesiąca chodzi boso i dlatego czuje się zdrowy

Chłopi
Czepiec, Klimina, Panna Młoda, Jasiek
Doskonale zdają sobie sprawę jak ich inteligencja traktuje, są trzeźwi, dosadni, mówią wprost, co myślą o panach z miasta
Czepiec w rozmowie z Dziennikarzem zarzuca mu strach przed chłopami (wspomnienie Rabacji) zamiast działania
Ojciec w rozmowie z Dziadem mówi, ze panowie bratają się z wsią z nudów
Czepiec w rozmowie z Panem Młodym zgodnie twierdza, ze te 2 stany się nigdy nie dogadają

Chłopów nie ma kto poprowadzić, inteligencja nie ma wyjątkowej, przewodniej roli. Panowie nie maja chłopom nic do zaoferowania oprócz słów, bo ani siły ani konkretnego programu działania nie maja.
Stańczyk uświadamia dziennikarzowi jego małość i gnuśność, gdy dojdzie do ważnych chwil, kiedy można będzie zacząć działać, dziennikarza nie będzie wśród zgromadzonych.
Poeta żyje fantazjami, tęskni do czynu, ale jest smutny jak na dekadenta przystało.
W „Weselu” nie ma pokazanej szlachty.

„Ludzie bezdomni”
Bohaterowie utworu:


7.Istota dramatu wagnerowskiego

Teatr wagnerowski
2 najbardziej nurtujące artystów problemy: zagadka i zaduma miłości i śmierci
Opera metaphysica Wagnera: Parcival, Tannhauser, Tristan I Izolda
Wagner marzył o sztuce uniwersalnej (patrz pkt. 2) – dzieło muzyczne, które połączy w sobie dźwięk, słowo, kształt i barwę, ruch sceniczny i gest aktora z filozofią, religią i światem mitów starogermańskich i celtyckich.
Dekoracja odgrywa ważną role, informuje, widz wchodzi do teatru widzi scenografie i już ma pewne wyobrażenie o sztuce
Scenografia łączy się z wymowa ideologiczną utworu (jeśli w I akcie na ścianie wisi strzelba, to w III na pewno wystrzeli...)
Didaskalia są głosem autora. Sugerują, co będzie się działo dalej.
Powiększa się plan teatralny- widać, co za oknem, za drzwiami
Muzyka jest stale w tle, niezależna
Koniec teatru „gwiazdorskiego”, początki teatru zespołowego, reżyser na czele zespołu, powiększenie się przestrzeni teatru (większa scena, większa widownia)
Wyspiański wprowadza na scenę milczenie

8.Konflikt miedzy obowiązkiem, a marzeniami w twórczości Żeromskiego

„Ludzie bezdomni”
Judym wybiera pracę, rezygnuje z osobistego szczęścia. Czuje, ze jest to jego obowiązek, ze jako mąż nie będzie mógł się skupić na pracy i spłacić swojego długu wobec społeczeństwa. Uważa, ze u boku Joasi zakiełkowało by w nim dorobkiewiczostwo.
Jest służbista, w Warszawie siedzi w swoim gabinecie nawet gdy nikt do niego nie przychodzi. Chce przekonać lekarzy do pracy dla ludzi, żeby nie być lekarzem bogatych. Naraża się tym na ostracyzm.  patrz pytanie 6

„Rozdziobią nas kruki wrony”
Brak tyrteizacji powstania. Powstaniec Szymon Winrych walczy w powstaniu, ale bez przekonania. Jest to jego obowiązek, ale czuje ze jest to także sprawa przegrana.. umiera bezbronny, chciałby nawet uciec, blaga o darowanie mu życia.
Stosunek chłopów do powstania. Zemsta historii za nierozwiązane kwestii ziemi dla chłopów. Za powstaniem nie poszła wieś.
obraz powstania
9.Powieść psychologiczno- naturalistyczna Dostojewskiego, pojecie grzechu i odkupienia, związek z poglądami Kanta

Niemożność jednoznacznej oceny Raskolnikowa prowadzi do twierdzenie, ze nie ma ludzi dobrych albo złych, a charakter zależy od sytuacji.

Powieść psychologiczno-naturalistyczna
naturalizm
skrajny obiektywizm autora
oddziaływanie teorii Darwina (walka o przetrwanie, prawo dżungli, silnie podkreślane motywacje biologiczne, etc.)
skrajna mimetyczność, literatura dokumentem ludzkim (w powieści nie do końca realizowane wszystkie postulaty naturalistyczne, np. nie opisuje się zbiorowości, mimo wszystko bohater – jeden, kluczowy – Roskolnikow)

psychologiczność
po popełnieniu zbrodni Rodion zawieszony pomiędzy jawą i snem (popada w stan kata toni, odrętwienia: choroba psychosomatyczna – doznania psychiczne wpływają na zachowanie fizyczne)
bohaterowie niejednoznaczni (nie ma ludzi skończenie złych lub dobrych, ludzie biedni wg Dostojewskiego: Sonia się prostytuuje, ale w duszy i sercu pozostaje czysta (dzięki temu może „zbawić” Rodiona), Roskolnikow zabija, ale nie można go jednoznacznie potępić)
wpływ otoczenia (miasta) na przyjezdnych (miasto wszystkich zmienia – deformuje psychikę, z wyjątkiem Łużyna – tylko on czuje się w nim dobrze, Katarzyna Marmidłowa traci zmysły, Roskolnikow traci chęć do życia, Świdrygajłow zabija się)

pojecie grzechu i odkupienia
2 sposoby wartościowania: Soni (ewangeliczny) Roskolnikowa (w jego teorii – usprawiedliwia swój czyn tym, że według sprawiedliwości społecznej lichwiarce należy się śmierć)
Według Dostojewskiego człowieka może podźwignąć tylko inny człowiek każdy grzesznik musi przejść drogę:
grzech → upadek na samo dno → powstanie i powrót do Boga
Przy karze człowiek nie musi mieć świadomości popełnionego zła. Aby odkupić grzechy należy pojąć popełnione zło. Zgodnie z religią prawosławną grzech (w aspekcie indywidualnym) otwiera drogę do pokuty, w jakiś sposób spełniając funkcję pozytywną (Dostojewski – ogromnie wierzący)
Źródłem zbrodni jest pycha – bohater chce sprawdzić czy jest Napoleonem czy wszą (teoria Roskolnikowa ma punkty wspólne z teorią Nietschego, ale one są niezależne od siebie – istota doskonała, której nie dotyczy „ludzkie” pojęcia dobra i zła)

Związek z poglądami Kanta
„Niebo gwiaździste nade mną, prawo moralne we mnie” – polemika z koncepcją filozofa z Królewca
wzór poznania:
-zmysły (empiryczny)
-rozum (rozsądek, praktycyzm)
-intelekt (czysty rozum, abstrakcyjny)
zmysły + rozum → poznanie prawdziwe (98% tego co myślimy potem)
intelekt – uogólnia spostrzeżenia (prowadzi do nieprawdziwych wniosków – tu polemika z Kantem)

Przykład na podstawie „Zbrodni i kary”
Alona Iwanowna – lichwiarka
jest brzydka i stara, bohater czuje do niej wstręt
zachłanna, skąpa, oszustka, okrutnica
zła → nieczłowiek → wesz → można zabić (fałszywe poznanie)
Paradoks morderstwa – ilustruje/polemizuje z Kantem

10.Ludowość modernizmu, naturalistyczna gromada w „Chłopach”, koncepcja czasu

Ludowość modernizmu
Modernizm nazywany jest często neoromantyzmem nic wiec dziwnego, ze musiała się w nim pojawić i ludowość. Jednak w tym okresie przyjął on formę „chłopomanii”. Przejawiała się ona w powierzchownym brataniu z ludem. Z chłopkami ożenili się m.in. W. Tetmajer, S. Wyspiański, L. Rydel. Przenosili się oni z Krakowa na wieś. Tendencja ta została skrytykowana w „Weselu”

Naturalistyczna gromada
Typowa cecha naturalistyczna jest wprowadzenie bohatera zbiorowego. Pokazane jest życie chłopów, ich praca, kultura, normy postępowania. Powieść ma kilka planów. Pierwszy z nich to dzieje rodziny Borynów, drugi to życie wsi jako całości, trzeci natomiast stanowi refleksja na temat uniwersalnych wyznaczników ludzkiej egzystencji wpisanych w los chłopów.
Ziemia wyznacza status społeczny, rodzice, którzy ja przepisali są często wyrzucani. Dla chłopa ziemie jest także żywicielką, trzeba ja dobrze uprawiać i o nią dbać. Daje to cel w życiu, kształtuje pozytywnie człowieka.

Koncepcja tellurystyczno- kosmiczna
Ziemia jest częścią kosmosu, a człowiek na niej mieszka, wiec również jest jej częścią. Razem są częścią natury.

4 porządki w „Chłopach”
Naturalistyczny ( cykl natury)
- egzystencjalny (cykl ludzkiego życia)
sakralny (odmierzany świętami kościelnymi)
mityczny

Koncepcja czasu
Życie chłopów regulują pory roku o raz cykl dzień i noc.
Akcja jest zawieszona w bezczasie historycznym- jest to sposób na mityzacje świata przedstawionego. 4 tomy obejmują rok czasu z życia wsi, nie może jednak powiązać go z żadnym konkretnym czasem historycznym. W życiu bohaterów bardziej niż wydarzenia historyczne liczą się codzienne, powtarzające się czynności. Bytowanie zgodnie z natura to podstawa chłopskiej egzystencji. Następujące po sobie obrzędy tworzą rytm życia wsi.

11.Konflikt artysta- filister. Uwzględnij wypowiedzi Wild'a, Przybyszewskiego i dramat Zapolskiej

Wspólne dla wszystkich twórców młodej polski jest przekonanie, ze to właśnie artysta może naprawdę odmienić oblicze świata. Głosi także, ze to nie sztuka powinna naśladować życie, ale życie sztukę. Okres modernizmu jest tez okresem rozwoju kultury masowej i artyści czują się tym zagrożeni. Drażni ich fascynacja cywilizacją i płytkość, tłum ich przeraża. Pojawia się wyraźny nurt krytyki społeczeństwa, zwłaszcza mieszczaństwa.
Walka z filistrem była forma odcięcia się od pozytywizmu. Mieszczan nazywano troglodytami, nie rozumiejącymi sztuki. Podkreślano także ze filisterstwo jest cecha osobowości i niekoniecznie musi być warunkowane przez warstwę społeczną.

„Moralność pani Dulskiej” Gabrieli Zapolskiej
Przedstawiona jest rodzina, która pozornie żyje godnie i uczciwie. Zgodnie z nurtem naturalizmu do dramatu nie ma żadnego wstępu. Dulska kieruje domem by wszystko wyglądało tak jak należy. Dochodzi przy tym do absurdów, gdy Dulski chodzi wokół stołu udając przed wszystkimi, iż jest to przepisany przez lekarza spacer. Życie Dulskich jest na pokaz. Brudy trzeba prac w domu, a na zewnątrz nikt nie może o niczym wiedzieć.
Zapolska pokazuje ludzi, którzy dla własnej wygody nie chcą nic zmieniać i poddają się tyranii pani domu. Zbyszko nie ma siły i jego sprzeciw nic nie wnosi. Dulscy godzą się na świat taki, jaki jest i unikają wszelkich zagrożeń. Jest to możliwe, bo cala rodzina tłumi w sobie uczucia i są sobie właściwie obcy. Odgrywają jedynie swoje role. W domu nie ma żadnych wartości, nie szanuje się sztuki.

Bardzo ważnym tematem tego okresu był sam artysta- dekadent. Taka postać stworzył Wild w „Portrecie Doriana Graya”

Oskar Wild w przedmowie do „Portretu Doriana Gray’a”
Uważał, ze artysta jest twórcą piękna. Powinien tworzyć sztukę, ale nie lansować siebie samego. W pięknie a wiec w sztuce trzeba odnajdywać wyłącznie piękno i wtedy można się uważać za kulturalnego. I ci ludzie są wybrani. Wild nie uznaje podziału na książki moralne i niemoralne, jedynie na dobrze i złe napisane.
Moralne życie człowieka jest częścią życia i pracy artysty, ale moralność sztuki polega na doskonałym użyciu niedoskonałego środka. Artysta nie powinien mieć sympatii etycznych i powinien wyraz wszystko.

 Przybyszewski patrz pytanie 5.

Także pochwała artysty w „Evviva l’arte” Tetmajera

12.Nowatorstwo poetyckie, obrazowanie, kręgi tematyczne Leśmiana

Łącznik dwóch pokoleń i epok: Młodej Polski i międzywojnia
Jego poezje można określić formułą- baśń jako sposób poznania świata (sam tłumaczył i zbierał baśnie: Klechdy sezamowe, Przygody Sindbada Żeglarza, Klechdy polskie).

Jest zafascynowany teorią języka poetyckiego i swoje rozwiązania czerpie od Bergsona. Poezja ma być mową wyzwoloną, indywidualną, odmienną od języka codziennego. Inny ma być rytm tej mowy, akcent, inna leksyka. Wprowadza wiec neologizmy (przykłady: niedowcieleń, spoczęła niezjawiona, potrupne, ust tajemnym bezśmiechu, zniszczotą wonnych niedowcieleń, napurpurza, przekreska, widnokresie). Słowo ma podążać za wyobraźnią, a nie utartym szykiem zdania. Poezja jest dziedziną intuicji (dzięki niej możemy wyzwolić się z pułapki mowy stereotypowej).
U podstaw poezji Leśmiana stoi subiektywny idealizm i ekspresjonizm. Był kreacjonistą, stwarzał swój własny świat (fantastyczny, alogiczny – tak jak sen) zamieszkały przez kalekie stwory, odczłowieczony. Sam poeta nieprzystosowany do rzeczywistości, w której przyszło mu żyć (zbyt nie przystaje tematycznie i artystycznie ani do pierwszej ani do drugiej epoki)

Poetę widzi jako „człowieka pierwotnego” albo dziecko, nieustannie zadziwionego światem. Ten sposób myślenia prowadzi do krainy baśni. Baśniowa kraina poetyckiej fantazji jest jak zaczarowany ogród, gdzie dotykamy tajemnicy bytu. Najważniejsze jest by w ogóle wybrać siew podroż do tych światów.
Poezje Leśmiana zaludniają światy na poły baśniowe, ale przede wszystkim te wyjęte z bogatego skarbca tradycji ludowej.
W wierszach Leśmiana trwa nieustanny spór, dialog, wadzenie się z Bogiem. Człowiek staje wobec absurdu swojej egzystencji i próbuje sobie z tym radzić. Poeta ciągle szuka argumentów, broniących ludzkiej godności, nadających sens ludzkiemu istnieniu. Istota człowieczeństwa według Leśmiana to właśnie odwaga podjęcia trudu życia, co sprawia że człowiek staje bliżej boga.

Dwa tematy zajmowały poetę: żywioł przyrody i zagadnienie istnienia. Przyroda jednym z dominujących motywów (ale przyroda nie jako pozujący krajobraz, ale jako nieokiełznany żywioł – pierwszy tak ją postrzegał)

„Topielec”
wędrowiec, który chciał przeniknąć zieleń samą w sobie
za głosem demona podąża by zgłębić tajemnice natury – by w niej ostatecznie się zgubić A on biegał wybrzeżami coraz innych światów,/
Odczłowieczając duszę i oddech wśród kwiatów
- wyraz dążeń do dotarcia do podstaw bytu

Poeta światów nieistniejących – pisze o tym co mogłoby być, ale tego nie ma.

„Metafizyka”
Kraina do której człowiek zmierza, ale nigdzie nie dojdzie.

„Ballada bezludna:
Wszyscy byli w owym miejscu na słonecznym, na obrzędzie,
Prócz tej jednej, co być mogła, a nie była i nie będzie.
Gdzież me piersi Czerwcami gorące?
Czemuż nie ma moich ust na łące?
Rwać mi kwiaty rękami obiema!
Czemuż rąk mych na kwiatach nie ma?
Leśmian uważał, że poezja jest tajemnicą, w momencie gdy przestaję nią być, jej twórca przestaje być poetą – stąd taka mnogość interpretacyjna jego utworów.
Przełomowa i nowatorska była głównie filozofia poety, ponieważ formalnie i strukturalnie nie tworzyła nowych jakości. Trzymał się tradycyjnych gatunków, tworzył dokładne rymy, wiersze sylabotoniczne – późniejszy rozkwit awangardy nie wpłyną na jego technikę.