Dominat jako jedna z form ustrojowych w Rzymie

Wstęp
Oktawian August tworząc imperium postanowił oprzeć jego granice na naturalnych rubieżach, stanowiły je dwie rzeki: Dunaj i Ren. Taka sytuacja przetrwała przez niemal 100 lat, do czasu kiedy władzę w Rzymie objął cesarz Trajan. Wrócił on do idei Cezara do idei ekspansji, podboju. Już w 101 r. rozpoczął wojnę z plemionami Daków. Trajan był pierwszym cesarzem po Oktawianie, który przekroczył linię Dunaju. W 106 r. pokonał plemiona Daków i utworzył nową prowincję Dację, dzisiejsza Rumunia. Następnie Trajan podjął wyprawę przeciwko Partom i w ciągu 3 lat 114-117 podporządkował sobie Armenię. Następnie podporządkował sobie Babilonię.

Zatem granice imperium czasów Trajana, to granice najbardziej rozległe. Żaden cezar nie rządził większym imperium. Natomiast wojna przeciwko Partom wiązała się z wielkimi nakładami finansowymi i ludzkimi. Przeciwko Partom Trajan zorganizował potężną armię. Tą sytuację postanowili wykorzystać żyjący w diasporze Żydzi (związanie sił Trajana na terenie państwa Partów). Żydzi w tym czasie już nie mieli swego państwa. Jerozolima została zniszczona w 70 r. W tych miejscach, gdzie były duże skupiska ludności żydowskiej wybuchły powstania przeciwko Rzymowi. Był to Cypr, Egipt i Syria. W tych regionach wybuchło powstanie antyrzymskie kierowane przez Żydów. Wówczas Trajan musiał wycofać siły z terenów podbitych Babilonii, Armenii by stłumić powstanie. Powstanie stłumił, ale Partowie odzyskali swoje tereny. Po stłumieniu powstania, Trajan próbował podjąć następną wyprawę przeciwko Partom, ale zmarł.

Polityka wewnętrzna Trajana
Kontynuował współpracę z Senatem, ale Trajan także dążył do wzmocnienia władzy cesarskiej. Można powiedzieć, że Trajan jest tym cezarem, który zapoczątkował odchodzenie od ustroju pryncypatu w kierunku absolutyzmu cesarskiego. Władza Trajana była już zupełnie inną władzą niż ta, którą miał August. Przede wszystkim zmieniła się nazwa. Nie nosił tytułu princeps civium, nosił tytuł optimus civium - najlepszy obywatel. Dbał o rozwój prowincji. Państwo, które zostawił Trajan było najpotężniejsze w dziejach imperium, a po jego śmierci władzę objął cesarz Hadrian.
Czas rządów Hadriana to czas, kiedy zaczyna się w imperium rzymskim chaos. Chaos związany był z utrzymaniem granic imperium. Wyprawa przeciwko Partom wymagała tak wielkiego wysiłku, że imperium nie miało później środków na utrzymanie granic. Coraz większe znaczenie w państwie rzymskich zaczęło odgrywać wojsko. W III w. to wojsko pochłaniało niemal wszelkie zasoby państwa, ono decydowało o tym, kto będzie cezarem. Z tego powodu III w. w historii imperium rzymskiego określa się erą cesarzy wojskowych. Względny spokój po rządach cesarzy wojskowych przyniosły rządy Aureliana w drugiej połowie III w. Wspomniany władca przyłączył ponownie utracony Egipt, przyłączył Galię i wycofał się znowu na linię Dunaju, wycofał się z Dacji.
Wrócił do imperium z czasów Oktawiana Augusta, ale nie udało się Aurelianowi przeprowadzić reformy wewnętrznej państwa, choć zamierzał ją przeprowadzić. Przyjął nawet tytuł odnowiciel świata, w 274 r. senat przyznał mu ten tytuł, ale cezar w 275 r. został zamordowany. Aurelian miał pomysł na uzdrowienie sytuacji w państwie:
- doprowadził do wypuszczenia nowej złotej monety, by ożywić gospodarkę,
- zakazał opuszczania zawodu w kluczowych gałęziach gospodarki, nie mogli porzucić zawodu ci którzy zajmowali się handlem morskim,

Koniec dwóch cezarów
Aurelian został zamordowany, podobnie jak jego następca, Marek Aureliusz Probus. Po tych dwóch cezarach władzę w państwie objął reformator ustroju państwowego, który stworzył nowy ustrój dominat. Był to cesarz Dioklecjan. Rządził w latach 284 - 305. Dioklecjan przede wszystkim chciał doprowadzić do sytuacji, w której wojsko miało by mniejszy wpływ na wybór cezara. W ten sposób chciał zapewnić stabilizację władzy, chciał by władza cieszyła się większym autorytetem. Dlatego na dwór cesarski wprowadził wschodni ceremoniał, poddani rozmawiali z nim tylko na kolanach, bili pokłony do ziemi.

On stworzył dominat, czyli ustrój, który charakteryzował się wzrostem cesarskiego absolutyzmu i przyjęciem wschodniego ceremoniału. Trajan zapoczątkował odchodzenie od pryncypatu, Dioklecjan był pierwszy, który od pryncypatu odszedł. Trudności związane z utrzymaniem ciągłości władzy oraz to, że wojsko wybierało i w każdym momencie mogło zdetronizował władcę, który był niewygodny, skłoniły Dioklecjana do stworzenia systemu tetrarchii. Na czym on polegał? Państwo zostało podzielone na dwie części: imperium wschodnie i imperium zachodnie. Każde imperium miało swojego augusta. Ponadto każdy august miał do pomocy cezara. System tetrarchii opierał się na tym, że august miał rządzić 20 lat, po 20 latach miał abdykować, w miejsce augusta wstępował cezar.
O co chodziło Dioklecjanowi? Władzę w państwie miał objąć ten, który do tej pory pomagał, a zatem ten, który znał politykę wewnętrzną państwa, orientował się we wszelkich prawach państwowych, i to dawało gwarancję, że polityką będzie kontynuowana. Ponadto podział na dwie części był związany z wielkim terytorium. Wiadomo, że jeden człowiek nie jest w stanie rządzić tak wielkim obszarem. Dlatego Dioklecjan myślał o zmniejszeniu zarządzanego terytorium.

August abdykuje
Dioklecjan był pierwszym augustem, który po 20 latach abdykował. Idea była piękna, ale władza kusi. Dioklecjan i Maksymilian, którzy byli augustami, ale abdykowali po 20 latach. Po ich abdykacji system tetrarchii upadł. Rozpoczęła się walka o władzę. Szybko okazało się, że zasada tetrarchii opiera się na autorytecie Dioklecjana. Potrafił on zdominować wszystkich innych współrządców. Ponadto podzielił Dioklecjan państwo na 12 diecezji i 100 prowincji. Miało to ułatwić kontakt i ściąganie podatków.
Walki o władzę, które rozpoczęły się po abdykacji Dioklecjana trwały prawie 20 lat. Zwycięsko z tych walk wyszedł Konstantyn Wielki. W 303 r. Konstantyn jako cezar założył na wschodzie stolicę Bizancjum, które zmienił nazwę na Konstantynopol. Miała to być stolica wschodniego imperium i miasto bliźniacze dla Rzymu. Wtedy augustem po Dioklecjanie został jego ojciec. Wtedy Konstantyn doprowadził do wojny i to on objął władzę w państwie. Scalił znowu imperium. Całe imperium znalazło się pod jego panowaniem, zlikwidował podział na wschód i zachód. Za jego panowania społeczeństwo rzymskie wyszło z kryzysu związanego z cesarzami wojskowymi.

Reformy Konstantyna
Przeprowadzone reformy Konstantyna to:
- stworzenie ruchomej armii rezerwowej,
- wprowadzenie rozbudowanego systemu obrony granic imperium,
- wypuszczenie nowej złotej monety,
- przeprowadzenie reorganizacji administracji państwowej,
- wyraźne rozgraniczenie władzy wojskowej od władzy państwowej administracyjnej,
- uczynienie chrześcijaństwa religią panującą w Rzymie.
Po zakończeniu I tetrarchii nowi cesarze, Galeriusz i Konstancjusz, mianowali kolejnych cezarów: Sewerusa i Maksiminusa Daję. System tetrarchii upadł jednak z powodu niezależnej polityki dynastycznej prowadzonej przez poszczególnych władców (Konstantyna, syn Konstancjusza w Yorku, Maksencjusza, syn Maksimynusa w Rzymie). W 308 r. doszło do spotkania cesarzy w Carnuntum, Licyniusz został wówczas mianowany cesarzem Zachodu, natomiast Dioklecjan odmówił przyjęcia godności cesarskiej. W 312 r. Maksencjusz poniósł klęskę przy Moście Mulwijskim. Tym samym zwycięski Konstantyn stał się władcą Zachodu. Jego rywal Licyniusz w 313 r. pokonał natomiast Maksyminusa Daję w bitwie pod Adrianopolem.
Zwycięstwa Konstantyna Wielkiego (324-337) nad Licyniuszem pod Adrianopolem (324) i Chrysopolis, sprawiły że staje się on jedynym władcą imperium (Totius orbis imperator). 11 V 330 r. Bizancjum, po przemianowaniu na Konstantynopol, stało się chrześcijańską stolicą cesarstwa (Drugi Rzym) w świadomej opozycji do pogańskiego Rzymu. Ugruntowany został dominat, a reformy Dioklecjana kontynuowane i rozszerzone. Sztywny ceremoniał dworski (złote szaty, diadem, padanie na twarz) podkreślać miał podobieństwo cesarza do boga. Cesarzowi podlegała teraz armia z dowódcami (magistri militum) na czele, prefektowie czterech części imperium, rada cesarska (sacrum consistorium) oraz prefekci (prefectus urbi) Rzymu i Konstantynopola.
Armia została powiększona do 75 legionów (900 000 ludzi) i składała się z wojsk polowych (comitatenses), granicznych (limitanei) i gwardii cesarskiej (candidati). Ochronę granic imperium uzupełniali również "sprzymierzeńcy" (foederati). Nastąpił podział kraju na 4 prefektury - Wschód (Konstantynopol), Illyricum (Sirmium), Italia (Mediolan) i Gallia (Trewir), 14 diecezji i 117 prowincji. Ostatecznego kształtu nabrała rada cesarska, składająca się z następujących ministrów (comites): "zwierzchnika urzędu", czyli kanclerza (magister officiorum), "zwierzchnika świętego pałacu" (questor sacri palatii), "naczelnika świętej sypialni" (praepositus sacri cubiculi), ministra finansów (comes sacrarum largitionum) i ministra skarbu (comes rerum privatarum). Radzie podlegała kancelaria i urzędnicy dworscy. Cesarza chroniło dwóch dowódców straży pałacowej (konnej i pieszej). Senaty Rzymu i Konstantynopola przekształcone zostały w rady miejskie. Został wprowadzony podatek pogłówny i gruntowy oraz przymus dziedziczenia zawodu. Decydujące znaczenie dla przemian ustrojowych miało rozdzielenie władzy cywilnej i wojskowej, a tym samym odejście od tysiącletniej tradycji rzymskiej.

Zakończenie
W 337 r. umarł Konstantyn przyjąwszy na łożu śmierci chrześcijaństwo. Z konfliktów pomiędzy jego synami o następstwo tronu zwycięsko wyszedł, po śmierci brata, Konstancjusz II i to on został jedynym władcą imperium. Po śmierci Konstantyna znowu rozgorzały walki o władzę, ale walki te toczyły się w rodzie Konstantyna pomiędzy jego krewnymi, kuzynami, tak że władza cały czas była utrzymywana w tym samym rodzie - w rodzie Konstantyna.

Ponownie po śmierci Konstantyna wprowadzono zasadę podziału na cesarstwo wschodnie i cesarstwo zachodnie.