Międzynarodowa ochrona praw człowieka - podstawowe regulacje prawne

Nie od początku funkcjonowania Wspólnot można było mówić o ochronie praw obywatelskich ponieważ nie było jeszcze pojęcia obywatelstwa. Regulowano jednak stopnio-wa prawa i wolności jednostek ludzkich, obywateli państw-członków Wspólnot, a następnie Wspólnoty Europejskiej. Regulacja ta dokonywała się zarówno w aktach o charakterze ogól-nym, a wiec nie dotyczących jedynie praw i wolności, jak i w aktach w całości poświęconym tym zagadnieniom. Za akty o charakterze ogólnym uważać można te akty wspólnotowe, które nie są bezpośrednio poświecone prawo i wolnością, ale z których moż-na wywieźć pewne prawa wolności i jednostki.

Do takich aktów zaliczyć można między innymi:
- Traktat paryski z 1951r. O powołaniu Europejskiej wspólnoty węgla i stali,
- Traktat rzymski z 1957r. O powołaniu Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej,
- Traktat rzymski z 1957r. O powołaniu Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej,
- Jednolity Akt Europejski z 1986r.
- Traktat o Unii Europejskiej z 1986r.,
- Traktat o Unii Europejskiej z 1992r.
- Traktat Amsterdamski z 1997r.

Akty te nie formułują katalogu praw jednostki regulują przede wszystkim zagadnienie gospodarcze, administracyjne i techniczne, ale z ich unormowań można wywieść pewne prawa jednostki np. zasadę równości jednostek wobec prawa wspólnoty, zakaz dyskryminacji, gwarancję własności swobodę ruchu osobowego, swobodę wyboru miejsca zamieszkania, prawo wyborcze do parlamentu europejskiego, prawo do korzystania z ochrony dyplomatycznej każdego państwa członkowskiego UE na terytorium państwa trzeciego, prawo składania petycji do Parlamentu Europejskiego lub OMBUDSMANA, wolność przedsiębiorczości czy wolności świadczenia usług. Nie dokonuje również recepcji do systemów Wspólnot Europejskich Konwencji Rady Europy z 1995r. o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności chociaż państwa członkowskie Wspólnot były jednocześnie stronami tej konwencji. I tak Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą nie zawiera katalogu praw i wolności człowieka, a dla tego zagadnienia istotne są jedynie sformułowania dotyczące tzw. wspólnego rynku w zakresie stosowania Traktatu zakazana jest wszelka dyskryminacja dokonywana ze względu na obywatelstwo. Traktat ten formułuje między innymi prawo do swobodnego przemieszczania się pracowników wewnątrz Wspólnoty, a także zakaz wszelkiej dyskryminacji opartej na obywatelstwie, między pracownikami państw członkowskich w zakresie zatrudnienia, wynagrodzenia i innych warunków pracy. Poza zastrzeżeniami określonymi w traktacie pracownicy ci mają prawo: udzielania odpowiedzi na skutecznie oferowane miejsca pracy, swobodnego przemieszczania się po terytorium państw członkowskich, przebywania w jednym z tych państw w celu wykonywania tam pracy (na podstawach prawnych regulujących zatrudnienie pracowników krajowych), pozostawania na terytorium państwa członkowskiego po uzyskaniu tam miejsca pracy. Traktat ustanawia wolność przedsiębiorczości obejmującą dostęp do działalności nie zarobkowej i jej wykonywanie, jak również tworzenie i zarządzanie przedsiębiorstwami na warunkach określonych dla własnych obywateli. Ustanawia też wolność świadczenia usług (są to świadczenia zwykle spełniane za wynagrodzeniem), a osoba świadcząca usługi może dla spełniania świadczenia wykonywać tymczasowo działalność w kraju gdzie świadczenie jest spełniane na warunkach przyznanych obywatelom. Można też wywieźć z tekstu traktatu inne prawa, takie jak równość wynagrodzenia bez dyskryminacji opartej na płci. Traktat ten wszedł w życie 1 stycznia 1958 r.
Katalog praw podstawowych istniejący w prawie pierwotnym Wspólnot Europejskich uzupełniony został przez Trybunał Europejski poprzez tworzenie ogólnych zasad prawa. Formułując je, Trybunał wziął pod uwagę dwie okoliczności. Po pierwsze to, że wiele praw jednostki sformułowanych jest we wszystkich lub w większości konstytucji państw członkowskich Wspólnot a następnie Unii Europejskiej, a po drugie, że są prawa, które występują lub które można wyinterpretować z konwencji ratyfikowanych przez wszystkie państwa członkowskie, takich jak Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Ustalone w taki właśnie sposób prawa i wolności to miedzy innymi prawo do prywatności i ochrony życia rodzinnego, naruszalność mieszkania, zasada równości i zakaz dyskryminacji, wolność wyznania, wolność zrzeszania się, prawo wolności. Wolność wykonywania zawodu, wolność działalności gospodarczej, wolność słowa, prawo do ochrony sądowej i sprawiedliwego procesu, zakaz (wolność od) działania wstecz prawa karnego itp. Ustalone w oparciu o ogólne zasady prawa wspólnotowego prawa i wolności nie tworzą zamkniętego katalogu. Oznacza to że Trybunał Europejski ma prawo rozszerzania ich katalogu przy okazji rozpatrywania kolejnych spraw. Dzięki temu katalog ma zakres dynamiczny, rozszerzany w miarę spraw wpływających do tej instancji. Początkowo związanie organów Wspólnot prawami jednostki było przez nie negowane.
Dopiero w orzeczeniach z 1969 i 1974 roku Trybunał Europejski przyznał, że ogólne zasady systemu Wspólnoty zawierają prawa jednostki, że nie może być uznany za zgodny z prawem żaden środek niezgodny z prawami podstawowymi zawartymi w konstytucjach kra-jów Wspólnot oraz, że Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, którą ratyfikowały wszystkie państwa członkowskie EWG, pełni istotną rolę ze względu na wykładnie prawa Wspólnot z punktu widzenia ochrony praw jednostki. Mimo tego podkreślenia roli praw jednostki w działalności Wspólnot Europejskich propozycja opra-cowania katalogu podstawowych praw jednostki nie została zaakceptowana (1975 rok). W 1977 roku organy wspólnot (Parlament Europejski, Rada Europejska i Komisja Europejska) wydały dwupunktową deklarację, w której podkreślają „pierwszorzędne znaczenie” , jakie przywiązują do przestrzegania praw podstawowych, zawartych w konstytucjach krajów członkowskich jak też w Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawo-wych Wolności. Zobowiązują się też, że wykonując swoje kompetencje i realizując cele Wspólnot będą tych praw przestrzegać. Pewne znaczenie dla ochrony praw i wolności ma Jednolity Akt Europejski z 28 lutego 1986 roku. W Preambule wyraża zdecydowanie państw członkowskich Wspólnot wspólnej pracy na rzecz demokracji opierającej się na prawach pod-stawowych uznanych w konsty7tuicjach i ustawach państw członkowskich, w Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności oraz Europejskiej Kracie Socjalnej, zwłaszcza wolności sprawiedliwości społecznej. Zobowiązują się one do szczegól-nego manifestowania zasad demokracji i poszanowania praw człowieka, do których są przy-wiązane, w celu wspólnego przyczyniania się do utrzymania pokoju światowego i bezpie-czeństwa międzynarodowego, zgodnie z zobowiązaniem, które podjęły w ramach Karty Na-rodów Zjednoczonych. Akt dotyczy przede wszystkim stosunków gospodarczych, ale też re-guluje pewne kwestie związane z polityką socjalną, ochroną środowiska naturalnego, postę-pem naukowo-technicznym. Poza tym rozszerza kompetencje instytucji Wspólnot, tworzy sąd I instancji i Europejską Wspólnotę Polityczną.
Jednolity Akt Europejski jest traktatem międzynarodowym zmieniającym i uzupełniającym traktaty ustanawiające wspólnoty europejskie. Wszedł w życie 1 lipca 1987 roku. Dopiero przełom lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych przyniósł utworzenie katalogu praw jednostek oraz ramy ich ochrony w systemie ówczesnych Wspólnot Europejskich. Nastąpiło to bądź w formie zmian w dotychczasowych aktach prawnych, bądź w formie nowych aktów. Zmianie uległ na przykład Traktat Ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą z 1957 roku. Dokonał jej Traktat o Unii Europejskiej (Traktat z Maastricht) z 1992 roku. Już podczas jego negocjowania uznano, że dotychczasowe dokonania w zakresie kształtowania wspólnoty obywateli i ich pozytywnych więzi z instytucjami wspólnotowymi są niewystarczające. W związku z tym unormowania zmieniające lub dodane dotyczą między innymi obywatelstwa Unii Europejskiej, obywatele Unii mogą korzystać z praw i podlegać obowiązkom określonym w traktacie. Każdy obywatel Unii ma prawo swobodnego poruszania się i przebywania na terytorium państw członkowskich na warunkach określonych w traktacie i w postanowieniach wykonawczych. Ma on też (zamieszkując na terytorium państwa-członka którego nie jest obywatelem) bierne i czynne prawo wyborcze w wyborach lokalnych w państwie członkowskim, gdzie mieszka, na warunkach równouprawnienia z obywatelami tego państwa. Dotyczy to też biernego i czynnego prawa wyborczego do Parlamentu Europejskiego. Ma prawo do korzystania, na terytorium państwa trzeciego, gdzie państwo członkowskie, którego jest obywatelem, nie jest reprezentowane, z ochrony ze strony władz dyplomatycznych i konsularnych każdego państwa członkowskiego, na takich samych warunkach jak obywatele tego państwa. Każdy obywatel Unii ma prawo zwracania się do Parlamentu Europejskiego w formie petycji , do Mediatora – w formie skargi dotyczącej złej administracji w działaniu instancji lub organów wspólnotowych, a do Trybunału Sprawiedliwości, w formie skargi na decyzje organów Unii, których jest adresatem, lub które dotyczą go bezpośrednio i osobiście, albo na nie wydanie aktu przez te organy.
W 1997 roku państwa Unii podpisały w Amsterdamie traktat reformujący Unię Eu-ropejską, zwany Traktatem Amsterdamskim. Uznano, że uszczegółowienie podstawowych praw człowieka i praw obywatelskich ma istotne znaczenie dla jasności relacji w tym zakresie miedzy prawem krajowym a prawem wspólnotowym. Traktat nie sformułował jednak żadne-go katalogu praw podstawowych, ale stwierdził (art. F I), że Unia Europejska oparta jest na wspólnych wszystkim krajom członkowskim zasadach wolności, demokracji, poszanowania praw człowieka i fundamentalnych swobód oraz prawa. Utrzymano również artykuł o obo-wiązku respektowania praw człowieka przez wszystkie instytucje Unii Europejskiej. W przy-padku naruszania przez kraj członkowski praw fundamentalnych i powyższych zasad Rada Europejska może zarządzać od jego władz wyjaśnienia, a gdyby były one niezadowalające Rada Europejska działając jednomyślnie może stwierdzić poważne i uporczywe łamanie praw człowieka w tym kraju członkowskim. Następnie może też, w wyniku glosowania większo-ścią kwalifikowaną, zdecydować o zawieszeniu pewnych praw tego państwa członkowskiego w niektórych prawach traktatowych (np. w prawie udziału w niektórych głosowaniach, party-cypowaniu w niektórych wydatkach itp.). Inną możliwością stworzoną przez Traktat Amstardamski jest wszczęcie procedury dyscyplinarnej w celu wyegzekwowania prawa wspólnotowego. Traktat ten upoważnił także Radę Unii do uchwalenia aktów prawnych słu-żących zwalczaniu dyskryminacji rasowej, etnicznej, religijnej, dyskryminacji z powodu płci, niepełnosprawności, wieku lub orientacji seksualnej. Dał wiec podstawę temu organowi do pozytywnego działania legislacyjnego, tj. do formułowania prewencyjnych i wykonawczych aktów prawnych.

Do aktów wspólnotowych poświeconych w całości ochronie praw obywatelskich zaliczyć można następujące:
- Deklaracja Podstawowych Praw i Wolności z 1989 roku,
- Karta Wspólnotowa Podstawowych Praw Socjalnych Pracowników z 1989 roku,
- Deklaracja o Prawach Człowieka z 1991 roku,
- Karta Podstawowych Praw Unii Europejskiej z 2000 roku.
Pierwszym aktem wspólnotowym, którego głównym zadaniem jest regulacja praw obywatelskich stała się Deklaracja Podstawowych Praw i Wolności z 12 kwietnia 1989 roku wydana w Stasbourgu. Nie jest dokumentem prawnie wiążącym i nie wszystkie ujęte w nim prawa należą do prawa wspólnotowego.
Deklaracja ta stanowi:
- nienaruszalność godności ludzkiej,
- prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa osobistego,
- zakaz poddania torturom, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu,
- równość wobec prawa,
- prawo do wolności myśli, sumienia i religii,
- prawo do wolności wypowiedzi,
- prawo do poszanowania i ochrony swej tożsamości,
- nakaz ochrony swej rodziny,
- wolność poruszania się,
- prawo własności,
- prawo do uczestniczenia w pokojowych zgromadzeniach i manifestacjach,
- prawo do wolności zrzeszania się,
- prawo swobodnego wybierania zawodu, miejsca pracy i swobodnego wykonywania zawodu,
- prawo do słusznych warunków pracy, zbiorowe prawa socjalne,
- prawo do nauki,
- prawo obywateli europejskich do uczestniczenia w wyborach członków Parlamentu Europejskiego,
- równe, czynne i bierne prawo wyborcze, prawo dostępu do informacji,
- prawo dostępu do wymiaru sprawiedliwości,
- zakaz ścigania lub skazania z powodu faktów co do których został już uniewinniony lub skazany,
- zakaz działania prawa wstecz,
- zniesienie kary śmierci,
- prawo petycji do Parlamentu Europejskiego,
- ochrona środowiska i konsumentów.

Kolejnym aktem mającym znaczenie w zakresie ochrony praw i wolności była Karta Wspólnotowa Podstawowych Praw Socjalnych Pracowników (pracobiorców – według ich tłumaczeń) z 9 grudnia 1989 roku (Strasbourg). Jest ona dokumentem politycznym, uchwałą Rady Europejskiej Wspólnot, nie ma wiec waloru obowiązującego prawa, wiążącego strony. Karta ujmuje potrzeby socjalne pracowników w aspekcie ich uprawnień podmiotowych, a nie zasad polityki państwa czy obowiązków państw.
Do podstawowych praw socjalnych pracowników zalicza:
- wolność przemieszczania się umożliwiająca wykonywanie zawodu we Wspólnocie,
- prawo do swobodnego wyboru i wykonywania zawodu oraz słusznego wynagradzania,
- poprawa warunków życia i pracy, w tym prawo do cotygodniowego urlopu,
- prawo do odpowiedniej ochrony socjalnej,
- wolność zrzeszania się i rokowań zbiorowych,
- dostęp do kształcenia zawodowego,
- równość traktowania mężczyzn i kobiet,
- rozwijanie informacji, konsultacji i uczestnictwo w nich pracowników,
- ochrona zdrowia i bezpieczeństwo pracy,
- ochrona dzieci i młodocianych,
- zabezpieczenie osób w podeszłym wieku i osób niepełnosprawnych.

Dwa lata później powstał następny dokument określający prawa i wolności w ramach Wspólnot Europejskich. Była nim Deklaracja o Prawach Człowieka z 29 czerwca 1991 roku, wydane przez Radę Europejską w Strasbourgu w formie uchwały, a więc nie będąca traktatem międzynarodowym. Wyraża rosnące znaczenie poszanowania i przestrzegania praw człowieka w stosunkach międzynarodowych i krajowych porządkach prawnych. Wspólnota i jej państwa członkowskie zobowiązują się poprawić swą politykę popierania i ochrony praw człowieka i podstawowych wolności poprzez działania indywidualne i zbiorowe. Rada Europejska wzywa wszystkie państwa by stały się stroną obowiązujących dokumentów międzynarodowych w zakresie praw człowieka. Istotne znaczenie ma bowiem skuteczne i powszechne wcielanie w życie istniejących dokumentów oraz wzmacnianie międzynarodowych mechanizmów kontrolnych, nad którymi Wspólnota i jej państwa członkowskie będą prowadziły prace. W grudniu 1991 roku w Maastricht Rada Europejska przyjęła protokół z realizacji Europejskiej Karty Praw Socjalnych i zdefiniowała prawa dotyczące przedstawicieli świata pracy w ówczesnej Wspólnocie. Są to: prawo do swobodnego przemieszczania się, sprawiedliwego wynagrodzenia, poprawy warunków pracy, ochrony socjalnej, stowarzyszania się i zbiorowych negocjacji, kształcenia zawodowego, równego traktowania mężczyzn i kobiet, informacji, konsultacji i uczestnictwa pracowników, ochrony środowiska i bezpieczeństwa w miejscu pracy, ochrony dzieci, ludzi starych i inwalidów.
Pierwszym dokumentem unijnym próbującym zebrać w jednym akcie wszystkie prawa obywateli Unii Europejskiej jest Karta Podstawowych Praw Unii Europejskiej z 2000 roku. W preambule do Karty czytamy, że potwierdza ona prawa wynikające z konstytucyj-nych tradycji i zobowiązań międzynarodowych wspólnych państwom członkowskim, traktatu o Unii Europejskiej, traktatów wspólnotowych, europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, kart społecznych przyjętych przez wspólnotę i radę eu-ropy oraz orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka Z ochroną praw człowieka w ramach Wspólnoty, a następnie Unii Europejskiej mają wiele wspólnego również działania na rzecz europejskiego obszaru gospo-darczego. Ponieważ państwa członkowskie Unii Europejskiej są zarazem członkami Rady Europy to ich obywatele podlegają również ochronie wynikającej z systemu praw człowieka Rady Europy. Spośród ponad 150 dokumentów Rady Europy na uwagę zasługują przede wszystkim trzy z nich. Pierwszym dokumentem jest Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1955r., która reguluje prawa człowieka pierwszej generacji. Dołączono do niej 11 protokołów dodatkowych z których jedne mają charakter merytoryczny i dodają nowe prawa do treści konwencji a pozostałe mają charakter technicz-no-proceduralny i określają sposób realizacji konwencji. Dołączony też został protokół 12 wprowadzający ogólny zakaz dyskryminacji. Równolegle ma miejsce dyskusja związana z protokołem 6 w który, znosi karę śmierci, ale tylko w czasie pokoju. W wykonaniu tej kon-wencji powstał Europejski Trybunał Praw Człowieka, który rozpatruje sprawy skarg państwa – strony a nie przestrzeganie konwencji przez inne państwo – stronę, a także skargi osób, grup osób lub organizacji na własne państwa.
Drugim ważnym dokumentem Rady Europy regulującym prawa człowieka 2 genera-cji, jest Europejska Karta Socjalna. Bazowy tekst Karty pochodzi z 1961roku, ale następnie dołączono do niego dodatkowy protokół (1988r.), protokół zmieniający (1991r.) oraz tzw. 3 protokół (1994r.). Efektem tych wielu zmian była, przyjęta w 1996r., zrewidowana wersja Europejskiej Karty Socjalnej.
Podsumowując dążenia do zdefiniowania docelowego kształtu, równowagi między Unią a państwami członkowskimi, rolę obywateli w Unii, porządku prawnego i ładu politycz-nego w ramach integracji europejskiej również i legitymizację demokratyczną decyzji euro-pejskich - można uważać za zróżnicowane podejście, krytyczne wobec formalnego nadania Unii konstytucji i równocześnie pozytywne, jeśli chodzi o wprowadzenie daleko idących zmian doskonalących do systemu prawno instytucjonalnego tej organizacji. Konstytucja Unii Europejskiej powinna formułować wyrazisty katalog podstawowych wartości pozytywnych, które składają się na spoiwo Państw Członkowskich i obywateli Unii. W przeciwnym razie budowa pozytywnej tożsamości zbiorowej państw i obywateli Unii Europejskiej oraz jej umacnianie będą zagrożone. Należy ufać, że prace podjęte nad tą problematy-ką przyczynią się do pozytywnych efektów końcowych.