Oskarżony i pokrzywdzony - prawa i obowiązki

W polskim systemie prawnym każdy obywatel ma swoje prawa i obowiązki, są to wartości niezmienne z których może kożystać każdy obywatel zarówno ten oskarżony w procesie jak i pokrzywdzony. W mojej pracy na ten temat postaram się opisac poszczególne prawa jakie posiada każda ze stron oraz obowiązki jakie powinna spełnić.

Pokrzywdzonym jest ten, czyje dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez wykroczenie. W razie śmierci pokrzywdzonego, przysługujące mu prawa mogą wykonywać osoby najbliższe. Prawa pokrzywdzonego, małoletniego albo ubezwłasnowolnionego wykonuje przedstawiciel ustawowy albo osoba, pod której pieczą pozostaje pokrzywdzony. Pokrzywdzonym może być również zakład ubezpieczeń w zakresie, w jakim pokrył szkodę wyrządzoną pokrzywdzonemu przez wykroczenie lub jest zobowiązany do jej pokrycia. Jeżeli pokrzywdzony nie jest osobą fizyczną - czynności procesowych dokonuje organ uprawniony do działania w jego imieniu, czyli np. zarząd spółki. Pokrzywdzony może działać jako strona w charakterze oskarżyciela posiłkowego obok oskarżyciela publicznego lub zamiast niego. W razie śmierci oskarżyciela posiłkowego sąd zawiesza postępowanie, a osoby najbliższe mogą w ciągu miesiąca wstąpić w prawa zmarłego. Jeżeli osoby najbliższe nie skorzystają z tego prawa, sąd umarza postępowanie.

Jednym z podstawowych praw pokrzywdzonego jest to, że w toku dochodzenia lub śledztwa przysługuje mu możliwość złożenia zażalenia na postanowienie o odmowie wszczęcia dochodzenia - śledztwa oraz umorzenie postępowania i w związku z tym przysługuje mu prawo przejrzenia akt (art. 306 1 kpk). Pokrzywdzonemu służy ponadto prawo do złożenia zażalenia na czynności inne niż postanowienia i zarządzenia, które naruszają jego prawa (art. 302 2 kpk).

Zgodnie z artykułem 191 3 kodeksu postępowiania karnego, jeżeli istnieje uzasadniona obawa użycia wobec pokrzywdzonego, występującego w sprawie w charakterze świadka, przemocy lub groźby bezprawnej może on zastrzec dane swojego miejsca zamieszkania do wyłącznej wiadomości sądu lub prokuratora. W takim wypadku pisma procesowe doręcza się wówczas do instytucji, w której świadek jest zatrudniony lub na inny wskazany przez niego adres.

Kolejnym prawem pokrzywdzonego (artykół. 316 3 kodeksu postępowiania karnego), jest możliwość, w toku postępowania przygotowawczego zwrócenia się do sądu z żądaniem przesłuchania świadka, jeżeli zachodzi niebezpieczeństwo, że nie będzie można go przesłuchać na rozprawie. Pokrzywdzony uczestniczący w czynnościach podpisując protokół może również zgłosić zarzuty co do jego treści zgodnie z artykółem. 150 2 kpk. oraz na podstawie artykółu 157 3 kodeksu postępowiania karnego ma możliwość zażądania odpisu protokołu czynności, w której uczestniczył lub miał prawo uczestniczyć, jak również dokumentu pochodzącego od niego lub sporządzonego z jego udziałem.

Pokrzywdzony może także składać wnioski dowodowe, zadawać pytania świadkom, biegłym i obwinionemu. Ma prawo do wnoszenia środków odwoławczych.

Pokrzywdzony może korzystać z pomocy jednego pełnomocnika. Pełnomocnikiem może być adwokat lub radca prawny, jeśli jednak pokrzywdzonym jest instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna - może nim również być pracownik tej instytucji lub jej organu nadrzędnego. Udział w postępowaniu pełnomocnika nie wyłącza osobistego działania w postępowaniu strony, na rzecz której został on ustanowiony. Podobnie jest przy obronie z urzędu, na takich samych zasadach może być przyznane pełnomocnictwo. Pełnomocnictwo może zostać udzielone na piśmie lub przez oświadczenie do protokołu organu prowadzącego postępowanie. Zakłada się, że jeżeli pełnomocnictwo nie zawiera ograniczeń, pełnomocnik może działać w całym postępowaniu, nie wyłączając czynności po uprawomocnieniu się orzeczenia.

W razie skazania sprawcy za czyn określony w artykule 46 kodeksu karnego, pokrzywdzony (lub inna uprawniona osoba) ma prawo zwrócić się do sądu z wnioskiem o orzeczenie obowiązku naprawienia wyrządzonej szkody w całości lub części.

Pokrzywdzony oprócz praw ma także obowiazki. Zgodnie z artykółem 177 kodeksu postępowania karnego, zobowiązany jest stawić się na każde wezwanie organu prowadzącego postępowanie. Zmieniając miejsce zamieszkania lub przebywania, zobowiązany jest powiadomić o tym organ procesowy. W przypadku nie zawiadomienia, pisma wysłane pod ostatnio wskazanym adresem uważa się za doręczone (art. 139 1 kpk).

Drugą stroną w procesie jest obwiniony. Za obwinionego uważa się osobę, przeciwko której wniesiono wniosek o ukaranie w sprawie o wykroczenie. Warto zauważyć, że w tym przypadku mamy do czynienia z obwinionym, a nie oskarżonym, na którym jednak spoczywają niektóre prawa i obowiązki charakterystyczne dla oskarżonego - np. prawo składania wyjaśnień. Obwiniony - podobnie jak oskarżony w procesie karnym - nie ma obowiązku dowodzenia swojej niewinności ani obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść. Przysługuje mu prawo składania wyjaśnień, może jednak odmówić ich składania bądź odpowiedzi, na poszczególne pytania - bez podawania powodów. Istnieje tu również identyczny obowiązek stawiania się na każde wezwanie organu prowadzącego postępowanie. Jeżeli niestawiennictwo obwinionego nie jest usprawiedliwione, możliwe jest jego przymusowe doprowadzenie. W przypadku, gdy jest on nieletni lub ubezwłasnowolniony, wszelkie czynności na jego korzyść, ma prawo podejmować opiekun. Jeżeli obwiniony nie zna języka polskiego, wniosek o ukaranie, a także rozstrzygnięcie podlegające zaskarżeniu lub kończące postępowanie, ogłasza się lub doręcza się obwinionemu wraz z tłumaczeniem.

Obwiniony może mieć tylko jednego obrońcę tj. adwokata lub radcę prawnego. Obrona jest obligatoryjna, gdy jest on głuchy, niemy lub niewidomy, a także, gdy zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności. Możliwe jest również przyznanie obwinionemu obrońcy z urzędu, jednak trzeba spełnić więcej wymogów niż przewiduje kodeks postępowania karnego tzn. oprócz niemożności poniesienia kosztów obrony bez poważnego uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny, musi to być celowe ze względu na dobro wymiaru sprawiedliwości. Cofnięcie wyznaczenia obrońcy może dokonać sąd, jeżeli okaże się, że nie istniały okoliczności, na podstawie których go wyznaczono. Obwiniony może również żądać przesłuchania go z udziałem ustanowionego obrońcy, którego niestawiennictwo nie tamuje przesłuchania (artykół 300, 301 kodeksu postępowania karnego).

Obwiniony ma prawo o wyłączenie ze składu ożekającego jego członka oraz o wyłączenie oskarżyciela ze składu ożekającego. Oskarżonemu przysługuje również prawo do składania wniosków dowodowych oraz wniosków o odroczenie rozprawy. Posiada on także prawo do informacji oraz prawo do przegladania akt (nie dotyczy to akt w których sa dane osobowe świadka anonimowego).

W myśl artykólu 74 2 pkt. 1 i 2 kodeksu postępowania karnego, podejrzany jest obowiązany poddać się oględzinom zewnętrznym ciała oraz innym badaniom nie połączonym z naruszeniem integralności ciała, w szczególności wolno od podejrzanego pobrać odciski, fotografować go oraz okazać w celach rozpoznawczych innym osobom, oraz niezbędnym dla postępowania badaniom psychologicznym i psychiatrycznym oraz badaniom połączonym z dokonaniem zabiegów na jego ciele, z wyjątkiem chirurgicznych, pod warunkiem, że dokonywane są przez uprawnionego do tego pracownika służby zdrowia z zachowaniem wskazań wiedzy lekarskiej i nie zagrażają zdrowiu podejrzanego; w szczególności podejrzany jest obowiązany - przy zachowaniu tych warunków - poddać się pobraniu krwi lub wydzielin organizmu.

Kolejnym obowiązkiem oskarżonego jest to iż, pozostając na wolności
obowiązany jest stawić się na każde wezwanie w toku postępowania karnego oraz zawiadomić organ prowadzący postępowanie o każdej zmianie miejsca zamieszkania lub pobytu trwającego dłużej niż 7 dni. W razie nie usprawiedliwionego niestawiennictwa podejrzanego można sprowadzić przymusowo (art. 75 1 i 2 kpk).Jeżeli jednak przebywa on za granicą ma obowiązek wskazać adresata dla doręczeń w kraju; w razie nie uczynienia tego, pismo wysłane pod ostatnio znanym adresem w kraju, albo jeżeli adresu tego nie ma, załączone do akt sprawy, uważa się za doręczone zgodnie z artykółem 138 kodeksu postępowania karnego. Jeżeli podejrzany, nie podając nowego adresu, zmienia miejsce zamieszkania, lub nie przebywa pod wskazanym przez siebie adresem, pisma wysłane pod tym adresem, w toku trwającego śledztwa lub dochodzenia, uważa się za doręczone, o czym mówi artykół. 139 kodeksu postępowania karnego.