Okres niemowlęctwa

NIEMOWLĘCTWO

Pierwszy dwa lata życia dziecka nazywamy inaczej wiekiem niemowlęcym. Wśród 24 miesięcy które składają się zatem na niemowlęctwo, wyodrębniamy pierwszy miesiąc życia dziecka jako stadium noworodka.

A. STADIUM NOWORODKA

Przeciętna waga noworodka waha się od 2800 d0 3500 g. Przeciętna długość jego ciała wynosi ok. 50-52 cm. Proporcje ciała noworodka są odmienne od proporcji ciała dzieci starszych i człowieka dorosłego: głowa i mózg są stosunkowo duże, twarz stosunkowo mała, tułów długi, a kończyny krótkie.
Układ kostny noworodka, nie osiągnął jeszcze swojej ostatecznej postaci. Tkanka kostna przypomina raczej chrząstkę niż kość. Na sklepieniu czaszki, w miejscu zetknięcia kości ciemieniowych i czołowych oraz między kośćmi ciemieniowymi, a kością potyliczną znajduje się ciemiączko duże i ciemiączko małe tj. przestrzeń wypełniona miękką tkanką włóknista. W miarę wzrostu niemowlęcia, szwy i ciemiączka kostnieją i zarastają.
Również układ krążenia, skład krwi noworodka, jego przewód pokarmowy, układ moczowy, gruczoły wewnętrznego wydzielania ulegają w ciągu pierwszych miesięcy życia licznym przekształceniom, dokonującym się pod wpływem nowego środowiska.
Okres ?przełomowy? noworodka kończy się z chwilą, kiedy organizm przystosuje się do zmienionych warunków pobierania pokarmu, oddychania, wydalania produktów zbytecznych dla organizmu, utrzymywanie stałej temperatury ciała itp.
Układ mięśniowy noworodka nie jest jeszcze rozwinięty całkowicie ani pod względem budowy autonomicznej, ani sposobu funkcjonowania. Włókna mięśniowe są cienkie, a siła ich skurczu niewielka. Zaczyna się wyraźna przewaga zginaczy.
Dwie cechy podstawowe charakteryzują postawę leżącego noworodka: pierwsza z nich jest asymetria, drugą zaś tendencja do przewagi zginaczy. Gdy noworodek leży na plecach, głowa jest prawie zawsze zwrócona na bok, a kończyny ułożone są w sposób asymetryczny.
Główka posadzonego noworodka opada ku przodowi, a kręgosłup zgina się na całej przestrzeni począwszy od okolicy szyjnej aż do lędźwiowo-krzyżowej.
Stosunek noworodka do otaczającego świata regulują przede wszystkim odruchy bezwarunkowe. Poza specyficznymi reakcjami bezwarunkowymi, które są odpowiedzią na poszczególne określone bodźce , widzimy u noworodka reakcje ruchowe na całokształt bodźców, związanych z nowym dla niego środowiskiem. Ten drugi rodzaj aktywności ruchowej nazywamy ruchami błędnymi- są to nieskoordynowane ruchy całego ciała, raz o charakterze szybkim jak uderzenia, to znowu powolnym i płynnym.
Odruchy bezwarunkowe noworodka można podzielić na 3 zasadnicze grupy:
1) odruchy wspólne dla noworodka i człowieka dorosłego;
2) odruchy normalne u noworodka i niemowlęcia, a patologiczne u człowieka dorosłego;
3) odruchy występujące tylko u noworodka.

B. ROZWÓJ FIZYCZNY DZIECKA

Prawidłowy rozwój fizyczny małego dziecka wyraża się miedzy innymi stałym, odpowiednim do wieku powiększaniem się jego wagi do wzrostu. Ogólnie biorąc najintensywniejszy przyrost wagi i wzrostu stwierdza się w pierwszych dwóch latach życia dziecka.
Niemowlę rośnie w innym tempie niż płód. Tempo to, szybsze w późniejszych okresach życia, jest znacznie wolniejsze, niż było w okresie życia wewnątrzmacicznego. Średnio niemowlęciu przybywa na wadze:
w ciągu I kwartału ? 30 g dziennie
w ciągu II kwartału ? 20 g dziennie
w ciągu III kwartału ? 15 g dziennie
w ciągu IV kwartału ? 12 g dziennie
( Bogdanowicz 1957)
Dziecko po ukończeniu pierwszego roku życia waży przeciętnie 10,2 kg.

Przyrost wzrostu niemowlęcia wynosi średnio:
w I kwartale ? 10 cm
w II kwartale ? 6 cm
w III kwartale ? 5 cm
w IV kwartale ? 4 cm
( Bogdanowicz 1957)

Gdy w pierwszym roku życia przybywa dziecku na wadze 7,5 kg przy 25 cm przyrostu wzrostu, to w drugim roku przyrost wagi wynosi zaledwie ok. 2 kg, a wzrostu- 12 cm.
Już w pierwszym roku życia wyrastają dziecku pierwsze zęby. Są nimi siekacze mleczne, które pojawiają się na ogół w stałej kolejności. Najpierw, bo około 6 miesiąca życia, wyrzynają się dwa dolne siekacze wewnętrzne, następnie, około 8 miesiąca, wyrastają siekacze wewnętrzne górne, później zaś dopiero siekacze zewnętrzne górne i dolne. Pod koniec pierwszego roku życia uzębienie prawidłowo rozwijającego się dziecka składa się więc z 8 siekaczy, które umożliwiają wprawdzie dziecku odgryzanie kęsów pożywienia, nie pozwalają jednak na jego przeżucie. Reszta zębów mlecznych pojawia się w drugim roku życia. Pod koniec trzeciego roku mleczne uzębienie jest już w pełni skompletowane, umożliwiając mu prawidłowe żucie pokarmów.


C. ROZWÓJ RUCHOWY DZIECKA ORAZ ROZWÓJ PODSTAWOWYCH FORM JEGO DZIAŁALNOŚCI

1. Zmiany postawy ciała i rozwój lokomocji

Na zmiany postawy ciała u niemowlęcia wpływa nie tylko rozwój jego ruchów, ale również przekształcenie napięcia mięśniowego.
Między pierwszym a drugim miesiącem życia niemowlę potrafi już zasadniczo utrzymać głowę wzdłuż długiej osi tułowia, jakkolwiek główka chwieje się jeszcze przy zmianie pozycji ciała. Niemowlę trzymiesięczne trzyma już główkę ?sztywno? nawet wtedy, gdy je ktoś podniesie do pozycji poziomej.
W wieku 5-6 miesięcy dziecko leżące na plecach zdolne jest zgiąć głowę w kierunku tułowia i odchylić ją samodzielnie od posłania. Dopiero w wieku pięciu miesięcy dziecko zdolne jest do brania czynnego udziału w unoszeniu swego tułowia do pozycji siedzącej za pomocą ruchów mięśni szyi i karku, a częściowo grzbietu.
Niemowlę w wieku 6 miesięcy dla utrzymania równowagi w pozycji siedzącej podpiera się rączkami wysuniętymi do przodu, wyprostowując przy tym tułów. Dziecko 8-miesięczne siedzi już całkiem pewnie i zachowuje równowagę w pozycji siedzącej.
Doprowadzone do pozycji stojącej, dziecko w pierwszych miesiącach życia nie potrafi zupełnie utrzymać ciężaru swojego ciała, pomimo że stopy jego dotykają podstawy. Począwszy od 6 miesiąca niemowlę zaczyna podpierać się nóżkami; są one jednak nieco ugięte. Około 8-9 miesiąca, podtrzymywane za raczki, staje na nóżkach; nie potrafi jednak przy tym wyprostować tułowia i przechyla się ku przodowi. Natomiast dziesięciomiesięczne niemowlę stoi już samodzielnie. Większość dzieci około 12 miesiąca życia, zaczyna stawiać pierwsze samodzielne kroki.
Dziecko, które ukończyło 12 miesięcy życia, potrafi szybko i sprawnie czołgać się, łatwo wstaje, siada z postawy stojącej, chodzi podtrzymując się przedmiotów lub tez ręki dorosłego. Mając 13-14 miesięcy dziecko zazwyczaj zaczyna chodzić już bez oparcia i bez pomocy dorosłego.
W drugim roku życia ustala się ostatecznie u dziecka postawa stojąca jako postawa zasadnicza jego ciała, a chód staje się podstawowym sposobem przemieszczania się.
Krok dziecka, które zaczyna chodzić jest bardzo krótki w zestawieniu z długością jego kończyn. W ciągu pierwszych dwóch miesięcy drugiego roku życia dziecko wydłuż swoje kroki. Dziecko chodzi coraz szybciej i przemierz coraz dłuższe dystanse, jednak o wiele mniej się meczy w czasie chodzenia.

2. Rozwój manipulacji

Ruchy dowolne rąk dziecka mogą się wykształtować jedynie w trakcie jego działania przedmiotowego. Tylko bowiem w zetknięciu z przedmiotami może ruch jako funkcja żywego organizmu zostać ?zorganizowany przedmiotowo?.
W zakresie żadnej innej sprawności ruchowej niemowlęcia nie dokonują się tak subtelne i złożone przekształcenia, jak w obrębie jego ruchów chwytania. W okresie od 2 do 4 miesiąca życia pojawia się okres, który jest zwany okresem neutralnym w chwytaniu; odruch chwytny już zaniknął, a chwytanie polegające na ruchach dowolnych związanych z działalnością kory mózgowej jeszcze się nie rozwinęło. Chwytanie ?dowolne? rozpoczyna się około 4-5 miesiąca życia. W tym okresie obydwie kończyny górne działają u większości dzieci na zasadzie całkowitej symetrii.
Niemowlę 11-12 miesięczne potrafi przyciągnąć do siebie zabawkę za pośrednictwem sznurka, potrafi wyjąć przedmiot spoza zasłonki, potrafi otworzyć pudełko, wkładać i wyjmować jeden przedmiot z drugiego itp.
W drugim roku życia wzrasta precyzja ruchów wykonywanych palcami rąk, co oczywiście jest możliwe jedynie dzięki zestrojeniu ruchów rąk ze spostrzeżeniami dziecka, czyli koordynacji wzrokowo ruchowej. Dziecko uczy się lepiej dostosować swoje ruchy do kształtu przedmiotów, ich wielkości czy oddaleniu. Potrafi np. ustawiać klocki jeden na drugim, budując coraz wyższe ?wieże?, potrafi wkładać pastylki do buteleczki o stosunkowo wąskiej szyjce, uczy się wykonywać takie czynności jak zapinanie i odpinanie guzików itp.


D. ROZWÓJ PROCESÓW POZNAWCZYCH
1. Rozwój wrażeń i spostrzeżeń

Noworodek posiada niewątpliwie pewna wrażliwość na światło. Jest on również zdolny do krótkotrwałej fiksacji (zatrzymania wzroku) na bodźcach świetlnych.
Rozwój nerwów wzrokowych postępuje szybko naprzód począwszy od pierwszego dnia życia dziecka, a tempo jego zależy w dużej mierze od zewnętrznych bodźców świetlnych.
S. i J. Morganowie podają następującą kolejność rozwoju umiejętności śledzenia przez dziecko bodźców wzrokowych:

1-10 dzień - Zatrzymuje wzrok na bodźcach świetlnych

11-15 dzień - Podąża wzrokiem za bodźcem świetlnym, przesuwanym po linii poziomej (na wielkiej przestrzeni)

21-25 dzień - Podąża wzrokiem za bodźcem świetlnym, przesuwanym po linii poziomej (na niewielkiej przestrzeni)

36-40 dzień - Podąża wzrokiem za bodźcem świetlnym przesuwanym zarówno w linii poziomej, jaki i pionowej, na całej długości ( w jedna i druga stronę). Śledzi również poruszająca się w polu widzenia postać ludzką (na niewielkiej przestrzeni)

46-50 dzień - Śledzi w sposób ciągły zmiany położenia przedmiotu, poruszającego się w linii poziomej

51-55 dzien - Śledzi w sposób ciągły zmiany położenia przedmiotu, poruszającego się w linii pionowej

61-65 dzień - Śledzi w sposób ciągły osobę, poruszająca się w polu widzenia



WZROK:
W oczach noworodka znajdują się bobrze rozwinięte komórki nerwów, wrażliwe na zmiany natężenia światła i na kolory. Jednak dołek środkowy siatkówki, obszar z tyłu oka umożliwiający postrzeganie szczegółów, tworzy się dopiero w czwartym miesiącu życia dziecka. Poza tym niemowlę nie potrafi w pełni panować nad mięśniami oka i nad soczewką. Potrafi skupić wzrok na przedmiotach oddalonych nie bardziej niż 18 do 25 cm. Dlatego właśnie można mieć wrażenie, że poza spaniem, nowo narodzony człowiek spędza większość czasu, błądząc wzrokiem w przestrzeni. Tymczasem jeśli blisko oczy dziecka umieści się jakieś przedmioty, chętnie utkwi w nich wzrok. Bardziej wymyślne kształty i wzory wywołują żywszą reakcję niż proste.

SŁUCH:
Dźwięki to wibracje. Dziecko wyczuwa dźwięki już w łonie matki. Wkrótce po przyjściu na świat z wielka przyjemnością będzie reagować na dźwięk bicia serca, przypominający mu życie płodowe. Natomiast na nagły hałas zareaguje kręceniem się i płaczem. Nawet bardzo małe niemowlęta obracają głowę w poszukiwaniu źródła dźwięku. Jasno widać stąd, że ich słuch jest dobrze rozwinięty. Jednak jak w przypadku wzroku dziecko wykazuje szczególne zainteresowanie ludzkim głosem. Sześciotygodniowe dziecko regularnie się uśmiecha, najczęściej na dźwięk łagodnych głosów lub na widok dorosłego. Mniej więcej w tym czasie niemowlę zaczyna wsłuchiwać się w dźwięki, np. dobiegającej z radia muzyki czy szumu pralki czy odkurzacza, zamiast tylko reagować na bodźce słuchowe.

WĘCH I SMAK:
Pierwsze sygnały wyczuwania niezwykłych zapachów można zauważyć u miesięcznego lub dwumiesięcznego dziecka. Zacznie marszczyć nos lub odwróci głowę od silnej, nieprzyjemnej woni. Wydaje się jednak, że niemowlęta nie mają ulubionych zapachów. Nie reagują w szczególny sposób ani na słodko pachnące perfumy, ani specyficzna woń sera. Natomiast na pewno wykazują preferencje smakowe. Jeśli damy dziecku butelki z różnymi napojami, dziecko wybierze najsłodszy z nich. Kosztując coś gorzkiego czy kwaśnego, ocet czy słoną wodę maluch wykrzywi buzię, a nawet rozpłacze się.

DOTYK:
Nie ulega wątpliwości że małe dziecko reaguje na dotyk. Jednak nie wiemy jakie dokładnie są jego odczucia. Niemowlę na pewno zacznie płakać, jeśli jego skórę dotknie coś ostrego lub gorącego, ale nie zareaguje na dotknięcie piórkiem.

2. Rozwój mowy

Płacz dziecka jest pierwszą informacją dźwiękową wysyłaną przez małego człowieka. Matki potrafią rozróżnić, kiedy wyraża on głód, gniew czy ból, choć na początku muszą odgadywać jego znaczenie wyłącznie na podstawie zewnętrznych przyczyn dyskomfortu.
Badania psychologiczne wykazały, że jeżeli wrażliwa na potrzeby niemowlęcia matka szybko i regularnie reaguje na jego płacz, pod koniec pierwszego roku płacze ono mniej niż dziecko kobiety mniej wrażliwej.
W pierwszej fazie rozwoju mowy dziecko używa zaledwie kilku fonemów, wyrażając nimi swój pozytywny i negatywny stan emocjonalny. W drugiej fazie natomiast, która zaczyna się w 2-3 miesiącu życia, liczba fonemów wzrasta i dziecko zaczyna coraz częściej wyrażać przy pomocy dźwięków artykułowanych swój pozytywny stan emocjonalny. Okres ten nazywamy okresem gruchania. Gruchanie stanowi rodzaj czynności zabawowej, dającej dziecku zadowolenie funkcjonalne, spełnia poza tym rolę pierwszych ćwiczeń językowych.
Duże zmiany w rozwoju mowy rozpoczynają się około 6 miesiąca życia. Niemowlę zaczyna w tym okresie wymawiać sylaby. Do najczęściej powtarzanych należą MA, TA, PA LA. W tym okresie dziecko nie nadaje jeszcze poszczególnym sylabom ani też ich przypadkowym zestawieniom określonego znaczenia. Do wieku mniej więcej osiemnastu miesięcy ?mówienie? zdaje się być tylko forma zabawy, towarzyszącą różnym czynnością, a nie zastępującą je.
Osiemnastomiesięczne dziecko zaczyna o wiele bardziej interesować się mową i szybko poszerza swój słownik, który w przypadku dwulatka może już obejmować od 50 do 200 słów. Dwuletnie dziecko bardzo lubi bawić się z rodzicami w pokazywanie i nazywanie poszczególnych części ciała. Na długo przed ukończeniem dwóch lat posiada umiejętność kojarzenia ze sobą poszczególnych słów.


E. ROZWOJ UCZUĆ, KONTAKTÓW SPOŁECZNYCH I WOLI

1. Rozwój uczuć i kontaktów społecznych.

Pierwsze przejawy emocji są u niemowlęcia związane bezpośrednio z jego potrzebami organicznymi. Owe prymitywne odczucia, wywołane sytością lub głodem, zimnem lub ciepłem, wygodną lub niewygodną pozycja, dalekie są od późniejszych złożonych i skomplikowanych reakcji uczuciowych o charakterze społecznym.
Dziecko uczy się reagować w sposób emocjonalny, a później uczuciowy, pod wpływem zdobytych doświadczeń. Środowisko i wychowanie wpływa zarówno na przeżywanie różnorodnych stanów emocjonalnych, jak i na sposób ich wyrażania. Już niemowlę kilkutygodniowe ?odpowiada? uśmiechem na uśmiech, a dziecko kilkumiesięczne odzwierciedla wyrazem swojej twarzy mimikę dorosłego.
Roczne dziecko pod względem emocjonalnym jest szczęśliwe, ufne, przyjacielskie, wolne od dawnego dystansu wobec nieznajomych. Wyraża gotowość do zabawy z każdym, kto zechce się z nim bawić. Doznawszy porażki lub zawodu, wpada w złość. Jednak szybko powraca do normalnego stanu. Ma niewielkie poczucie strachu. Zajmuje się ufnym poznawaniem otoczenia.

2. Rozwój woli

Pierwsze przejawy woli dziecka, podobnie jak pierwsze przejawy jego uczuć, mają charakter mało zróżnicowany. Zakres ?chceń? niemowlęcia w zestawieniu z przejawami woli dziecka starszego i człowieka dorosłego jest bardzo wąski; jednakże bez uwzględniania procesów woli małego dziecka trudno zrozumieć jego zachowanie- aktywność niemowlęcia musiałaby być interpretowana w sposób mechaniczny.
Pierwsze prymitywne akty woli można już zaobserwować w ruchach dziecka 4-5 miesięcznego ukierunkowanych na określony przedmiot.
Można przy tym zaobserwować zależność siły dążenia niemowlęcia do przedmiotu od niektórych cech działających bezpośrednio na narządy zmysłowe. Dopiero w drugim roku życia dziecko w swoim działaniu zacznie się kierować również wyobrażeniami tych bodźców, które aktualnie na jego narządy zmysłowe nie działają, oraz zdolne będzie do realizacji celu, który nie jest bezpośrednio dostrzegalny.
Zaczątki procesów woli są u małego dziecka tak ściśle związane z innymi procesami psychicznymi, że niezmiernie trudno jest je wyodrębnić i poddać precyzyjnemu badaniu.