Życie i twórczość Potockiego. Problematyka wybranych utworów

Problematyka Wybranych utworów m.in.- "Zbytki polskie", "Pospolite ruszenie" , „Ogród fraszek” , „Moralia,”
DOKŁADNA Geneza , budowa „Transakcji Wojny Chocimskiej”
Poeta polskiego baroku urodził się w pierwszej połowie lat dwudziestych XVII wieku (około 1621 roku) w Woli Łużeńskiej (ziemia biecka). Pochodził z szlacheckiej rodziny ariańskiej. Był starannie wykształcony (nauki pobierał prawdopodobnie w Raciborsku). Pędził żywot ziemiański, gospodarując na roli odziedziczonej po ojcu. Okresowo pełnił obowiązki między innymi sędziego grodzkiego w Bieczu i podczaszego krakowskiego. Podporządkował się uchwale sejmowej (1658), nakazującej arianom zmianę wyznania lub opuszczenie kraju, i przeszedł na katolicyzm - nie bez oporów i goryczy. Żona jego, Katarzyna z Morsztynów, z arianizmem się nie rozstała, co sytuacji poety nie ułatwiało. Tracił kolejno członków swojej rodziny: najpierw syna Stefana, który - schorowany - zmarł po wyprawie chocimskiej 1673 roku, następnie córkę Zofię, braci, zięcia Jana Lipskiego, syna Jerzego. Wdowa po tym ostatnim, Aleksandra, opiekowała się poetą w ostatnich latach jego życia. Potocki zmarł w Łużnej w 1696 roku.

Twórczość literacką, obfitą i wielorako zróżnicowaną, uprawiał Potocki w ciągu półwiecza. Współczesnym niemal cały dorobek pisarski poety nie był jednak znany; być może, docierał do nich w postaci manuskryptów. Większość ocalałych utworów doczekała się publikacji dopiero w XIX i XX wieku.

Na twórczość Potockiego składają się romanse, dzieła epickie i liryczne, zbiory wierszy refleksyjnych i okolicznościowych, satyr i fraszek.
W romansach, takich jak Judyta, Wirginia, Syloret, Lidia, rozwijał Potocki motywy już to biblijne, już to antyczne (te ostatnie wywodziły się z popularnych wówczas Historii etiopskich Heliodora i Metamorfoz Apulejusza) - z ich niezwykłymi przygodami, wędrówkami, intrygami, nieoczekiwanymi zmianami akcji. W Argenidzie wykorzystał szeroko w tamtym czasie czytany romans szkockiego autora, Johna Barclaya, łączący w sobie fantastyczną fabułę, dramatyczne zdarzenia z refleksją i moralizowaniem.
W twórczości lirycznej, między innymi w Pieśniach, powracały motywy religijne (w formie modlitwy, wyznań pokutnika) i osobiste związane ze zgonem bliskich poety. Wśród wierszy funeralnych są Periody, tworzące zbiór osiemnastu trenów powstałych po śmierci syna Stefana. Wyrastają one z tradycji polskiej poezji renesansowej, zwłaszcza Trenów Jana Kochanowskiego.

W ciągu kilkudziesięciu lat pisał Potocki i układał w całości kompozycyjne wiersze reprezentujące różne gatunki literackie. Powstał tak zbiór ponad 2000 wierszy ostatecznie zredagowany przez autora pod koniec życia. Dziś występuje najczęściej pod tytułem Ogród nie plewiony (lub Ogród fraszek). Tworzą go utwory drobne i obszerniejsze, poważne i żartobliwe, nierzadko rubaszne, wiersze refleksyjne, okolicznościowe i satyryczne, fraszki i anegdoty, bajki, zagadki, kalambury i anagramy, opowiadania z życia towarzyskiego i politycznego. Poeta odmalował w nich - plastycznie i szczegółowo, z kronikarską wręcz drobiazgowością - świat szlachecki z jego obyczajami i zwyczajami. Nie pominął przy tym siebie i swoich najbliższych. Na rzeczywistość szlachecką spoglądał z perspektywy życzliwego, wyrozumiałego sąsiada, humorysty, lecz wcale często także satyryka i moralisty, strofującego szlachtę i duchowieństwo za egoizm, chciwość, nieuctwo i tchórzostwo.
Drugi wielki zbiór (liczący także ponad 2000 utworów), powstały w ciągu kilkunastu końcowych lat życia poety, nosi tytuł Moralia i opiera się na dziele Erazma z Rotterdamu Adagia, będącym komentowanym słownikiem łacińskich przysłów i sentencji. Nawiązując do nich i do ich polskich odpowiedników, rozwinął Potocki - w fraszkach, pieśniach refleksyjnych i satyrach - swoje poglądy na temat ustroju Rzeczypospolitej, miejsca poszczególnych stanów w państwie, wypowiedział się krytycznie o duchowieństwie, jego chciwości i głupocie, o szlachcie i magnaterii, wystąpił w obronie chłopów (Wolne kozy od pługu) i opowiedział się za tolerancją wyznaniową (miał tu na uwadze przede wszystkim braci polskich zwanych arianami). Moralia przynoszą jednak nie tylko aktualne, doraźne obserwacje, ale i uogólnienia o charakterze uniwersalnym, refleksje bardzo osobiste - niewolne od rozczarowań, goryczy i poczucia osamotnienia w obliczu zła.

Wiersz - "Zbytki polskie"
jest próbą odpowiedzi na pytanie postawione przez podmiot liryczny w pierwszym wersie
"O czymże Polska myśli i we dnie i w nocy?."
Odpowiedź zawarta jest już w samym tytule. Polacy myślą tylko o zabawach, rozrywkach i wygodnym życiu. W następnych wersach wylicza zgubne przyzwyczajenia i przywary Polaków .
Tymczasem kraj kurczy się w swoich granicach, jest coraz biedniejszy i słabszy. Potocki ostrzega i ostro krytykuje głupotę i krótkowzroczność szlachty. Ukazuje, iż niebezpieczeństwo utraty niepodległości jest coraz większe –„Choć się co rok w granicach swych ojczyzna zwęża,
Choć na borg umierają żołnierze niepłatni,
Choć na oczy widzą jej peryjod ostatni,
Że te wszytkie ich pompy, wszytkie ich splendece
Pogasną jako w wodzie utopione świece. (...)”


Kolejny wiersz - "Nierządem Polska stoi"
Jest obrazem kondycji XVII wiecznej Rzeczypospolitej. To co pokazał Potocki w swym wierszu jest przerażające, jest to całkowity rozkład instytucji państwowych. Nie istnieje tu żadne prawo ani sprawiedliwość. Szczególnie trudna jest sytuacja drobnej szlachty, na której spoczywa ciężar obrony ojczyzny i płacenia podatków -
„Szlachta tylko uboga i biedni ziemianie,
Którzy się na dziesiątej opierają części,
I to ledwie, tak inszy stan Polskę zagęści.
Mądry, możny albo kto dostąpił honoru,
Księstwa, grabstwa - ten wolen; niechajże poboru
Szlachcic który nie odda - zaraz mu po szląsku
Pozwy, egzekucyje ślą na onym kąsku,
Że niejeden, niestetyż, z serdecznym dziś płaczem
Z dziatkami cudze kąty pociera tułaczem”.

Magnateria, jako silniejsza, bezwzględnie egzekwuje od szlachty należności na swoją korzyść, doprowadzając ją do nędzy.

"Pospolite ruszenie"
To znów następny obraz Potockiego. Tym razem ukazuje polską armię zwaną pospolitym ruszeniem. Opisuje obóz wojsk, mający bronić granic Rzeczypospolitej gdzieś na kresach. Mimo bezpośredniego zagrożenia, szlachta nie ma ochoty wykazać się męstwem. Nikt do walki nie staje, a dobosza budzącego ich do walki na rozkaz rotmistrza tylko czekają obelgi-
"Bij kto s... syna kijem, niech nie plecie!
Kto widział ludzi budzić w pierwospy! Oszalał
Pan rotmistrz abo sobie gorzałki w czub nalał?
Niechże sam strzeże, jeśli tak dalece tchorzy,”
.
Gorzka ironia, z jaką przedstawia Potocki "mężnych Sarmatów", świadczy, iż bezbronność własnej ojczyzny głęboko leżała mu na sercu.
Spośród utworów epickich czołowe miejsce zajęła Transakcyja wojny chocimskiej, napisana w pięćdziesięciolecie bitwy pod Chocimiem (1621). Zaprojektowana została jako wierszowana (13-zgłoskowiec) kronika, przynosi dokładną relację z przebiegu kampanii chocimskiej. Autor oparł się na dziele Jakuba Sobieskiego (ojca późniejszego króla) Commentariorum Chotinensis belli libri tres (Komentarzy o wojnie chocimskiej księgi trzy ) z 1646 roku oraz na innych źródłach pisanych i przekazach ustnych.
Poemat składa się z 10 części, z których dwie pierwsze opowiadają o przygotowaniach wojennych, następne opisują każdy dzień przebiegu wojny, aż do wszczęcia układów i rozejścia się wojsk. Styl "Wojny chocimskiej" odznacza się wielką barwnością i plastyką dzięki przewadze wyrażeń konkretnych nad abstrakcyjnymi oraz sięganiu do mowy potocznej
W Mowie hetmana Chodkiewicza do rycerzy - podkreśla, że wszystko powierzono tej garstce rycerzy: króla, wiarę, losy Polaków, granice kraju, złotą szlachecką wolność. Bóg i ojczyzna wyznaczają im tę zaszczytną funkcję. Kresy Rzeczypospolitej są ostoją wiary chrześcijańskiej.
Hetman podkreśla , że choć poganie robią wielkie wrażenie , to jednak są to ludzie marnego stanu, pochodzą z niższych warstw społecznych, nie mają więc wrodzonego ducha żołnierskiego, jakim poniekąd z natury obdarzeni są polscy rycerze-szlachta
W zakończeniu - Potocki podkreśla, że zwycięstwo chocimskie jest nie tylko wiktorią Polaków nad Turkami, ale przede wszystkim Boga nad poganami, a polscy rycerze byli narzędziem w ręku Wszechmocnego
W inwokacji - prośi Boga o pokierowanie piórem
Opis siły Turków ma charakter hiperbolizacji ( przesada , wyolbrzymienie ) ; ma to podkreślić męstwo Polaków, którzy nie ulękli się takiej przewagi liczebnej wroga :
"Skoro Turcy stanęli, skoro swoje w loty
Okiem nieprzeliczone rozbili namioty"
"Straszne się bisurmańskie walą z góry roje"

Opis szturmu Turków, bitwę cechuje - dramatyzm, realizm, dynamizm oraz plastyczność
Wplata też w tok opowiadania swoje uwagi na temat życia mu współczesnego w postaci tzw. dygresji (odbieganie od tematu dla wypowiedzenia swych poglądów lub dokonania uwag często nawet luźno związanych z tematem).. Potocki ubolewa nad upadkiem ducha rycerskiego ,kunsztu wojennego, nad wygodnictwem i prywatą szlachty. Bohaterowie spod Chocimia przykładem dawnego sarmackiego ducha , przykładem męstwa, siły, woli walki, wzorcem chrześcijańskich rycerzy - obrońców prawdziwej wiary.

"Wojna chocimska" to pierwsza epopeja w polskiej literaturze ; spełnia wszystkie wymogi gatunku:
a) inwokacja
b) epizodyczność konstrukcji
c) porównania homeryckie
d) rozbudowana fabuła z licznymi opisami ( retardacje )
e) ważne wydarzenie z historii narodu ( epos bohaterski )

Potocki zapewnił sobie własne, odrębne miejsce w dziejach literatury dawnych epok - głównie dzięki takim dziełom, jak Transakcyja wojny chocimskiej, Ogród nie plewiony i Moralia, w których objawił się jako znakomity świadek swoich czasów, uważny obserwator i odpowiedzialny moralista.