Religia Starożytnego Rzymu

Rzymianie byli politeistami, ich wierzenia wywodziły się kultów indoeuropejskich (kult nieba i zjawisk atmosferycznych - Jupiter, kult ogniska domowego - Westa). Wierzono w bezosobowe bóstwa (numina), które pojawiały się w każdym działaniu (kiełkowanie ziarna, błysk gromu, stan bydła) określane jedynie nazwą czynności. Kult o charakterze magicznym miał na celu pozyskanie przychylności lub unieszkodliwienie ich mocy.

Rzymianie starali się zachować harmonię między światem ludzi i bogów (Pax Deorum) przez przestrzeganie praw moralnych. Prośbę wobec bóstwa wzmacniano podjęciem wobec nich zobowiązania (votum) i ścisłym przestrzeganiem jego wypełnienia. Obrzędy miały charakter społeczny. W imieniu państwa sprawowane były przez odpowiedniego urzędnika, w imieniu rodziny czynił to ojciec. Jednostka jako część społeczności korzystała z dobrodziejstw kultu.

Rzymianie czcili również przodków (many, geniusz ojca rodziny). Wierzyli w życie pozagrobowe i kontakty zmarłych z żywymi. Bóstwa opiekowały się rolnikami i żołnierzami (np. Mars był zarazem bóstwem wojskowym i rolniczym, a najstarszy - z VI w. p.n.e. - kalendarz świąt rzymskich, tzw. kalendarz Numy, zawierał święta rolnicze i związane z wojną).

W miarę wzrostu terytorialnego państwa przyłączano do kultu rzymskiego bóstwa innych narodów latyńskich (np. sabińskiego Kwirynusa, westalki). Etruskowie pozostawili trwały ślad w postaci triady kapitolińskiej ( Jowisz, Junona, Minerwa), kultu Saturna, Juturny i Wolturna oraz sztuki sakralnej wróżby (tzw. disciplina etrusca), walk gladiatorów w czasie obrzędów pogrzebowych, jak też wprowadzenia masek zmarłych.

Hellenizacja religii rzymskiej rozpoczęła się od przejęcia w czasach Tarkwiniuszy ( Tarkwiniusz Stary, Tarkwiniusz Pyszny) greckich ksiąg sybillińskich ( Sybilla). Greckie bóstwa zostały utożsamione z rzymskimi, przy czym zachowano stare, rodzime nazwy. Przyczyniło się to do dalszej antropomorfizacji rzymskiego panteonu. Nowe bóstwa (jak Apollo, Polluks czy Herkules) otrzymały liczne świątynie.

W czasie wojen punickich została ustanowiona dwunastka rzymskich bogów na wzór bóstw olimpijskich (Jowisz, Junona, Neptun, Minerwa, Mars, Wenus, Apollo, Diana, Wulkan, Westa, Merkury, Ceres). Wiele dawnych rzymskich bóstw zostało zapomnianych. Pojawiły się również kulty bóstw uosabiających cnoty i ideały (np.: Pietas - "pobożność", Konkordia - "zgoda", Wictoria - "zwycięstwo" itp.).

Przejmowano jedynie te obrzędy, które były zgodne z rzymską tradycją i interesami państwa. Kapłani (sacerdotes) stali na straży czystości kultu, prowadzili formularze modlitw oraz wykazy dni (tzw. fasti). Będąc urzędnikami z wyboru, zorganizowani byli w kolegia (pontyfikowie, augurowie, haruspikowie) i bractwa (saliowie, luperkowie, fecjałowie). W kultach prywatnych ofiarnikiem był ojciec rodziny, obecność kapłana potrzebna była jedynie przy ważniejszych obrzędach (np. uroczyste zaślubiny).

Z czasem kult rzymski uległ również częściowej hellenizacji, ponadto przemienił się pod wpływem zmian w rzymskim społeczeństwie (potrzeba indywidualnego kontaktu z bóstwem, modlitwa osobista). Otwarto świątynie i wystawiono posągi bóstw na placach. Pojawiły się procesje z wizerunkami bogów, uroczystości uświetniano igrzyskami ( ludi) lub wyścigami konnymi.

Od 249 p.n.e. rozpoczęto obchody nowego wieku (ludi saeculares), a od 217 p.n.e. lectisternium (uczta 12 bogów) jako uroczystej formy modlitwy błagalnej. Podbój Grecji (146 p.n.e.) spotęgował wpływ hellenizmu, nastąpiły zmiany w życiu społecznym i religijnym Rzymu. Znikły dawne cnoty rzymskie (Pietas), a z nimi tradycyjna religia rzymska. Warstwy wykształcone przejęły greckie systemy filozoficzne (epikureizm, stoicyzm) w miejsce religii przodków.

Religia rzymska uległa orientalizacji (204 p.n.e. wprowadzono kult Kybele, na początku I w. p.n.e. kult egipskiej Izydy i syryjskiej Ma, utożsamionej z rzymską Belloną, wzrosło znaczenie astrologii i magii). W społeczeństwie obniżył się prestiż kapłanów rzymskich. Próby wskrzeszenia przez Oktawiana Augusta dawnej religii i moralności nie przyniosły rezultatów. Religia starorzymska nie mogła już zaspokoić potrzeb ludzi, dlatego zwracali się oni do orientalnych systemów misteryjnych (egipskie, syryjskie, frygijskie). Na obszarze imperium rzymskiego szczególne miejsce zyskał kult perskiego Mitry.

W celu integracji społeczeństwa usiłowano wprowadzić na stałe oparty na wzorach hellenistycznych kult cesarzy. Pojawiły się tendencje monoteistyczne, które wielość bóstw traktowały jako symboliczne przedstawienie cech jednego boga. Ostatnią reformą dawnej religii grecko-rzymskiej było wprowadzenie religii solarnej, opartej na kulcie boga Słońca (Sol), ustanowionej w 274 przez cesarza Aureliana.

Chrześcijaństwo, mimo licznych prześladowań (m.in.: Nerona, Septymiusza Sewera, Dioklecjana) i reakcji pogańskiej ( Julian Apostata), powoli wyrosło na jedyną religię w imperium. W 392 cesarz Teodozjusz I Wielki zakazał wyznawcom dawnych wierzeń wszelkich praktyk religijnych, co przyczyniło się do upadku religii rzymskiej.

Mimo oficjalnego zakazu niektóre obrzędy trwały jeszcze wiele lat, a pewne elementy religii starorzymskiej przetrwały do czasów obecnych w obrzędach Kościoła katolickiego (np. tytuł pontifex maximus na określenie papieża) i praktykach ludowych.