Definicja narodu
Trwała wspólnota ludzka wytworzona na podstawie wspólnych losów historycznych, kultury, języka, terytorium i życia ekonomicznego, świadoma własnej odrębności spośród innych narodów.
Świadomość narodowa - deklaracja przynależności do jakiegoś narodu. Poczucie wspólnoty kształtuje się od dziecka, przez uczenie się języka narodowego, historii i literatury. Naród łączy dziedzictw kulturowe (np. stosunek do ważnych wydarzeń takich jak chrzest Polski, bitwa pod Grunwaldem, ważnych osób np. Kościuszko, Kopernik)
Dla trwałości narodu istotne jest upowszechnienie się postawy patriotyzmu (miłości do własnej ojczyzny, solidarności z innymi członkami narodu)
Naród, utworzona w procesie historycznym trwała wspólnota ludzi, która powstała w wyniku współżycia jednostek, rodzin i grup w określonych warunkach przyrodniczo - biologicznych oraz ukształtowała rozumiane przez siebie i przekazywane z pokolenia na pokolenie:
1) potrzeby, emocje i wyobrażenia;
2) ich artykulację - język (zarówno w wąskim, jak i szerokim tego słowa znaczeniu);
3) środki i sposoby ich zaspokajania, nadając im swoisty dla własnego poznania sens kulturowy.
Wspólnota potrafi chronić swą integralność tak przed zagrożeniami zewnętrznymi, jak i wewnętrznymi, a tym samym dąży do utworzenia państwa na zajmowanym przez siebie terytorium, w sytuacji zaś utraty państwowości umie pielęgnować i rozwijać więzi (obyczaje, język, kulturę itp.) i zmierza bądź to do odzyskania niepodległości, bądź też do zapewnienia sobie politycznych gwarancji autonomii bytu narodowego, jeśli została zmuszona do emigracji poza tereny, na których jako naród się ukształtowała.
W literaturze politycznej i naukowej występuje termin naród co najmniej w dwóch znaczeniach: jedno jest typowe dla krajów Europy Zachodniej, głównie anglosaskiej, drugie dla Europy Środkowej i Wschodniej:
1) naród jest to zbiorowość obywateli państwa, która osiągnęła wysoki stopień organizacji politycznej i kultury. Angielski termin nation oznacza przede wszystkim obywateli państwa bez względu na ich przynależność etniczną.
Takie rozumienie narodu przyczyniło się do utworzenia pojęcia naród amerykański w rozumieniu obywatele państwa amerykańskiego. Na podobnej zasadzie starano się rozwinąć i utrwalić w latach 70. i 80. XX w. pojęcie naród radziecki, wpisane w dokumenty XXV Zjazdu KPZR, a następnie w konstytucję ZSRR.
2) naród jest zbiorowością, która była zdolna do ukształtowania (i jest zdolna do kontynuowania i rozwoju) własnej kultury, w jej ramach literatury, sztuki, nauki, norm etycznych i estetycznych, zasad porozumiewania się i współżycia, co decyduje o tym, że narody mogą istnieć jako odrębne zbiorowości nawet wtedy, gdy są pozbawione przez dłuższy czas własnego państwa.
Koncepcje narodu
W socjologicznym podejściu badania społeczności narodowych wyodrębniły się trzy koncepcje:
KONCEPCJA NATURALISTYCZNA - naród traktowany jest jako grupa genetyczna uwarunkowana biogennie. Jest to twór społeczny uwarunkowany właściwościami środowiska geograficznego, w jakim pewna grupa żyła przez wieki i przekazała swe właściwości psychofizyczne następnym generacjom.
KONCEPCJA POLITOLOGICZNA - naród według tego ujęcia jest wspólnotą polityczną .Według tego orientacji wspólnoty plemienne w miarę swego wzrostu tworzą instytucje państwowe odrębne od organizacji plemiennych. Bardzo często te instytucje państwowe obejmowały więcej grup postplemiennych. Utworzone w ten sposób państwo zabiegało o utworzenie w swych ramach narodu. Zabiega o połączenie tych grup plemiennych pod względem jednorodnych tradycji , wierzeń, obyczajów lecz przede wszystkim jednoczy je gospodarstwo. Star się utrwalić poczucie wspólnoty kulturowej i politycznej w stosunku do innych państw - narodów.
KONCEPCJA KULTUROWA - istotę narodu upatruje się w kształtowaniu się w toku rozwoju historycznego społeczności, które tworzą własną kulturę i w których członkowie narodu uczestniczą w tej kulturze narodowej, obejmującej język, sztukę, obyczaje i naukę itp. Naród jest więc wspólnotą kultury.
Kształtowanie się narodu - geneza narodu
Proces tworzenia się narodu zaczyna się z reguły od stosunkowo nielicznej elity. Jej członkowie definiują zbiorowość, do której należą, jako naród, po czym stopniowo definicja ta upowszechnia się, wypierając lub nakładając się na definicje innego rodzaju (poddani tego samego władcy, ludzie tego samego języka i tej samej wiary, tej samej krwi, itd.). W przeszłości pojecie narodu bywało programowo ograniczane do górnej warstwy społeczeństwa (np. polski „naród szlachecki”) i nie obejmowało ludu. O narodzie w nowoczesnym rozumieniu można mówić wtedy, gdy świadomość narodowa łączy wszystkie warstwy społeczne. Nie znaczy to, że jest ona całkowicie jednolita i niezależna od społecznych zróżnicowań. W jednych grupach jest bliższa tradycyjnego etnocentryzmu, w innych łączy się na przykład z przywiązaniem do rodzimej kultury i zdolnością jej sytuowania w kontekście wartości uniwersalnych. W pewnych przypadkach rolę szczególną gra w niej mit „krwi i ziemi”, w innych - religia, w jeszcze innych - wiara w szczególną wartość wytworzonych przez dany naród instytucji politycznych. Na te różnice wpływ ma zarówno poziom wykształcenia, jak i rodzaj wyznawanej ideologii narodowej. Świadomość narodowa posiada również pewne cechy występujące powszechnie. Jej odpowiednikiem jest z reguły wyobrażenie określonego terytorium, stanowiącego własność danego narodu i nacechowanego pozytywnie jako ojczyzna, które obejmuje wiele miejsc o szczególnym znaczeniu symbolicznym. W skład świadomości narodowej wchodzi także wiedza na temat wspólnej przeszłości historycznej i swoistej kultury narodowej, która choć znana większości członków narodu jedynie pobieżnie, stanowi zazwyczaj przedmiot ich dumy i znak rozpoznawczy w stosunkach z członkami innych narodów. Nie ma też świadomości narodowej bez wyobrażenia własnego państwa. Znane są wprawdzie przypadki narodów bezpaństwowych (Kurdowie, Baskowie, Polacy w okresie rozbiorów itd.), zawsze jednak w grę wchodzą wspomnienia własnego państwa (choćby tylko legendarnego) i aspiracje do utworzenia go w przyszłości lub przynajmniej uzyskania znacznej autonomii w obrębie państwa wielonarodowego. Tym miedzy innymi świadomość narodowa rożni się od świadomości etnicznej.
Sposoby kształtowania się narodów były niezwykle zróżnicowane zależnie od okoliczności historycznych i tzw. proces narodotwórczy nie przebiegał według żadnego jednolitego wzoru: inaczej tam, gdzie jego ramami było państwo, inaczej zaś tam, gdzie był pozbawiony oparcia w państwie, inaczej tam, gdzie punktem wyjścia była wspólnota etniczna, jeszcze inaczej tam, gdzie ludzie przybywający ze wszystkich stron świata, tworzyli „nowy naród” (USA, Kanada, Australia); inaczej tam, gdzie istniały od dawna wielorakie powody do wyodrębnienia, inaczej tam, gdzie kwestia narodowa pojawiła się nagle jako następstwo zmian politycznych, przychodzących z zewnątrz i nie przygotowanych przez dotychczasowy rozwój danej społeczności (sytuacja w wielu krajach postkolonialnych). Dodatkową komplikację stanowi istnienie narodów „piętrowych” (np. Brytyjczycy, będący zarazem Anglikami, Walijczykami lub Szkotami) lub podwójnej tożsamości narodowej (franc. Quebec). Zdarzają się też narody, których odrębność pozostaje długo niepewna (np. Austriacy) i podlega okresowo regresom.
Formy życia narodowego
Obok narodów starych ukształtowanych w Europie, rozwijających się przez stulecia w ramach własnej organizacji państwowej, mamy również narody uciemiężone, zrywające ramy narzuconej im organizacji państwowej i tworzące własne państwo.
Występuje wiele postaci społeczności narodowych i ich relacji względem społeczeństwa ogólnego czy też społeczeństwa globalnego. Spotykamy więc społeczeństwa jednonarodowe, w których niemal wszyscy mieszkańcy danego kraju czują się członkami jednego, tego samego narodu, poza cudzoziemcami, obcokrajowcami. W większości przypadków występują jednak społeczeństwa względnie jednorodne, ale z mniejszościami narodowymi, w których część ludności, najczęściej przybyła z sąsiedniego kraju, żyje i mieszka na innym terytorium narodowym czy państwowym, zachowując w różnym zakresie elementy kultury innego, własnego narodu. Ludność ta traktuje nowe terytorium jak własne. Wyróżniamy również społeczeństwa wielonarodowościowe, gdy w granicach jednego państwa żyje i rozwija w pewnych zakresach swe kultury wiele narodów. Nazywa się je wtedy narodowościami, gdyż nie dążą one do tworzenia własnej, odrębnej organizacji państwowej, ale na zasadach równorzędności współistnieją dobrowolnie, akceptując czy tworząc te same wspólne instytucje państwowe. Inny rodzaj stanowią społeczeństwa wieloetniczne, w których skład wchodzi wiele grup etnicznych, przy czym grupę etniczną należy odróżnić od nowożytnego narodu. Grupa etniczna jest formą integracji ludności, która dokonuje się na podstawie tylko częściowej odrębności kulturowej. Występuje ona: autochtonicznych grup etnicznych( Indianie w Ameryce) lub imigracyjnych ( polska w Niemczech).
Grupy etniczne wyodrębniają się na gruncie odrębnego języka, odrębności rasowej lub regionalnej, odrębności pochodzenia narodowego, obyczajów i zwyczajów, odrębności wyznaniowej itp. najczęściej pewnego syndromu tych czynników czy cech. Grupy te utrzymują swoją odrębność, ale jednocześnie żyją w obrębie wspólnego państwa, tworząc elementy kulturalne i ponadetnicznych instytucji kulturalnych. Cechą odmienną wszystkich form czy postaci życia narodowego jest współistnienie narodu i państwa w każdym społeczeństwie i wobec tego w potocznym ujmowaniu wielkich struktur społecznych występuje utożsamianie narodu ze społeczeństwem ogólnym oraz z państwem. Takie utożsamianie jest dość powszechne w publicystyce i naukach społecznych. Naród utożsamiany jest ze społeczeństwem, mimo wielu historycznych przykładów istnienia społeczeństw wielonarodowych. Podobnie często naród był i jest utożsamiany z państwem wskutek zespolenia, w jakim te twory społeczne, zarówno w świadomości jednostek, jak i w ich zinstytucjonalizowanych strukturach, występują.
Kultura i świadomość narodowa
Kultura jest czynnikiem narodowotwórczym. Przypominali o tym znani polscy socjolodzy: Florian Znaniecki, Bronisław Malinowski i Józef Chałasiński. Narody stają się poprzez kulturę. "Rzeczywistymi nosicielami kultury od początku ewolucji aż do naszych czasów są narody, czyli kulturowo zjednoczone ludy świata".
Wniosek o narodowotwórczej roli kultury wynika choćby z analizy historii Polski w okresie jej nieobecności na mapach Europy. Jedynym czynnikiem podtrzymującym świadomość narodową była kultura w różnych swych przejawach. Uniwersytety, szkoły, biblioteki, działalność edytorska, literatura narodowa przeciwstawiały się procesom germanizacji i rusyfikacji. W okresie niepodległości międzywojennej w społeczeństwie polskim bardzo szybko nastąpiło wzmocnienie więzi narodowych. Proces ten dokonywał się dzięki aktywności politycznej, zwłaszcza ruchu ludowego, obowiązkowej polskiej szkole, okruchom kultury masowej docierającej do szerokich mas oraz działalności państwa.
Bardzo ważną rolę w kształtowaniu i zachowaniu kultury narodowej odgrywa język. Proces ten jest szczególnie widoczny w środowiskach emigracyjnych. Enrico Sartorio, analizując Utrata kontaktu z językiem ojczystym prowadzi bardzo często do odejścia od kultury narodowej i zaniku najprostszych więzi społecznych. szkolnictwo amerykańskie i jego wpływ na imigrantów z Włoch, doszedł do następującego wniosku: "Dzieci obcego pochodzenia uczą się angielskiego, a tak niewiele czyni się w szkole, by pomóc im w zachowaniu języka rodziców, że wkrótce go zapominają, przez co ich życie domowe zostaje zniszczone (...). Przykre jest obserwowanie protekcjonalnej postawy, jaką przybiera dziecko wobec własnego ojca i matki po kilku miesiącach chodzenia do publicznej szkoły". Edukacja w Stanach Zjednoczonych nie jest pomyślana jako poszukiwanie historycznych korzeni, lecz jako indoktrynacja superkulturą.
Silne i głębokie powiązanie kultury narodowej z istnieniem narodu szczególnie widoczne jest w krajach pozostających przez długi czas pod okupacją kolonialną. Niewola kolonialna nie umożliwiała rozwoju kultury narodowej. Afrykańska literatura współczesna jest bardziej kontynentalna, jest murzyńska, a nie narodowa. Jest ona raczej reakcją na obelgi białego, byłego kolonizatora, niż wyrazem świadomości narodowej. W Afryce istnieją dwie postawy intelektualistów: negroafrykańska i arabomuzułmańska, lecz nie narodowa. Kultura jest ciągle spalaniem się emocji, a nie życiodajnym nabieraniem sił na drogach rzeczywistości. Po latach ucisku kultura narodowa jest zaledwie zbieraniną utrwalonych przez obyczaj zachowań, tradycyjnych strojów, resztek obrzędów. Zagłada narodowego bytu i śmierć kultury pozostają w ścisłej wzajemnej zależności.
Rola kultury w życiu narodu była świadomie wykorzystywana do celów politycznych, dla utrzymania władzy i jej umocnienia. Przykładem może być polityka kulturalna rządu komunistycznego w Polsce. Tzw. rewolucja kulturalna w Polsce Ludowej miała charakter totalny, ogarniała swym zasięgiem sztukę, oświatę, naukę, zachowania i działania kulturowe, wzory zachowań i system wartości moralnych. Ideolog partii J. Morawski przypominał wówczas, że chodzi o wypieranie "przez rozwój humanistycznych i socjalistycznych treści kultury o treściach wstecznych, antyhumanistycznych, szerzonej przez elementy klerykalne". Zakładano, że treści kultury są politycznie aktywne i stanowią jeden ze środków konfrontacji ideologiczno - ustrojowej. Zagadnieniu kultury nadano rangę państwowo - polityczną, uzurpując sobie prawo do wszelkiej kontroli nad nią. Tymczasem, jak słusznie zauważył Jerzy Turowicz: "... nie ma innej kultury niż niezależna. Kultura zależna, kultura zmonopolizowana, zinstrumentalizowana, kultura podporządkowana polityce - to gwałt na kulturze, odwrócenie kultury od jej istotnych celów".
Katolicka nauka społeczna mówi o dwóch zasadniczych obowiązkach jednostki wobec narodu: o obowiązku wierności narodowi i obowiązku miłości.
Obowiązek wierności - czyli obowiązek należenia do narodu, który człowieka wewnętrznie uformował, jest podstawową, pierwszą powinnością każdego. Na jednostce ciąży obowiązek przynależenia do jakiegoś narodu. Państwo można zmieniać, lecz narodu nie. Jest on dany każdemu z natury. Zmiana narodowości jest dopuszczalna tylko wyjątkowo, np. z powodu małżeństwa, elekcji na króla. Musi być ona decyzją wewnętrzną, wynikającą z przekonania. Niemoralna jest taka zmiana, która dokonuje się w celu uniknięcia prześladowania lub dla interesu (nie chodzi tutaj jednak o zmianę obywatelstwa, która jest aktem zewnętrznym, dotyczącym przynależności państwowej). Państwo nie ma prawa narzucać lub zmuszać do zmiany narodowości.
W historii trwały dyskusje na temat czynników decydujących o dopuszczalności zmiany narodowości. Liberalizm głosił, że o zmianie narodowości ma decydować element subiektywny, chęć jednostki do przejścia do innej narodowości. Tym samym naród jest traktowany wówczas jako luźny związek osób, a nie związana wewnętrznie całość obiektywna. Drugą skrajność prezentowali przedstawiciele stanowiska, że o zmianie narodowości winny decydować tylko czynniki obiektywne, czyli sąd opinii społeczeństwa lub władzy państwowej. Stanowisko to pozwala władzy państwowej na narzucanie narodowości, wynarodowianie, decydowanie o narodowości obywateli. Stanowiskiem pośrednim jest przekonanie, że zmiana narodowości wtedy jest moralną, gdy na nią zezwala zarówno duchowy stan człowieka, który ma tej zmiany dokonać, jak i obiektywne warunki życia narodu.
Obowiązek miłości ojczyzny i obrony kultury narodowej - jest obowiązkiem prawa natury. Natura wiążąc ludzi w społeczności narodowe skłania ich do życia społecznego, a więc do miłości wzajemnej. Obowiązek ten jest wzmocniony ponadto przez treść przykazania miłości bliźniego.
Obowiązek miłości ojczyzny pojęty w sensie negatywnym oznacza zakaz wyrządzania szkody własnemu narodowi i troskę o to, by nie czynili tego inni. Szkoda może być rozumiana jako np. pozbywanie się mienia narodowego na rzecz członków obcego narodu lub jako krzywda wyrządzana np. słowem uwłaczającym historii narodu, jego tradycji i dumie. Pozytywnie oznacza on obowiązek przyczyniania się, w miarę sił i możliwości, do pomnażania dobra gospodarczego i kulturalnego własnego narodu.
Człowiek poprzez rzetelne wykonywanie swoich obowiązków rodzinnych, zawodowych, społecznych przyczynia się równocześnie do utrzymania i rozwoju życia narodowego. W przypadkach szczególnego zagrożenia narodu przez niebezpieczeństwa polityczne (np. zagrożenie wolności lub życia narodu), kulturalne (np. ujemny wpływ wrogiego narodowi prądu kulturalnego), bądź gospodarcze (np. opanowanie gospodarki narodu przez obcy naród), wymagane jest od jednostki podjęcie nadzwyczajnych wysiłków. Chodzi o wysiłek mieszczący się w obrębie możliwości jednostki, którego zaniedbanie pociągnęłoby za sobą wielkie szkody dla narodu.
Obowiązki wobec własnego narodu, w tym wobec jego kultury, wymagają od każdego z nas świadomej i roztropnej troski o różne jego elementy. W ten sposób wypowiadamy się na temat swej tożsamości narodowej, dokonujemy samookreślenia swej przynależności do wspólnoty Polaków, wyrażamy patriotyzm, czyli miłość do własnej Ojczyzny.
Instytucje kulturalne a naród
Naród jak i każda grupa społeczna, ma swą własną wewnętrzną organizację społeczną, czyli jest ustrukturalizowany. Organizacja narodu wyraża się w powstawaniu i rozwoju instytucji kulturalnych, tj. instytucji tworzących różne dzieła kultury, instytucji upowszechniających je i instytucji wychowujących młode generacje w danej kulturze.
Od początków kształtowania się narodu twórcy kultury skupiają się wokół pewnych ośrodków, którymi - w procesie powstawania narodów europejskich - były średniowieczne dwory książęce i królewskie. Pełnili one role: stwarzały warunki patronatu i udzielania pomocy twórcom kultury, upowszechniały dzieła tych twórców na obszarze obejmującym wiele grup regionalnych i etnicznych, przyczyniając się do ujednolicenia kulturowego.
W średniowieczu w kształtowaniu się kultury doniosłą role odegrały organizacje kościelne w tym klasztory dzięki zakładaniu szkół klasztornych oraz szkół katedralnych. Szkoły te zajmowały się kształceniem w zakresie teologii i religii, były też ośrodkami rozległych studiów takich dziedzin jak prawo, medycyna, historia. Klasztory były ówcześnie ośrodkami rozwoju kultury. Przywódcy kulturalni skupiali się także w innych ośrodkach, jakimi były średniowieczne autonomiczne miasta. W wiekach XV - XVII stały się one w wielu krajach ośrodkami bujnie rozwijającego się rzemiosła, handlu, zamożności, ściągającymi liczne grupy twórców sztuki, pisarzy i ówczesnej nauki. Wraz z ekspansją gospodarczą miast dokonywało się jednocześnie upowszechnienie wynalazków i rozprzestrzenienie dzieł z zakresu różnych dziedzin kultury na szersze obszary i regiony. Bardzo ważną rolę w średniowieczu odgrywały gildie, które zrzeszały tamtejszych rzemieślników oraz wybitnych twórców z różnych dziedzin sztuki. Gildie podejmowały zlecenia. Które realizowali wybitni twórcy czy całe szkoły artystyczne, tworząc dzieła, które zyskiwały znaczenie ponadlokalne i stawały się jednym z elementów kształtowania się narodowej kultury. Bardzo ważnym elementem tworzenia się kultury były powstające organizacje twórców kultury, związki i stowarzyszenia. Najwcześniej zaczęły powstawać związki pisarzy. W XVI i XVII w. powstały akademie literackie we Włoszech. Początkowo były one rozproszone liczenie słabe. Na początku XVII w. W Paryżu znana później na całym świecie Akademia Francuska, a za jej przykładem podobne instytucje w innych krajach Europy. Akademie literackie ustalały i rozwijały język narodowy, uznawany za wspólny dla wielu odrębnych grup etnicznych i regionalnych.
Najważniejszymi instytucjami, które do dziś odgrywają bardzo ważną rolę w tworzeniu kultur narodowych są uniwersytety. Pojawili się one dość wcześnie, pierwszy powstał we Włoszech a następnie we Francji i Anglii. W Polsce pierwszy uniwersytet został założony w Krakowie. Rola uniwersytetów jest bardzo ważna dla rozwoju zbiorowości narodowych, dlatego że zostały powołane dla rozwijania nauk, od których zależy postęp w wielu dziedzinach życia zjednoczonych politycznie różnych grup etnicznych. Uniwersytety kształciły przyszłych twórców kultury, formowały elity intelektualne, kierujące później rozwojem danego kraju, przygotowywały kadry inteligencji na najwyższym poziomie w różnych dziedzinach życia narodowego, prowadziły badania naukowe lub inspirowały ich prowadzenie. Można je uznać za najważniejsze instytucje kulturalne narodu.
Powstanie nowoczesnego narodu.
W czasach nowożytnych doszło w Europie do wytworzenia się nowoczesnych narodów i nowoczesnej świadomości narodowej. Przez nowoczesny naród rozumie się:
1. Wszystkie stany, warstwy, czy klasy społeczne charakteryzują się poczuciem przynależności narodowej, a nie tylko - jak w okresie późnego średniowiecza - pewne elity czy w późniejszym okresie stany wyższe, które identyfikowały się jako członkowie danego narodu. Świadomość narodowa, poczucie tożsamości narodowej obejmuje już najniższe warstwy społeczeństwa
2. Podstawowe zręby kultury narodowej z różnych dziedzin ( obyczajów, kultury, literatury, sztuki, nauki) zostają upowszechnione w szerokich masach ludności. Samowiedza o swym narodzie, jego dziejach, kulturze jest już udziałem nie tylko warstw wyższych, ale również warstw niższych
3. Dany naród posiada własną organizację państwową lub też w drodze walki narodowowyzwoleńczej dąży do uzyskania niepodległego państwa, przy czym walki te i wysiłki zmierzające do uzyskania niepodległości politycznej państwa mają charakter masowy i trwały
Pojawienie się nowoczesnych narodów przejawiło się w postaci rewolucji republikańsko - demokratycznych oraz ruchów wolnościowych i niepodległościowych, najwcześniej w Anglii( rewolucja demokratyczna w latach 1645 - 1648) później w Wielkiej Rewolucja Francuskiej w roku 1789, wojen napoleońskich i potem ruchów niepodległościowych w Europie - Wiosny Ludów w połowie XIX w.
Do ukształtowania się nowoczesnego państwa w Europie doprowadziło kilka wielkich procesów, obejmują one przemiany polityczne, przemiany techniczno - ekonomiczne, przemiany społeczne i rozwój masowych środków przekazów kultury. Bardzo ważnym aspektem przemian społecznych, jakie dokonały się w Europie, były przeobrażenia techniczno - ekonomiczne, które znalazły swój wyraz w rozwoju przemysłu fabrycznego i gospodarce towarowo - pieniężnej. Ekonomika okresu kapitalizmu, najpierw handlowego, a następnie industrialnego, rozwój rynku krajowego, a następnie rynku światowego, przełamały izolację wielkich włości feudalnych panów i stworzyły w ten sposób podstawy ekonomiczne ogólnonarodowego gospodarstwa społecznego. Rozwój przemysłu fabrycznego wiązał się z rozwojem środków transportu, dróg bitych, szybkiej komunikacji i gospodarczo zespalał poszczególne regiony. Zmianom ekonomiczno - technicznym towarzyszyły zmiany struktury społecznej. Rozrastało się mieszczaństwo, pojawiły się nowe warstwy społeczne( robotnicy fabryczni, przedsiębiorcy, bankierzy tzw. Burżuazja). Mieszczaństwo i burżuazja zwalczały feudalizm zarówno środkami politycznymi jak i ekonomicznymi. Proces uprzemysłowienia i rozwój gospodarki towarowo - pieniężnej powodowały włączenie się w życie gospodarcze ludności robotniczej i ludności chłopskiej. Nie mogli oni być w tym systemie analfabetami. Rozwijało się więc szkolnictwo powszechne, obejmujące społeczeństwo warstw niższych. Rozwój szkolnictwa i oświaty powszechnie stał się drogą szerzenia się samowiedzy i świadomości narodowej. Uprzemysłowienie w XVIII i XIX w. Przyniosło ogromne zmiany w sposobach i środkach komunikacji. Nastąpił bardzo szybki rozwój tzw. Masowych środkach przekazu. Rozwijał się przemysł poligraficzny, umożliwiający masowe nakłady książek, różnych wydawnictw i prasy. Dzięki temu różne treści symbolicznej kultury mogły być upowszechniane wśród najniższych warstw narodu. Te wszystkie wymienione czynniki przyczyniły się do ukształtowania nowoczesnego narodu i świadomości narodowej
Naród a państwo
Naród, utworzona w procesie historycznym trwała wspólnota ludzi, która powstała w wyniku współżycia jednostek, rodzin i grup w określonych warunkach przyrodniczo - biologicznych oraz ukształtowała rozumiane przez siebie i przekazywane z pokolenia na pokolenie:
1) potrzeby, emocje i wyobrażenia;
2) ich artykulację - język (zarówno w wąskim, jak i szerokim tego słowa znaczeniu);
3) środki i sposoby ich zaspokajania, nadając im swoisty dla własnego poznania sens kulturowy.
Wspólnota potrafi chronić swą integralność tak przed zagrożeniami zewnętrznymi, jak i wewnętrznymi, a tym samym dąży do utworzenia państwa na zajmowanym przez siebie terytorium, w sytuacji zaś utraty państwowości umie pielęgnować i rozwijać więzi (obyczaje, język, kulturę itp.) i zmierza bądź to do odzyskania niepodległości, bądź też do zapewnienia sobie politycznych gwarancji autonomii bytu narodowego, jeśli została zmuszona do emigracji poza tereny, na których jako naród się ukształtowała.
W literaturze politycznej i naukowej występuje termin naród co najmniej w dwóch znaczeniach: jedno jest typowe dla krajów Europy Zachodniej, głównie anglosaskiej, drugie dla Europy Środkowej i Wschodniej: utrwalić w latach 70. i 80. XX w. pojęcie naród radziecki, wpisane w dokumenty XXV
Zjazdu KPZR, a następnie w konstytucję ZSRR.
2) naród jest zbiorowością, która była zdolna do ukształtowania (i jest zdolna do kontynuowania i rozwoju) własnej kultury, w jej ramach literatury, sztuki, nauki, norm etycznych i estetycznych, zasad porozumiewania się i współżycia, co decyduje o tym, że narody mogą istnieć jako odrębne zbiorowości nawet wtedy, gdy są
1) naród jest to zbiorowość obywateli państwa, która osiągnęła wysoki stopień organizacji politycznej i kultury. Angielski termin nation oznacza przede wszystkim obywateli państwa bez względu na ich przynależność etniczną.
Takie rozumienie narodu przyczyniło się do utworzenia pojęcia naród amerykański w rozumieniu obywatele państwa amerykańskiego. Na podobnej zasadzie starano się rozwinąć i pozbawione przez dłuższy czas własnego państwa.
Państwo, organizacja polityczna, wyposażona w suwerenną władzę, zajmująca określone terytorium. Przynależność do państwa ma charakter sformalizowany (obywatelstwo). W obrębie państwa występuje stosunek: władza - podporządkowane jej osoby i grupy. Atrybutem państwa jest suwerenność rozumiana jako całkowita niezależność od jakiejkolwiek siły zewnętrznej i wewnętrznej.
Funkcja wewnętrzna państwa polega na podejmowaniu działań, z których wynika, że władza państwowa jest najwyższa na danym obszarze i decyduje sama o zakresie swoich kompetencji, a wszystkie inne instytucje i organy funkcjonują za jej zgodą i na warunkach przez nią określonych.
Funkcja zewnętrzna to realizacja celów niezależnych od innych państw i ochrona interesów danego państwa. Ograniczenie suwerenności może nastąpić w wyniku przyjętych przez państwo zobowiązań (np. w następstwie przegranej wojny). Wszystkie funkcje realizowane są przez organa państwa, które dzielą się na: przedstawicielskie, przymusu, administracji gospodarczej, administracji kulturalnej, kontrolne.
Państwo jest organizacją terytorialną, co oznacza, że obejmuje ludzi związanych z określonym terytorium. Powstanie państwa wiązało się z przejściem ludzi do osiadłego trybu życia, ale może ono powstać także w wyniku: wyzwolenia się określonej grupy ludzi spod panowania innego państwa i oderwania od niego części terytorium, rozpadu państwa na kilka nowych, połączenia się kilku istniejących w jedno, na podstawie aktu prawa międzynarodowego, w wyniku podboju itp.
Na obszarze państwa jego władze sprawują zwierzchność nad wszystkimi przebywającymi tam osobami, z wyjątkiem osób posiadających immunitet dyplomatyczny. Terytorium jest zawsze ściśle ograniczone i w jego skład wchodzi obszar lądowy, wody przybrzeżne, strefa powietrzna nad obszarem lądowym, a także statki wodne i powietrzne. Osoby fizyczne wiąże z państwem instytucja obywatelstwa, którego nabycie może nastąpić poprzez fakt urodzenia się z rodziców będących obywatelami danego państwa (np. w Polsce) lub urodzenia się na obszarze danego państwa (np. w Australii).
Przynależność do państwa ma charakter przymusowy. Każdy obywatel ma określone obowiązki i prawa zwane obywatelskimi. Elementem składowym państwa jest także władza najwyższa, sprawująca pełnię władzy na jego terytorium i nad ludnością. Władza najwyższa jest kompetentna do nawiązywania i prowadzenia stosunków z innymi państwami. Zakres kompetencji naczelnych organów władzy i administracji określa konstytucja.
Podział państw
Ze względu na strukturę państwa dzielą się na jednolite (unitarne) i złożone (federacje, państwa federacyjne). Państwa unitarne to takie, w którym władza suwerenna dotyczy całego obszaru w jednakowym zakresie. Federacja to państwo składające się z wielu państw, które na mocy porozumienia ograniczyły wykonanie swej suwerenności na rzecz powołanego przez siebie rządu federalnego (państwa federalnego, zwanego także związkowym). Niekiedy następował proces odwrotny, tzn. dochodziło do przekształcenia państwa unitarnego w złożone.
W strukturze państwa federalnego istnieją, oprócz władzy federalnej, władze poszczególnych państw składowych (np. stanów w USA). W takim systemie zakres władzy centralnej jest ściśle ograniczony i dotyczy zwykle polityki zagranicznej, obronności i finansów. Odmienna w swej strukturze jest konfederacja państw, czyli związek kilku państw, które ograniczyły część swej suwerenności na rzecz wspólnej polityki. Nie powołuje się wtedy zwykle wspólnego organu, co powoduje, że takie struktury nie są trwałe (czasem dochodzi do powstania federacji).
W historii znane są inne formy związku państwowego, np. unie personalne (państwa złączone osobą władcy) lub unie realne (ze wspólnymi instytucjami, np. parlamentem czy wojskiem).
Integracja
Zwartość społeczeństwa, zespolenie i zharmonizowanie elementów zbiorowości społecznej, rozumiane jako intensywność i częstotliwość kontaktów między członkami danej zbiorowości, jako akceptacja w jej obrębie wspólnych systemów wartości, norm i ocen.
