Hasła Pozytywizmu w nowelistyce i publicystyce

1. Publicystyka to ogół publikacji na tematy aktualne, rozpowszechniane za pośrednictwem prasy, broszur i druków ulotnych. Formy publicystyczne to: artykuł, reportaż, recenzja, sprawozdanie, notatka prasowa i rozmaite formy pochodne od tych gatunków.

2. Pozytywizm w publicystyce polskiej pojawił się pod koniec lat 60. Najpierw w prasie galicyjskiej, a potem w warszawskiej. Jego idee głosili twórcy związani z warszawskim "Przeglądem Tygodniowym". Pozytywistów warszawskich często zwano - młodą prasą, a ich starcia z przedstawicielami poprzedniego pokolenia określono mianem walki starej i młodej prasy. Grupę młodych tworzyli: Aleksander Świętochowki, zwany hetmanem młodych oraz krytyk Piotr Chmielowski, uczony Julian Ochorowicz, a także Adam Wiślicki, Franciszek Bogacki. Do zwolenników grupy należeli też Eliza Orzeszkowa i Bolesław Prus.

3. Źródła. Młodzi przywoływali przede wszystkim teorie filozoficzne i społeczne zachodu, a mianowicie Augusta Comte'a (z jego prac pochodzi termin pozytywizmu), Herberta Spencera(organicyzm pozytywistyczny) i Darwina (teoria ewolucji biologicznej).

4. Podstawowe składniki programu pozytywistycznego, to: praca organiczna, praca u podstaw, emancypacja kobiet i asymilacja Żydów.

5. Program pracy organicznej narodził się już u schyłku oświecenia. Jego początki wiążą się z działalnością Towarzystwa Republikanów Polskich oraz Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Program zyskał popularność w Galicji i zaborze pruskim. Po powstaniu listopadowym wyrażał się tam w zakładaniu towarzystw rolniczych (zabór pruski - które podejmowały konkurencje z gospodarką pruską) oraz rozmaitymi działaniami oświatowymi i tworzeniem szkolnictwa zawodowego. Pozytywiści po roku 1863 sięgnęli do myśli organicznej po to, by znaleźć przeciwwagę dla działań zaborcy. Postawili wniosek, że w warunkach niewoli i niemożności walki o wolność należy się skupić na: rozwijaniu przemysłu, handlu, rolnictwa, bogaceniu się jednostek i społeczeństwa. Należy przede wszystkim utrzymać polską ziemię w polskich rękach, unowocześniać gospodarkę rolną, produkować więcej i taniej, sięgać po zdobycze cywilizacyjne z zachodu. Budować fabryki, by zapewnić bezrobotnym miejsce pracy. Organizować szkoły rzemiosł i szkoły zawodowe, by zapewnić zawód młodym ludziom. Termin "pracy organicznej" nawiązywał do teorii Spencera o harmonijnym współdziałaniu organizmu biologicznego i analogicznie stawiał postulat harmonijnego działania organizmu społecznego.
W związku z ideą pracy organicznej narodził się nowy typ bohatera - człowieka wykształconego energicznego, najczęściej inżyniera, który świadomie realizuje w praktyce postęp techniczny, zakłada fabryki, administruje, sam się bogaci i pozwala zarabiać innym (np. inż. Iwaszkiewicz z opowiadania Sienkiewicza "Humoreski, Steki, Worszyły").
Utwory zawierające hasło pracy organicznej to, np.: Prus - "Powracająca Fala", "Katarynka", "Lalka" (Wokulski), Sienkiewicz - "Szkice Węglem", Konopnicka - "Mendel Gdański", "Miłosierdzie Gminy".

6. Praca u podstaw. Program pracy u podstaw w warunkach polskich sformułował Aleksander Świętochowski w cyklu artykułów pt. "Praca u podstaw". Cykl ten ukazał się w "Przeglądzie Tygodniowym" w 1865 roku. Założenia owego programu, to:
a) Niesienie pomocy wsi pouwłaszczeniowej. Obowiązek ten składał Świętochowski na barki ziemiaństwa. Uważał, że po uwłaszczeniu, chłopi zostali pozostawieni sami sobie, ciemni, niewykształceni, otrzymali prawa obywatelskie, ale nie potrafili z nich korzystać.. Stawali się ofiarami nadużyć urzędników rosyjskich lub bezkarnych spryciarzy. Taką sytuację przedstawił Sienkiewicz w "Szkicach Węglem". Pisarz gminny - Zołzikiewicz - krzywdzi rodzinę Rzepów, ponieważ nie umieją oni pisać i czytać , a nikt nie chce im pomóc w nieszczęściu - ani dwór, ani ksiądz, ani urzędnik rosyjski.
b) Pracę u podstaw rozumiano jako pracę nad ludem i dla ludu. Przede wszystkim jako uczenie, oświecanie, budzenie świadomości narodowej.

7. Emancypacja kobiet. Problem ten w Polsce miał nieco inny charakter niż na zachodzie. Zaostrzył się po powstaniu styczniowym, gdy setki kobiet straciły mężów, dach nad głową i podstawy utrzymania. W artykule pt. "Kilka słów o kobietach", Orzeszkowa zajęła się przede wszystkim losem takich kobiet. Domagała się dla nich takich szkół, po których mogłyby zdobyć zawód możliwy do wykonywania w możliwych warunkach (np. nauczanie, rzemiosło, sztuka).

8. Asymilacja Żydów. Temat ten podjęła Orzeszkowa w "O Żydach i kwestii żydowskiej" oraz nowelach "Ogniwa", "Daj Kwiatek" i powieściach "Meir Ezofowicz", "Eli Makower". Apelowała przede wszystkim o podjęcie trudu poznania środowiska żydowskiego, jego kultury religii, obyczajów. Jako przykład pokazywała wiek XVI widziany jako wiek tolerancji. Potępiała wszelki fanatyzm i antysemityzm, uważała, że społeczeństwo polskie powinno wykorzystać zdolności Żydów do handlu i współpracować z nimi zamiast się wzajemnie zwalczać. Zbliżenie obu środowisk Orzeszkowa proponowała na gruncie moralnym i religijnym (wspólnota tradycji starego testamentu). Było też pismo żydowskie "Izraelita" redagowane przez Samuela Peltyna, które propagowało asymilację.