Teatr antyczny

Tragizm i tragedia, wyjaśnij pojęcia, podaj przykłady

Tragedia - gatunek dramatu wywodzący się ze starożytności, przedstawia konflikt jednostki wybitnej, dążącej do wzniosłego celu z przeważającymi przeciwnościami, które prowadzą do katastrofy. Klęska bohatera budzi trwogę i litość, co według klasycznej teorii sprowadza stan oczyszczenia wywołany przez tragizm. Kompozycja tragedii klasycznej była ściśle ograniczona regułami, które rozluźniały się w dalszym rozwoju tego gatunku. Słowo tragedia powstało z połączenia greckich słów Tragos - kozioł i Ode - pieśń. Oznacza ono pieśń kozłów.
Tragedia powstała w starożytnej Grecji z religijnych obrzędów na cześć Dionizosa, boga wina, urodzaju, winnej latorośli. Jego kult ma pochodzenie tracko-frygijskie. Kult boga Dionizosa przybył do Grecji około VIII wieku przed nasza erą, gdzie jako postać orgiastyczno-ekstatyczna pod wpływem kultury helleńskiej uległa złagodzeniu i uszlachetnieniu. W czasie tego święta wieśniacy przebierali się w skóry zwierzęce, bo tak wyobrażali sobie towarzystwo Dionizosa - jako Syllenów w Attyce (ludzka postać z końskimi uszami, ogonem, kopytami) oraz jako satyrów, na Peloponezie, z koźlimi kopytami i rogami. Tak przebrani odprawiali uroczyste obrzędy na cześć boga połączone z tańcem kultowym i śpiewaniem pieśni lirycznych związanych z samym bogiem Dionizosem - dytyramb. Na czele chóru stał korfeusz, przewodnik chóru, intonujący i rozpoczynający śpiew. Chóry Dionizosa nazywano chórami koźlimi stąd nazwa gatunku tragedia.
Za twórcę starożytnej tragedii uważa się poetę ludowego Tespisa z Attyki, który żył w VI w p.n.e. Wprowadził on do chórów koźlich pierwszego aktora, prowadzącego dialog z chórem. Aktor ten mógł zmieniać kostium, maskę, występował w różnych rolach. Wiemy, że w 534 roku p.n.e. Tespis przybył do Aten i w I festiwalu dramatycznym urządzonym przez Pizystrata zdobył I nagrodą za jedną ze swoich sztuk. Horacy pisał: "Tespis woził swoje sztuki na wozach". Tespis ćwiczył swój chór i z tym chórem jeździł od miasta do miasta, gdzie wystawiał swoje sztuki.

Kolejny etap rozwoju tragedii greckiej ma miejsce w V wieku p.n.e. za czasów Peryklesa. Zwany jest "złotym wiekiem kultury greckiej". Tworzą wtedy:
Ajschylos - ojciec tragedii greckiej. Wprowadza on drugiego aktora, co stworzyło możliwość konfliktu między tymi aktorami i stało się początkiem dramaturgii.
Sofokles - wprowadza trzeciego aktora, poszerzając tym samym możliwości komponowania akcji. I tak tragedia grecka w postaci trzech aktorów i chóru pozostaje już niezmieniona.

Początkowo chór odgrywał bardzo ważną, wiodącą rolę, uczestniczył w akcji, niekiedy relacjonował ją w formie narracji - stąd charakter chóralny tragedii greckiej.
Oprócz słowa ważny był też ruch sceniczny, taniec, śpiew chóralny. Od czasów Sofoklesa rola chóru została ograniczona, przeobrażona. Na czoło tragedii wysunęli się aktorzy. Chór przestał uczestniczyć w akcji, zaczął komentować wydarzenia, oceniał je z punktu widzenia moralnego i etycznego. Zmniejszyła się liczba członków chóru: w pierwszych tragediach było to pięćdziesiąt osób, Sofokles zaś ustalił ją na piętnaście.

Konkursy tragiczne odbywały się początkowo podczas Wielkich Dionizji i trwały sześć dni:
1. obrzędy religijne
2. konkursy dytyrambiczne
3. konkursy w sztuce komediowej
4. dni poświęcone tragedii

Do konkursu tragicznego zgłaszało się na ogół kilkunastu aktorów, z których wybierano trzech. Każdy z nich przedstawiał teatrologię składającą się z trzech tragedii i dramatu satyrycznego. Sofokles zerwał z zasadą pisania trylogii i zamyka temat w obrębie jednej tragedii. Autor zakwalifikowany otrzymywał chór, z którym przygotowywał tragedię. Sam był reżyserem widowiska, aktorem i nauczycielem chóru.
Aktorami byli mężczyźni. Występowali oni w maskach. Początek przedstawienia zapowiadał dźwięk trąb. Herold wypowiadał formułę: "Prowadź swój chór ...". Kostiumy, stroje aktorów były bardzo bogato zdobione. Buty miały bardzo wysokie koturny.

Do najbardziej znanych twórców należą:
Ajschylos - autor takich utworów jak: "Błagalnice", "Persowie", "Prometeusz w okowach"
Sofokles - twórca: "Antygony", "Elektra", "Króla Edypa"
Eurypides - "Ifigenia w Aulidzie"
Arystofanes - "Mury", "Żaby", "Ptaki"
Tragedia grecka czerpała tematy z mitów, z wątków homeryckich.

Budowa tragedii na przykładzie Antygony
1. Prolog - dialog Antygony i Ismeny (może mieć też formę monologu). Informuje o tym co poprzedziło wydarzenia, o których będzie mówiła tragedia, tu o zakazie wydanym przez Kreona.
2. Parados - pieśń chóru wchodzącego na scenę, wykonywana w ruchu.
3. Epizodiony - sceny przeplecione stasimonami - pieśniami chóru.
4. Stasimony - pieśni chóru.
5. Kommos - scena lamentu, Antygona żali się i płacze, nie chce przedwcześnie umierać.
6. Eksodos - pieśń chóru schodzącego z orchestry

Charakterystyczne elementy tragedii antycznej:
Tragizm - cecha dzieła literackiego, charakterystyczna dla tragedii, lecz pojawiająca się także w innych gatunkach, polegająca na takim ułożeniu losów bohatera, że musi on dokonać wyboru między dwoma równorzędnymi racjami, lecz każda jego decyzja pociągnie za sobą złe skutki. O sytuacji bohaterów decydował los, fatum, nad którym czuwały boginie Mojry ( u Homera) lub rzymskie Parki.
Istotą tragedii był konflikt tragiczny – istnienie równorzędnych racji, pomiędzy którymi nie sposób dokonać wyboru – każde posunięcie powoduje tragedię.
Ironia tragiczna - (dramatyczne) zestawienie samoświadomości bohatera z rzeczywistością. Bohater nie zdaje sobie sprawy, że popełnia zbrodnię ( wg Arystotelesa „nieszczęśliwe zbłądzenie”).
Katharsis – Jedną z zasad antycznej estetyki zakładającej oddziaływanie sztuki na odbiorcę, wprowadzonej przez Arystotelesa w szóstym rozdziale jego poetyki, była zasada tzw. katharsis - oczyszczenia. Pojęcie to sformułowane jest w sposób lapidarny i trochę zagadkowy i jest różnie interpretowane w sensie moralnym, psychologicznym, filozoficznym. Na ogół przez katharsis rozumie się rozładowanie wzruszeń, wyzwolenie odbiorcy z uczuć pod wpływem wstrząsu emocjonalnego nazwanego przez Arystotelesa litością i trwogą. Jego użycie prowadzi do tego, że widz w czasie przedstawienia doznaje oczyszczenia z emocji, które ogląda na scenie.
Trzy jedności: akcji (jeden wątek, brak scen epizodycznych), miejsca (przed pałacem królewskim), czasu (brak luk czasowych; akcja dramatu trwa tyle czasu, ile spektakl).
Zasada decorum – podniosły styl i ton.