Rozbicie dzielnicowe - próba bilansu

Rozbicie dzielnicowe zapoczątkowało testament Bolesława Krzywoustego z 1138 roku, które trwało blisko 182 lata. Bolesław podzielił państwo pomiędzy swoich synów. Jan Długosz napisał w "Kronice": " Pierworodnemu Władysławowi (...) zapisuje ziemie krakowską, sieradzką, łęczycka, Śląsk i Pomorze. Poleca by w jego ręku z tytuł uprimogenitury została władza zwierzchnia, tron książęcy i dawny autorytet, a pozostałym bracią rozkazuje, żeby mu byli posłuszni.(...) Bolesławowi Kędzierzawemu zapisuje Mazowsze, ziemie dobrzyńską, Kujawy i ziemię chełmską. Mieszkowi Staremu ziemię gnieźnieńską, poznańską i kaliską. Hennrykowi I ziemie (...) sandomierską i lubelską". Status Bolesława Krzywoustego regulujący sukcesję tronu miał być kompromisem, który uchroni kraj przed wojną domową, zachowa jedność władzy politycznej, zabezpieczy też młodszych synów księcia przed wygnaniem lub gorszym losem i zapewni udział w rządzeniu oraz dochodach państwa. Wkrótce po śmierci Bolesława synowie zaczęli sie wzajemnie zwalczać. Każdemu z nich chodziło o władze, a państwo polskie zostało osłabione. w okresie panowania dynastii piastowskiej, podczas rozbicia dzielnicowego, na ziemiach zaszły liczne przemiany polityczne, społeczno- gospodarcze i kulturalne.

Jak już wspomniałam, dochodziło do walk bratobójczych, a w ich następstwie obalono Władysława, który w 1146 roku po klęsce z juniorami opuścił kraj, zyskując miano Wygnańca. Władze seniora przejął jego młodszy brat Bolesław Kędzierzawy. Jego pozycja była mocna, gdyż oprócz Mazowsza zajął Śląsk, dziedziczne ziemie Władysława i połączył je w dzielnice senioralną. Prawa Władysława Wygnańca poparł król Konrad III, który wyznaczył termin wyprawy na Polskę na sierpień 1146 roku. Sprzymierzeni z polskimi juniorami odwiedli króla od pomysłu interwencji. Dopiero jego następca, Fryderyk Barbarossa, skutecznie wystąpił w obronie Władysława, chociaż jego prawdziwym celem było narzucenie Polsce zwierzchności lennej. Pomimo ustępstw na rzecz duchowieństwa w 1191 r. część możnych krakowskich z biskupem Pełką wszczęła bunt i wezwała do Krakowa Mieszka Starego Kazimierz z pomocą książąt ruskich odzyskał stolice, ale w 1194 nagle zmarł, prawdopodobnie został otruty. PO jego śmierci możni krakowscy dysponowali tronem. Część z nich opowiedziała się za Leszkiem Białym, synem Kazimierza, a część za Mieszkiem Starym. Spór rozstrzygnięto w krwawej bitwie pod Mózgową w 1195 roku. Kiedy w bitwie poległ syn Mieszka Starego- Bolesław, zrozpaczony ojciec, powrócił do Wielkopolski, w Krakowie zaś pozostał Leszek. Konflikt wygasł w 1202 roku, wraz ze śmiercią Mieszka Starego, ostatniego z synów Bolesława Krzywoustego. Państwo po 64 latach od ogłoszenia testamentu wyglądało następująco: Małopolską zarządzał Leszek Biały, Mazowszem- Konrad, Wielkopolska- Władysław Laskonogi, Śląskiem wnukowie Władysława Wygnanca, Pomorzem władała dynastia lokalnych książąt. Przestała obowiązywac zasada senioratu i dzielnica senioralna. Warto zauważyć, że panowanie książąt piastowskich w Krakowie jako stolicy państwa wynosiło ich ponad pozostałych książąt dzielnicowych.

Rozbicie dzielnicowe spowodowało osłabienie polityczne państwa, ale przyczyniło się do rozwinięcia gospodarki. Przemiana społeczno- gospodarcza na ziemiach polskich była bardzo znaczna. Nastąpiła zmiana gospodarowania wsi, wzrosła liczba miast, rozwijało sie rzemiosło i handel. Nastąpił postęp techniczny, wprowadzono lepsze narzędzia takie jak pługi, zagospodarowanie nieużytków i zastosowanie trójpolówki. Zwiększało to powierzchnie ziemi uprawnej i powodowało to wzrost plonów. Komasacja gruntów usprawniła wypas bydła na ugorach i skoszonych łąkach oraz zapewniała lepszą ochronę pól przez dzikimi zwierzętami. Zastosowanie trójpolówki zwiększyło teren upraw o 30%. Na zwrot plonów i wydajność pracy wpłynęły ulepszone narzędzia, a zwłaszcza radła rylcowe i płozowe, które lepiej spulchniały glebę. Stosowano także brony. Przystępowano do karczowania wielkich puszcz oraz lasów przygranicznych. Wsie lokowane były na prawie niemieckim. W takiej wsi ważną role odkrywał zasadźca, będący pośrednikiem miedzy panem a osadnikami. Podstawą uposażenia chłopa, zwanego kmieciem, był łan ziemi ornej, zwolnionych od czynszów i opłat przez okres od 2 do 24 lat, tak zwana wolnizna. Po jej upływie chłopi płacili czynsz roczny w wysokości 12 groszy z łana oraz 3 korce zboża. Na rzecz kościoła chłop oddawał dziesięcinę. Chłop gospodarujący na prawie niemieckim był wolny. Organizator wsi stawał sie sołtysem, był to urząd dziedziczny. Przewodniczył ławie sądowej, pobierał czynsze i daniny dla pana, mógł być powołany do służby wojskowej. Otrzymywał za to jedna-szósta czynszów pobieranych od chłopów dla pana oraz jedna-trzecia kar sądowych, prawo prowadzenia karczmy, jatki lub młyna. Korzystne zmiany na wsi, spowodowane wzrostem liczby ludności, zwiększeniem popytu na towary rzemieślnicze oraz pojawienie sie w obiegu większej ilości pieniędzy, wpłynęły na rozwój miast. Podstawą wyodrębnia miasta był przywilej lokacyjny, w którym właściciel ziemi powierzał zasadźcy jego organizacje. W ośrodku miasta mieścił się rynek, tam też znajdował sie ratusz, który był siedzibą władz Zasadźca w mieście był wójtem i przedstawicielem miasta. Miasta małopolskie i wielkopolskie czerpały wzory lokacyjne z Magdeburga, stąd mówimy o lokacji na prawie magdeburskim, natomiast miasta Pomorza Zachodniego i Gdańska przyjęły wzory z Lubeki, stąd prawo lubeckie. pierwsza lokacja na prawie niemieckim miała miejsce przed rokiem 1211 w Złotoryi, następnie Lwówek w 1217, poznań w 1253 i Wrocław w 1261 roku. Na zdobyte ziemie stawiańskie przybywali osadnicy z niemiec, Flandrii, Niderlandów. W ten sposób rozpoczęła się akcja kolonizacyjna. Przyczyniło się to zmian gospodarczych. Osadnictwo na prawie polskim zwane było "zwyczajem wolnych gości", a pojawiło się w XII wieku na Śląsku i w Małopolsce. Istotą tych zmian było zastąpienie rentu odrobkowej ściśle określoną daninę bądź czynszem.Chłop przy zasiedleniu otrzymywał zwolnienie na kilka lat od płacenia czynszu lub danin, ziarno na pierwszy zasiew i wyposażenie gospodarstw.Częściowe lub całkowite zwolnienie majątków feudalnych z ciężarów prawa książęcego nazywano immunitetem.Oprócz zwolnień ekonomicznych, książę przyznawał czasami immunitet sądowniczy, polegający na zrzeczeniu się przez niego prawa sądzenia i pobierania kar sądowych od ludności zamieszkałej w dobrach feudała obdarzonego tym przywilejem.Z czasem ziemię wolną od świadczeń zaczęto traktować jako wynagrodzenie za służbę wojskową u boku poszczególnych książąt.Dobra immunizowane określane jako posiadane na prawie rycerskim.Immunitety niekorzystnie wpłynęły na prawną sytuację chłopów, gdyż powoli stawali się zależni od feudała, podlegali jego sądownictwu i jemu płacili daninę.Pan feudalny dążył do ograniczania wolności chłopów, a w szczególnie praw aopuszczania wsi.W XIIIw. zaczęły kształtować się stany.Przywileje dla duchowieństwa dały początek stanowi duchownemu, a lokacje miast-mieszczańskiemu.Rycerstwo natomiast nie było grupą jednolitą, Ziemia należąca do rycerstw była z zwolniona z podatków, rycerze podlegali sądom samego księcia i mieli obowiązek odbywania służby wojskowej.Z biegiem czasu nastąpiło tworzenie się grup rodzin szlacheckich.Miasta stanowiła centra życia religijnego.Społeczeństwo dążyło do zjednoczenia państwo polskiego.Dzięki temu poprawiła się komunikacja między dzielnicami.Życie było łatwiejsze, gdy miasta i wsie się rozwijały.

Nie można pominąć ważnych przemian kulturalnych, które nastąpiły w okresie rozbicia dzielnicowego.Ośrodkami kultury były dwory książąt, możnych i biskupów oraz klasztory.Powiększenie się grona osób korzystających z dóbr kultury stało się możliwe dzięki rosnącej roli pisma.W II ćwierci XIIIw. z dworskiego skryptorium wyodrębniła się kancelaria książęca, podobnie usamodzielniły się kancelarie biskupie.Obok szkół katedralnych istniały szkoły parafialne, szczególnie w miastach.Na studia wyjeżdżano natomiast do ośrodków zagranicznych.Dwory książęce i możnowładcze stały się ośrodkami kultury rycerskiej. Na dworach biskupich, zaopatrzonych w księgozbiory, skupiali sie zaś znawcy teologii i prawa kanonicznego.Dwory biskupie i klasztory posiadały skryptoria, w których kopiowano księgi.W tym czasie powstały kroniki:"Kronika polska Wincentego Kadłubka", "Kronika Wielkopolska", liczne roczniki, hagiografie, uposażenia klasztorów np."Księga Henrykowska" ora z pieśni religijne"Bogurodzica".W architekturze romańskiej w XIIw. kontynuowano nurt tradycyjny, obok tego rozwijał się nurt związany z kręgiem reformy benedyktyńskiej, czego przykładem jest kościół norbertanek w Strzelnie lub kolegiata w Kruszwicy.Niezwykle wysoki poziom reprezentowała w XIIw.rzeżba romańska, portale, tympanony fundacyjne, kolumny strzelneńskie.W architekturze romńskiej z Ipoł XIIIw. na czoło wysunęły się klasztory cystersów.Gotyckie formy architektoniczne pojawiły się najwcześniej na Śląsku w 3ciej ćwierci XIIIw.Te zmiany bardzo dużo wnisoły w życie ludzi i w późniejszym okresie przyczyniły się do zjednoczenia Polski.

Po śmierci B.Krzywoustego zwierzchnictwo książąt polskich nad Pom.Wsch uległo powolnemu osłabieniu.Wiek XIII przyniósł Polsce poważne zagrożenia zewnętrzne. Były one związane z ekspansją Marchii Brandenburskiej w kierunku Pomorza i Wlkp oraz polityką Zakonu Krzyżackeigo.Jeszcze w 1157 wojska pomorskie wspomagały B.Krzywoustego podczas wojny z Fryderykiem Barbarossą oraz w czasie wypraw krzyżowych przeciwko Prusom.Jednak w 1177 Mieszko Stary wezwał miejscowych władców pomorskich do pomocy przeciwko swemu bratu, Kazimierzowi Srawiedliwemu, ale spotkał się z odmową.Około 1180 Kazimierz potwierdził prawa lokalnych książąt: Sambora do Gdańska i Bogusława do Sławna.Książę Sambor zmarł około 1207, a władzę po nim przejął Mściwój, który wzmocnił swoją pozycję wchodząc w koalicje rodzinne z książętami zachpomorskimi, śląskimi, meklemburskimi.Po objęciu rządów Świętopełka w 1216 odżyły dążenia książąt polskich do zwierzchnictwa nad Pomorzem.W 1226 na Pomorze napadli Prusowie i zniszczyli klasztor cystersów w Oliwie, za inspiratora uznano Władysława Ł.., księcia Wlkp.Świętopełek złożył skargę papieżowi na książąt polskich i poprosił o opiekę.Jednoznacznie rozgorzała na nowo wojna poslkich książąt przeciwko Wł Odonicowi, któremu Świętopełek przyszedł z pomocą.Princeps Leszek Biały zażądał od ks pomorskiego poddania się jego zwierzchnictwu i zwołał wiec.Przybyli wszyscy powaśnieni książęta piastowscy:L.Biały, Konrad Mazowiecki, Henryk Brodaty, Wł Laskonogi oraz wielu dostaojników kościelnych.23, 11, 1224 zabito Leszka Białego i ciężko raniono Henryka Brodatego. Umożłiwiło to Świętopełkowi uzyskanie samodzielności politycznej.Dopiero wobec zagrożenia krzyżackiego nastąpiło zblizenie pomiędzy książętami wlkp i pomorskimi.Ich sojusz w końcu XIIIw, pozwolił na zjednoczenie kraju.

W 1226 Krzyżacy otrzymali ofertę od Konrada Mazowieckeigo a mianowicie w z maian za ochronę pogranicza prusko-mazowieckeigo książe nada im ziemię chełmińską.W 1234 Krzyżacy sfałszowali przywilej, w taki sposób, że mieli prawa na całe Prusy.W 1235 Krzyżacy zagarnęli z.dobrzyńką oraz opanowali Pomezanię i Pogezanię.W Elblągu wybudowali port ułatwiający im kontakt z cesarstwem.W następnych latach Krzyżacy opanowali Warmię, Natangię, Sambię.Podbili Zalew Kuroński, gdzie założyli Kłajpedę.Ostatecznie w1253 w ręce margrabiów wpadła z.lubuska, ważne ogniwo w systemie obronnym państwa polskiego, którą lekkomyślni książęta śląscy oddali Niemcom.Ta strata osłabiła odporność państwa, tym bardziej że stamtąd margrabiowie niemieccy rozpoczęli podbój ziem leżących w widłach Odry i Warty, tworząc tak zwaną Nową Marchię. Z kolei od wschodu zagrażały Polsce koczownicze plemiona Mongołów.Na początku XIIIw. hordy mongolskie zagrażały Rusi, państwo to uległo im już w latach 1236-1240.Kolejnym celem ataków stały się Węgry i Polska.Próba powstrzymania nieprzyjaciela prze z rycerstwo małopolskie pod Chmielnikiem nie odniosła rezultatów.Mongołowie zajęli Sandomierz i Kraków.W 1241 doszło do bitwy pod Legnicą, która zakończyła sie pogromem polskiego rycerstwa dowodzonego przez Henryka Pobożnego

Jeżeli spojrzymy na duchowieństwo, to posiadało ono liczne prawa i przywileje.Na początku XIII polscy duchowni uzyskali własne sądownictwo.Upowszechnił się zwyczaj, że osoby duchowne odgrywające ważną rolę w życiu Kościoła były powoływane na swe stanowiska przez kapitułę działającą kolegialnie przy katedrach.Wprowadzono podział diecezji na parafie, co spowodowało oddziaływanie Kościoła na wiernych.W miastach wznoszone były klasztory dominikanów i fran.ciszkanów.Jeszcze w XIIw. wprowadzone byly reformy zainicjowane przez papiestwo i dokonywane w całej Europie.Dotyczyły one znajomości liturgii, przepisów prawa kanonicznego oraz sposobu życia duchowieństwa. W okresie rozdrobnienia dzielnicowego wzrosło znaczenie Kościoła i jego biskupów. Coraz większą rolę odgrywali członkowie kapituł, ludzie z reguły wykształceni i widzący potrzebę reform. To również okres pojawienia się kultu rodzin świętych i często były to żony książąt piastowskich, jak św.Jadwiga, św.Kinga, św.Salomea. W XIIIw. na ołtarze wzniesiony został także biskup krakowski, św.Stanisław ze Szczepanowa

Sumując, uważam że okres rozbicia dzielnicowego spowodował niewątpliwie osłabienie polityczne państwa polskiego.
Już samo słowo"rozbicie' niesie za sobą negatywne skojarzenia, jednak w tym czasie rozwinęła się gospodarka, kultura i społeczeństwo. Na arenie międzynarodowej pozycja polski była osłabiona. Książęta polscy składali hołdy lenne cesarzom niemieckim.gdyż obawiali się ich. Dzielnice rozdrabniały się coraz bardziej, a władza książąt była coraz słabsza. Książęta dzielnicowi byli zbyt słabi , a by samodzielnie bronić się przed wrogiem. Ta sytuacja odpowiadała możnowładcom, gdyż mieli oni większy wpływ na władzę. Podział kraju uniemożliwiał skuteczną obronę granic. A Krzyżacy widząc Polskę przeżywającą kryzys, zagarnęli Pomorze Gdańskie podczas próby zjednoczenia przez Władysława Łokietka. Polska nie była już spostrzegana jako potęga Europy za czasów Chrobrego. Zamiast jednoczenia się państwo polskie dzieliło się na odrębne, niewspółpracujące ze sobą dzielnice. Plusem rozbicia były zmiany w dziedzinie gospodarki i kultury, które dużo wniosły w życie ludzi. Pogłębiający się proces rozbicia w Polsce nie zniszczył jednak więzi narodowych. Obok pojęcia "naród polski", występował termin "Królestwo Polskie", oznaczający wszystkie dzielnice dawnego państwa. Istniała więź dynastyczna, a we wszystkich dzielnicach, poza Pomorzem rządzili książęta wywodzący się od B.Krzywoustego. Wszystkie ziemie polskie podlegały wspólnej metropolii kościelnej w Gnieźnie. U schyłku XIIIw.idea zjednoczenia znajdowała coraz więcej zwolenników. Jej wielkim realizatorem był Przemysł II, który w 1295 koronował się na króla Polski.Po jego śmierci większość ziem zjednoczył król czeski Wacław II, a dzieła zjednoczenia dokonał Władysław Łokietek, który koronował się na króla Polski w 1320 roku