Organizacja ruchu turystycznego. Historia Turystyki od 1873 roku

W Polsce, podobnie jak w innych krajach rozwój turystyki został zapoczątkowany w pierwszej połowie XIX wieku. Proces przemian społeczno-gospodarczych kształtujących się w całym świecie, a zwłaszcza w Europie, stworzył korzystne warunku dla rozwoju turystki w Polsce. Jednak ten proces przebiegał w Polsce trochę inaczej niż w innych krajach europejskich. W innych krajach mających normalny rozwój życia narodowego, jednym z potężniejszych bodźców współdziałających w tworzeniu stowarzyszeń był bodziec materialny. O tyle w Polsce komercjalna strona zagadnienia była mniej istotna. Na zachodzie Europy turystykę organizowali przede wszystkim ludzie wyczuwający potrzeby rynku i płynące z stąd zyski, w Polsce zaś-przede wszystkim społecznicy ożywieni poczuciem misji kulturalno-narodowej. Turystyka była jednym z elementów ogólnonarodowej akcji i dlatego jej zasięg organizacyjny i tematyczny obejmował tak szeroki zakres zagadnień. Etapy rozwojowe turystyki w Polsce zamykają się w następujących okresach:
· okres pierwszy obejmuje lata do 1873r.
· okres drugi od 1873 do 1918 jest okresem w którym kształtowały się ideowe i organizacyjne podstawy polskiej turystyki i krajoznawstwa.
· okres trzeci od 1918 do 1939 obejmuje lata działalności turystycznej w Polsce międzywojennej.
· okres czwarty od 1945 do 1989 odnosi się do powstania i rozwoju turystyki w Polsce.
· okres piąty od 1990

Poszczególne etapy rozwoju turystyki i krajoznawstwa maja swoją specyfikę historyczną, powstała na tle panujących warunków politycznych, kulturalnych i społeczno-gospodarczych.

Okres drugi.
W okresie zaborów społeczeństwo polskie odczuwało m.in. potrzeba organizowania się dla realizacji swych zamierzeń i celów związanych z turystyką i krajoznawstwem. Formowanie się organizacji społecznych utrudniała sytuacja polityczna. Dopiero po stworzeniu pewnych form polskiej autonomii kulturalnej w Galicji powstają możliwości założenia organizacji turystycznej. W 1873 roku powstaje Galicyjskie Towarzystwo Tatrzańskie. Jego celem były badania geologiczne polskich gór i ich popularyzacji, a także ochrona przyrody i wspieranie przemysłu góralskiego. Towarzystwo skupiało w swych szeregach wielu wybitnych specjalistów i naukowców oraz prowadziło wielostronną działalność. W 1874 roku zbudowano pierwsze schronisko górskie nad Morskim Okiem. W 1876 roku schroniska w Roztoce i Pięciu Stawach, a w 1894 na Hali Gąsienicowej. Dzięki działaniom Towarzystwa Tatrzańskiego wzrósł rozwój w regionie tatrzańskim. Tatry stały się głównym obszarem ziem polskich, a Zakopane główną miejscowością turystyczno-uzdrowiskową. W późniejszym okresie akcja objęła inne regiony karpackie.
W 1906 roku powstaje w Warszawie Polskie Towarzystwo Krajoznawcze PTK, jako druga organizacja krajoznawczo turystyczna. Działalność tego towarzystwa nosiła odmienny charakter. Polskie Towarzystwo Krajoznawcze, odegrało pionierską rolę w dziedzinie krzewienia turystyki i nasycenia jej treścią patriotyczną. Organizacja postawiła sobie za cel zbieranie wiadomości krajoznawczych, gromadzenie zbiorów naukowych, organizowanie wycieczek po kraju, urządzanie wystaw krajoznawczych. Skupiała się na nizinnych terenach.
Polskie Towarzystwo Krajoznawcze jak i Towarzystwo Tatrzańskie odegrało ważną rolę w badaniach naukowych, przede wszystkim Kongresówki. Działalność obu organizacji doprowadziła do znacznego rozwoju turystyki poznawczej. Społeczeństwo polskie rozbudzone świadomością narodową spowodowało wzrost zainteresowania miejscami związanymi z historią kraju. Głównym ośrodkiem ruchu turystycznego stał się Kraków. Obok turystyki poznawczej i kwalifikowanej, rozwijała się nadal turystyka wypoczynkowa. Wpływ na rozwój miejscowości wywarła komunikacja kolejowa. Miejscowości uzyskujące połączenia kolejowe: Zakopane w 1899,Krynica w 1911,Kudowa w 1905 notowały znaczny wzrost ruchu turystycznego. Dużą frekwencję turystyczną wykazywały uzdrowiska dolnośląskie. Bezpośrednio przed I wojną światową szczególnie dużą liczbę turystów zanotowano w Szklarskiej Porębie i Karpaczu. Znaczny wzrost ruchu turystycznego obserwowano również w uzdrowiskach położnych w strefie nadmorskiej. Świnoujście stało się w tym okresie jednym z najmodniejszych kąpielisk nad Bałtykiem.

Okres trzeci.
Po I wojnie światowej zaistniały możliwości rozwoju turystyki i krajoznawstwa. Zmieniły się warunki, rola i zakres działalności Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego i Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Działacze włączyli się w nowy okres rozwoju turystyki. PTTK nadal skoncentrowało swoje wysiłki na zagospodarowaniu gór. Powstały nowe schroniska na Turbaczu, Pilsku, Jaworzynie, kilka schronisk w Beskidzie Śląskim i Karpatach Wschodnich.W 1935 z inicjatywy Ministerstwa Komunikacji powołana została Liga Popierania Turystyki jako stowarzyszenie, którego celem było organizowanie i krzewienie turystyki masowej. W 1937 powołano Spółdzielnie Turystyczno-Wypoczynkową(STW)\"Gromada\" z inicjatywy Związku Młodzieży Wiejskiej \"Wici\", Związku Zawodowego Pracowników Spółdzielczych, Spółdzielczości Rolnej i Organizacji Rolniczych. Spółdzielnia skupiała wokół siebie aktywistów spółdzielczych i działaczy postępowych. Działalność \"Gromady\" nie znajdowała poparcia i pomocy ze strony ówczesnych władz. W 1938 zostało powołane do życia Centralne Biuro Wczasów (CBW) przez Zrzeszenie Organizacji Oświatowo-Kulturalnych. Organizacja ta grupowała postępową, demokratyczną i lewicową inteligencję polską. CBW, mimo że istniało tylko przez rok, skierowało na tanie wczasy wiejskie, głownie na teren żywiecczyzny, ponad 30 tys. osób. Ta pierwsza próba organizowania turystyki socjalnej pozostawiła trwały ślad a popularny dziś termin \"wczasy\". W okresie międzywojennym zaczynają kształtować się pierwsze zarysy gospodarki turystycznej. Ruch turystyczny stawał się elementem zainteresowania ekonomicznego dla właścicieli hoteli, restauracji, środków komunikacji, jak też samorządów miejskich, które dostrzegały w nim czynnik aktywizacji gospodarczej swoich miejscowości. Powstaje również potrzeba propagowania walorów turystycznych poszczególnych miejscowości. W związku z tym powstają gospodarczo-propagandowe stowarzyszenia łączące zainteresowania osób prywatnych i samorządów, zwane związkami popierania turystyki. Początkowo w Krakowie, a następnie w Warszawie i Płocku powstają związki turystyczne, których celem i zadaniem było nadzorowanie poczynań poszczególnych członków w kierunku osiągnięcia maksymalnego zysku z usług turystycznych. Powstały biura podróży. Pierwsze powstaje we Lwowie w 1923r. Biuro Podróży \"Orbis\". Początkowo była to spółka prywatna, którą przejął bank. Obok \"Orbisu\", który rozrósł się w duże przedsiębiorstwo liczące 91 oddziałów krajowych i kilka zagranicznych, istniały i mniejsze biura. Środkiem popularyzacji krajoznawstwa poprzez organizowanie usług turystycznych było powołanie w 1928r. Biura Podróży PTK pod nazwą \"Poltur\". Spółkami prywatnymi były \"Ikar\" i \"Francopol\".

Okres czwarty.

W momencie odzyskania niepodległości po II wojnie światowej i wkraczania Polski na drogę socjalistycznego budownictwa, cały dorobek polskiej turystyki minionych lat był poważnie zniszczony. Zginęło wielu ludzi, którzy ja budowali, spłonęło dziesiątki schronisk, zniszczone zostały szlaki turystyczne, uległy daleko usuniętej dewastacji hotele, domy, pensjonaty. Całkowite przekształcenie stosunków ekonomicznych i społecznych nie pozostało bez wpływu na dalszy rozwój turystyki. Turystyka i wypoczynek przestały być domeną interesów poszczególnych ludzi. Zainteresowanie państwa i organizacji znalazły swój wyraz w ustawie sejmowej o organizacji Funduszu Wczasów Pracowniczych(FWP)w 1949r.Poszczególne zakłady pracy i związki zawodowe rozpoczęły przejmowanie obiektów przede wszystkim na Ziemiach Zachodnich oraz w tradycyjnych ośrodkach wypoczynkowych np. Zakopane, Krynica. Wczasy pracownicze stały się początkiem masowej turystyki socjalnej. Wszelkie posunięcia w pierwszych latach powojennych szły w kierunku usystematyzowania i ujęcia programowego turystyki dostosowanej do nowych warunków społeczno-ekonomicznych. Od 1949 r. rozproszoną działalność zakładów pracy przyjmuje powstały FWP, stając się wyspecjalizowaną instytucją związków zawodowych. Jednakże dysponowany przez FWP potencjał usługowy nie wystarczał. Masowe zapotrzebowanie na wczasy i wypoczynek, zwłaszcza rodzin, spowodowało, że od 1956 r. zakłady pracy i związki zawodowe rozpoczęły budowę ośrodków i domów wypoczynkowych. W wyniku tej działalności powstało wiele dodatkowych miejsc wypoczynkowych. W 1950 r. zostaje powołana organizacja tzw. Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze(PTTK).Niewątpliwie cennym dorobkiem PTTK jest rozwój różnych dyscyplin turystyki kwalifikowanej, które w Towarzystwie znalazły doskonałe warunki rozwoju. Na wzór Górskiej Odznaki Turystycznej PTT stworzono cały system odznak innych dyscyplin. W latach 1950-1956 PTTK było jedyną organizacja zajmująca się rozwojem turystyki i krajoznawstwa wśród społeczeństwa. W 1952 r. powołany został Komitet do Spraw Turystyki. Komitet ten nie posiadał prawie żadnych uprawnień wykonawczych. Organami terenowymi Komitetu były referaty turystyki przy prezydiach wojewódzkich rad narodowych. Ważna dziedziną działalności była obsługa ruchu turystycznego. W 1945r. Polskie Biuro Podróży (PBP) \"Orbis\"- przedsiębiorstwo państwowe, które do 1953 było jednym przedsiębiorstwem obsługi ruchu turystycznego. Narastający ruch turystyczny spowodował konieczność powołania nowych placówek obsługi. Zapoczątkowało je PTTK, tworząc Ośrodki Ruchu Turystycznego (ORT) przy oddziałach. Od 1957 r. zaczęły powstawać: Spółdzielnia Turystyczno-Wypoczynkowa \"Gromada\", która reaktywowała swoją przedwojenna działalność, następnie STW \"Turystyka\", Biuro Turystyki Sportowej(BTS) \"Sports-Tourist\", Biuro Zagranicznej Turystyki Młodzieży(BZTM) \"JUVENTUR\", Biuro Wczasów ,Podróży i Turystyki (BWPiT) Zrzeszenia Studentów Polskich(ZSP) i Polski Związek Motorowy (PZMot).Znacznym uzupełnieniem jednostek centralnych są przedsiębiorstwa i ośrodki sportu, turystyki i wypoczynku powoływane przez terenowe rady narodowe. Narastające problemy związane z rozwojem turystyki i wypoczynku stwarzały konieczność powołania organu administracji sądowej, oddziaływanie na złożone procesy rozwojowe polskiej turystyki. W 17.II.1960r. Sejm PRL powołuje do życia Główny Komitet Kultury Fizycznej i Turystyki (GKKFiT) jako naczelny organ państwowy do spraw kultury fizycznej i turystyki. Lata 1945-1965 były okresem poważnego wzrostu zagospodarowania turystycznego, aczkolwiek jeszcze niedostatecznego dla stale rozwijającego się dynamicznie ruchu turystycznego. Dzięki pomocy państwa odbudowano ze zniszczeń i wybudowano wiele obiektów. Od nowa zagospodarowano Tatry, pobudowano schroniska w Beskidach. PBP \"Orbis\" wybudowało szereg nowoczesnych hoteli w najbardziej uczęszczanych miejscowościach, np. w Warszawie, Krakowie, Poznaniu, Gdańsku. Zagospodarowano wiele nowych szlaków wodnych na Mazurach. Zakłady pracy i organizacje związkowe zbudowały setki domów wypoczynkowych i ośrodków. Równoległe z zagospodarowaniem turystycznym, dzięki odbudowie m.in. całych zespołów zabytkowych i pojedynczych zabytków oraz budowie nowoczesnych zespołów miejskich, stworzono odpowiednie warunki dla rozwoju turystyki. Poważnym źródłem środków finansowych na zagospodarowanie turystyczne kraju stał się: Centralny Fundusz Turystyki i Wypoczynku powołany na mocy ustawy sejmowej, ze środków którego w latach 1961-1967 zbudowano ponad 39 tys. miejsc noclegowych zmodernizowano ponad 26 tys. miejsc. W latach siedemdziesiątych przyrost bazy turystycznej był już znacznie mniejszy. W modelu turystyki polskiej coraz większą rolę zaczęła odgrywać turystyka komercyjna. W latach osiemdziesiątych rejestrowano stopniowy ubytek bazy turystycznej i zmniejszanie się ruchu turystycznego. Związane to było z kryzysem społeczno-gospodarczym w Polsce.

Okres Piąty.
Na przełomie lat 1989/1990 do gospodarki turystycznej, podobnie jak do całej gospodarki wprowadzono zasady gospodarki wolnorynkowej. Kryzys lat osiemdziesiątych i koszty reform gospodarczych spowodowały znaczne obniżenie stopy życiowej ludności i spadek popytu na usługi turystyczne. Część bazy noclegowej stanęła w obliczu bankructwa, niektóre obiekty zostały sprzedane lub przekazane władzom samorządowym, wszystkie zostały zmuszone do dostosowania się do zasad gospodarki wolnorynkowej. Nadzieje na wyjście z trudnej sytuacji wiąże się w dużym stopniu z rozwojem zagranicznej turystyki przyjazdowej. Jednak tylko cześć odwiedzających przebywa w Polsce dłużej niż jeden dzień i w świetle definicji Światowej Organizacji Turystyki może być uważana za turystów. Instytut Turystyki szacuje liczbę turystów zagranicznych w Polsce w 1996r.na ok.19,4mln turystów zagranicznych.
Turystyka pobytowa i wycieczkowa w Polsce była związana głównie z działalnością Funduszu Wczasów Pracowniczych, dużych biur podróży, m.in. Orbis, Sports-Tourist, Turysta, Gromada, młodzieżowych biur podróży (Almatur, Juventur, Harctur) oraz masowych organizacji turystycznej, głównie PTTK. Ostatnio z tych usług organizacji korzysta mniej osób (np. w wycieczkach organizowanych przez PTTK 1980 uczestniczyło ponad 9 mln osób, a 1994 już tylko ok. 1,3 mln), coraz większą popularnością cieszą się natomiast wyjazdy prywatne (także zagraniczne) oraz wypoczynek, również w formie wycieczek krajoznawczych (zwłaszcza dla młodzieży szkolnej), organizowany przez coraz liczniejsze małe biura podróży. Turystyczna baza noclegowa w latach 50. liczyła ok. 30 tys. miejsc noclegowych, 1980 ponad 900 tys., a 1994 zmalała do niespełna 700 tys. miejsc. Najwięcej miejsc noclegowych jest w ośrodkach wczasowych ponad 270 tys. (1994 skorzystało z nich ok. 2 mln osób) Mimo spadku ogólnej liczby miejsc noclegowych zwraca uwagę systematyczny wzrost liczby miejsc w hotelach z ok. 50 tys. (1980) do 70,9 tys. (1994) i w motelach (odpowiednio z 1,4 tys. do 3,7 tys.) Baza ta nadal nie zaspokaja w pełni potrzeb turystów (zwłaszcza zagranicznych). Rozmieszczenie obiektów turystycznych i wczasowo-wypoczynkowych w Polsce jest bardzo nierównomierne, najwięcej w okolicach nadmorskich, górskich, na pojezierzach oraz w woj.: warszawskim, łódzkim, poznańskim i krakowskim. Stopień zagospodarowania poszczególnych województw nie zawsze odpowiada ich wartości turystycznej, co szczególnie jest widoczne we wschodniej części kraju, np. słabo zagospodarowane Roztocze, Równina Łęczyńsko-Włodawska. Obecnie największą popularnością w Polsce cieszy się turystyka sobotnio-niedzielna i krajoznawczo-wycieczkowa (ok. 75% osób), spada natomiast znaczenie turystyki pobytowej, skoncentrowanej głównie w Polsce północnej, nad morzem i jeziorami (w okresie letnim) oraz w górach. Od połowy lat 60. rozwija się turystyka kwalifikowana, głównie piesza, narciarska, kolarska i wodna (żeglarska i kajakowa). W 1993 było w Polsce 31 tys. km górskich i nizinnych szlaków pieszych, 650 km tras narciarskich. Kolejkami linowymi (m.in. na Butorowy Wierch, Kasprowy Wierch, Gubałówkę, Górę Parkową, Szyndzielnię) i wyciągami narciarskimi przewieziono ponad 4 mln osób. Głównymi regionami turystycznymi Polski są: wybrzeże Morza Bałtyckiego (zwł. Trójmiasto i Mierzeja Helska), Pojezierze Mazurskie, Tatry, Beskidy, Karkonosze, najczęściej odwiedzane miasta to Warszawa, Kraków. Tradycyjną formą turystyki w Polsce jest ruch uzdrowiskowy, którego natężenie w ostatnim dziesięcioleciu maleje (1980 817 tys. kuracjuszy, 1993 655 tys.). Zmniejsza się również sanatoryjna baza noclegowa z 33,3 tys. miejsc (1980) do 21,5 tys. (1993). Do największych polskich uzdrowisk należą: w Karpatach Krynica, Iwonicz-Zdrój, Rabka, w Sudetach Kudowa-Zdrój, Duszniki-Zdrój, Polanica-Zdrój, Świeradów-Zdrój, na nizinach Inowrocław, Ciechocinek, nad morzem Międzyzdroje, Kołobrzeg, Ustka. Turystyka zagraniczna w pierwszych latach powojennych niemal nie istniała. 1955 liczba przyjazdów wynosiła ok. 77 tys., a liczba wyjazdów 44 tys., przy czym były to głównie wyjazdy służbowe. Od 1956 stopniowo rozwijała się turystyka zagraniczna m.in. dzięki wprowadzeniu konwencji turystycznej na obszarach przygranicznych Polski i Czechosłowacji. 1972 umożliwiono masowy ruch turystycznej między Polską a NRD (do przekroczenia granicy upoważniał dowód osobisty ze specjalną pieczątką), a w latach następnych także z innymi krajami komunistycznymi. W tym okresie najczęściej wyjeżdżano do Czechosłowacji, NRD, ZSRR, na Węgry i do Bułgarii. Wyjazdy do państw kapitalistycznych były utrudnione ze względów politycznych, a po wprowadzeniu stanu wojennego niemal zupełnie ustały. Obecnie znaczenie turystyki zagranicznej systematycznie rośnie, głównie dzięki wyeliminowaniu ograniczeń formalnych i politycznych przy wydawaniu paszportów oraz dzięki zniesieniu obowiązków wizowych przez wiele państw. Wśród turystów odwiedzających Polskę 1997 najwięcej było Niemców 46,7 mln (przyjazdy głównie jedno- lub dwudniowe; zakupy, kontakty handlowe), Czechów i Słowaków 23,6 mln, oraz Rosjan, Białorusinów i Ukraińców 12,6 mln (przyjazdy głównie w celach zarobkowych handel, praca); wpływy dewizowe (ponad 8 mld USA, 1997), jak i rozmiary turystyki przyjazdowej w Polsce są nadal niższe niż w wielu innych krajach Europy (Francja 25 000 mln dol. USA, Włochy 21 577 mln, 1992). Wynika to głównie z niedostatecznego zagospodarowania turystycznego kraju oraz ze stosunkowo wysokich cen przy niskim poziomie usług.