Pasowanie na rycerza

Od VIII wieku, kiedy w zachodniej Europie upowszechniło się używanie strzemion, na polach bitewnych coraz większą rolę zaczęła odgrywać konnica. Strzemiona zapewniały utrzymanie równowagi na koniu, a co za tym idzie konnica zaczęła wreszcie zyskiwać przewagę nad piechotą w czasie bitwy. W starożytności, gdy strzemion w Europie nie znano, konnicę lekceważono, bo utrzymanie się na koniu w czasie walki wymagało nie lada umiejętności. Podstawą wojska była wobec tego piechota. Samo pojawienie się strzemienia wcale nie oznaczało, że wojownik konny zyskiwał automatyczną przewagę nad piechurem. Dopiero kiedy w XI wieku upowszechnił się nowy sposób władania włócznią, którą nie uderzano już z góry, lecz trzymano poziomo pod pachą, okazało się, iż konnica wyrosła na najważniejszy element sił zbrojnych. Takie ułożenie włóczni pozwalało bowiem wykorzystać w czasie ataku impet rozpędzonego konia. Trudno było piechurowi stawić czoła takiej sile. Włócznia została wydłużona, przeobrażając się z czasem w kopię. Odtąd stałym elementem średniowiecznej bitwy stała się szarża ciężkozbrojnej konnicy. Jednak wojownicy konni, walczący kopią, a po jej skruszeniu mieczem, to jeszcze nie rycerze, choć potocznie określani są taką nazwą. Takim wojownikiem mógł zostać każdy, kogo stać było na zaopatrzenie się w krzepkiego konia i odpowiedni ekwipunek. Jazda stała się jednak prawie natychmiast formacją elitarną, bo jedynie osoby zamożne mogły sobie pozwolić na taki wydatek. Elita ta stworzyła wkrótce specyficzną etykę i zawarowała wstęp w swoje szeregi wprowadzając zwyczaj pasowania na rycerza. Jeśli chodzi o etykę rycerską, to niemały wpływ na jej kształtowanie wywarł Kościół katolicki. Kościół w tym czasie starał się wojnę ucywilizować, propagując szeroko od X wieku chociażby ideę pokoju bożego, czyli zakaz atakowania w czasie działań wojennych duchownych i chłopów. Wojna miała zostać ograniczona do samych wojowników. Tym samym zapoczątkowano podział - oczywisty dla współczesnych, a zupełnie nieznany w starożytności - na wojskowych i cywili. Teraz Kościół chciał uczynić z wojowników swoje świeckie ramię. Znalazło to swój wyraz także w samej ceremonii pasowania.

Kiedy narodził się zwyczaj pasowania? Miecz i pas rycerski od dawna już stanowiły symbole władzy. Królowie frankijscy Karol Łysy i Ludwik Niemiecki otrzymywali broń w momencie koronacji. Podobnie król niemiecki Otton I, w 936 roku, podczas ceremonii koronacji wziął z ołtarza miecz. Z kolei gdy Ludwik Pobożny w 833 roku zdjął pas i złożył go na ołtarzu, to symbolizowało to zrzeczenie się przez niego władzy. W powyższych przypadkach nigdy jednak nie symbolizowało to dopuszczenia ich w szeregi pełnoprawnych wojowników. Przyjmuje się, że ceremonia pasowania na rycerza zrodziła się w XI wieku. Od tego czasu, aby zostać zaliczonym do grona rycerzy, należało odbyć tę specyficzną inicjację. Przedtem należało terminować w zawodzie jako giermek. W XII wieku ustaliła się już zasada, że pasowanie było ceremonią związaną z osiągnięciem odpowiedniego wieku i zakończeniem nauki wojskowego rzemiosła. Pasowanie na rycerza odbywało się przez uderzenie ręką lub mieczem. Najstarsze informacje źródłowe wspominają o uderzeniu płaską dłonią w policzek lub kark. Zwyczaj pasowania mieczem zrodził się później. Pasowaniu towarzyszyła najczęściej dość rozbudowana ceremonia. Organizowano ją przeważnie w Zielone Świątki. Ze względu na wiosenną pogodę i fakt, iż święto to przywoływało wspomnienie zesłania Ducha Świętego na apostołów. Wszystko to podkreślało religijny i mistyczny charakter ceremonii. Nie istniał jakiś ogólnie obowiązujący ceremoniał, toteż przebieg przygotowań do pasowania i samo pasowanie mogło wyglądać różnie. Nie było nawet ustalone, kto może pasować na rycerza. Mógł tego dokonać każdy rycerz, ale także osoba duchowna. Ceremonie mogły być proste lub wyszukane. Często były to jednak wielkie uroczystości. Oto przykład przygotowań do pasowania. Wieczorem, w przeddzień ceremonii, przyszły rycerz musiał umyć się w łaźni, co miało symbolizować jego oczyszczenie duchowe. Noc spędzał w czystej pościeli. Rankiem przyodziewano go w białą szatę lnianą lub jedwabną, która była symbolem czystości, a na wierzch narzucano drugą, szkarłatną, będącą symbolem krwi, jaką miał przelewać w obronie Kościoła. Następnie obuwano go w brunatne skórznie, których kolor miał przypominać, że człowiek musi powrócić do ziemi. Sama ceremonia mogła wyglądać chociażby tak, jak opisał ją biskup Wilhelm Durand w 1295 roku. Najpierw następowało poświęcenie miecza, potem innych rodzajów uzbrojenia. W trakcie odmawiano modlitwy, w których przewijał się wielokrotnie zwrot: "O Panie, który raczyłeś stworzyć stan rycerski dla obrony Twojego ludu". Wreszcie poświęcony, nagi miecz wręczano rycerzowi, który chował go do pochwy. Miecz przypasywano u boku nowego rycerza. Następnie wymieniano pocałunek pokoju i wreszcie biskup uderzał lekko dotychczasowego giermka, mówiąc: "Odrzuć wszelkie diabelskie pokusy, bądź czujny i wierny Chrystusowi oraz zawsze godny pochwały". Tym samym wchodził on w szeregi rycerzy. Rycerze stojący obok świeżo pasowanego przypinali mu ostrogi. Był to jedyny w pełni świecki element ceremonii, bez udziału duchownych. Na sam koniec pojawiła się jeszcze przestroga: "Oby nigdy nie użył tego miecza w niesłusznej sprawie i ran nikomu nie zadał". Tyle biskup Wilhelm Durand. Z innych źródeł wiadomo, że nierzadko po pasowaniu rycerz udawał się do kościoła i ofiarowywał swój miecz na ołtarzu, poświęcając siebie i swój oręż Bogu. Nie wszyscy jednak uzupełniali w ten sposób ceremonię pasowania. Zresztą pisarze kościelni uważali, iż sam fakt pasowania na rycerza równoznaczny był złożeniu takiego zobowiązania. Nie powinno oczywiście dziwić, że od rycerza wymagano, aby często, a nawet codziennie, chodził do kościoła, a w piątki pościł. Innym uzupełnieniem ceremonii mogły być turnieje rycerskie, na których świeżo pasowany rycerz wykazywał się swymi umiejętnościami. Zazwyczaj w źródłach zachowały się opisy pasowania przedstawicieli ówczesnej elity, a zwłaszcza członków rodzin panujących. Wystawna była chociażby uroczystość pasowania 22 - letniego następcy tronu angielskiego, późniejszego króla Edwarda II, w 1306 roku. Edwarda II pasował jego ojciec. W trakcie uroczystości pasowano jeszcze 276 giermków. Dokonał tego świeżo upieczony rycerz jakim był Edward II. Wszystkie koszty ceremonii, a zatem zakupu niezbędnych szat, poniósł skarb królewski. Uroczystość nie obyła się jednak bez zgrzytów, gdyż w ścisku i zamęcie dwóch świeżo pasowanych rycerzy zginęło, a kilku zemdlało. Na pewien czas trzeba było nawet przerwać ceremonię, aby uspokoić tłum, który wszczął zamieszki.

W Polsce pierwszy zachowany w źródłach opis pasowania dotyczył Bolesława Krzywoustego. Pasowany on został przez ojca, księcia Władysława Hermana, w święto Wniebowstąpienia Najświętszej Marii Panny, czyli 15 sierpnia 1100 roku. Tego samego dnia Władysław Herman uczynił rycerzami wielu rówieśników Krzywoustego. Jak widać zwyczaj pasowania dotarł do Polski dość szybko. Nie była to zresztą pierwsza w ogóle ceremonia tego typu w Polsce, gdyż pasem rycerskim szczycił się przecież starszy kilkanaście lat od Bolesława jego brat przyrodni Zbigniew.
Od połowy XII wieku ceremonia pasowania stała się najważniejszym momentem w życiu rycerza, niezależnie od tego, czy była ona prosta, czy wyszukana. Tym bardziej, iż w XIII wieku w niektórych regionach wprowadzono drastyczną zasadę, że kto do osiągnięcia określonego wieku nie został pasowany, ten spadał w szeregi chłopów. We Flandrii należało zostać rycerzem do osiągnięcia 25 lat, w Katalonii do 30 lat. Był to symptom pewnej zmiany. Początkowo przecież konnym wojownikiem mógł zostać każdy, kogo stać było na odpowiedni ekwipunek. Wraz z pojawieniem się pasowania rycerskiego, w poczet rycerzy mógł zostać zaliczony każdy, kto był konnym wojownikiem i kto dostąpił tej ceremonii. Dla wielu była to niewątpliwie droga do awansu społecznego. Tym samym w XI i XII wieku na Zachodzie Europy nie wszyscy rycerze byli szlachcicami. Zresztą jeszcze pod koniec XIII wieku trzej rycerze we Francji, którzy potrzebowali czwartego rycerza, bo tego wymagała jakaś procedura sądowa, dopadli na drodze przypadkowego chłopa i pasowali go na rycerza. Ale wypadek ten był już tylko wspomnieniem dawnych zasad. Nowe reguły wykluczały osoby nie mogące wykazać się odpowiednim pochodzeniem od możliwości dostąpienia pasowania. W 1186 roku cesarz Fryderyk Barbarossa zabronił pasowania synów księży lub chłopów. W 1231 roku cesarz Fryderyk II wydał prawo: "Nikt nie powinien się uważać za rycerza, kto nie z rodu rycerskiego pochodzi, chyba że nasza łaska i zezwolenie pozwolą na ten zaszczyt". Z kolei w Katalonii w 1235 roku Kortezy uchwaliły: "Nakazujemy, aby nikt, kto nie jest synem rycerskim pasowany nie był". W ten sposób utrwalał się elitarny charakter stanu rycerskiego. Odtąd rycerzem mógł być tylko potomek rycerza, a zatem szlachcic. W praktyce istniały furtki, by wejść w szeregi stanu rycerskiego, a największą stanowiły nieustanne problemy finansowe władców. Przykładowo po klęsce francuskiej pod Cortuai w 1302 roku, w której poległo ponad tysiąc rycerzy francuskich, król Filip IV Piękny ogłosił, że jest gotów uczynić rycerzem każdego, kto wniesie do królewskiego skarbu odpowiednią opłatę. W podobny sposób uzyskiwał fundusze cesarz Karol IV Luksemburski. Z drugiej jednak strony, skoro szlachcicem było się z urodzenia, przestano zabiegać o pasowanie, tym bardziej, że koszty ceremonii były przecież wysokie. Zatem o ile początkowo nie wszyscy rycerze byli szlachcicami, tak w XIII wieku wszyscy rycerze byli szlachcicami, ale już nie każdy szlachcic był rycerzem. Nie powinno zatem dziwić, że w XIV i XV wieku coraz bardziej upowszechniał się zwyczaj pasowania na polu bitwy. Nie przestrzegano wówczas jakiegoś określonego ceremoniału i ograniczano się do uderzenia mieczem i wypowiedzenia formuły: "Stań się rycerzem". Nie pociągało to zatem kosztów i mniej zamożni giermkowie mogli zostać tym sposobem rycerzami. Zwyczaj ten przyjął się także w Polsce. Przykładowo Władysław Jagiełło pasował wielu rycerzy przed bitwą pod Grunwaldem w 1410 roku. Czasami do pasowania dochodziło też w sposób dość przypadkowy, jak chociażby w 1338 roku przed bitwą między armiami francuską i angielską pod Vironfosse: "Dzień minął do południa na dyskusjach i debatach. Około południa na równinie pojawił się zając i zaczął biegać wśród szeregów francuskich. Powstał wielki krzyk i hałas. Niektórym wydawało się, że pierwsze szeregi walkę rozpoczęły. Nakładano więc hełmy i gotowano broń. Kilku nowych rycerzy zostało wtedy pasowanych przez earla z Hainault. Pasował on ich czternastu. Od tej już pory nazywano ich rycerzami zająca".

Jak widać pasowanie na rycerza mogło przybierać różną formę. Pojawiło się jako wyraz dążeń w gronie konnych wojowników do ograniczenia dostępu do rzemiosła wojennego przed ludźmi spoza ich grupy. Stan rycerski stał się w efekcie swego rodzaju cechem, w którym należało najpierw terminować jako giermek. Rycerze stworzyli jednak równocześnie swój specyficzny kodeks zachowań, którego przestrzegania oczekiwali od każdego z przyjmowanych do ich grona. Takie pojęcia jak prawość, honor, odwaga i uczciwość na trwale związały się z obrazem rycerza. A jaki rycerz był naprawdę? To już zupełnie inna historia.