Krucjaty

Krucjaty (wyprawy krzyżowe), były to wojny ogłaszane przez papieży i prowadzone w imię Jezusa Chrystusa w celu odzyskania chrześcijańskiego dziedzictwa lub w obronie chrześcijaństwa przed wewnętrznymi i zewnętrznymi wrogami. W węższym znaczeniu były to po prostu wyprawy wojenne podejmowane w XI-XIII w. przez chrześcijańskie rycerstwo Europy Zachodniej w celu wyzwolenia Ziemi Świętej spod panowania muzułmańskiego. "Święta wojna" przez dłuższy czas stanowiła pojęcie obce chrześcijaństwu.

Przyjęło je w IX w. kościelne i możnowładcze środowisko bizantyjskie, stosując hasło walki o wiarę w starciach z emiratami arabskimi w Syrii i Mezopotamii. Ideologia ta rozwijała się równocześnie w królestwach północnej Hiszpanii, które od VIII w. stale toczyły walkę z Arabami - początkowo o własne istnienie, a następnie o odebranie niewiernym (Saraceni) okupowanych części Półwyspu Pirenejskiego. W 1063 papież Aleksander II ogłosił apel do wszystkich narodów chrześcijańskich, by wspierały Hiszpanów w walce z wrogami chrześcijaństwa.

Krucjaty prowadzone przeciwko muzułmanom w Hiszpanii i na Sycylii, pozostające pod dużym wpływem idei św. Augustyna z Hippony o przemocy za przyzwoleniem Boskim, stały się impulsem do podjęcia walki o odzyskanie Ziemi Świętej, znajdującej się od połowy XI w. pod panowaniem Turków seldżuckich (Seldżucy). Jako pierwszy ideę takiej krucjaty podjął w 1074 Grzegorz VII, do jej realizacji doprowadził jednak dopiero Urban II, wzywając na synodzie w Clermont (1095) do odebrania grobu Chrystusa z rąk niewiernych.

Hasło to znalazło szeroki oddźwięk wśród niemal wszystkich warstw społecznych. Prócz aspektów religijnych, silnym bodźcem skłaniającym do udziału w wyprawie były czynniki ekonomiczne, m.in.: chęć wzbogacenia się (młodsi synowie, pozbawieni na mocy zwyczaju lennego możliwości dziedziczenia ojcowizny, pragnęli zdobyć nowe ziemie i łupy), nadzieja chłopów na zmianę stosunków społecznych (utworzenie królestwa sprawiedliwości w Palestynie), obawa przed głodem zagrażającym Europie na przednówku 1096 czy wreszcie chęć złamania przez miasta włoskie hegemonii handlu bizantyjskiego i arabskiego. Uczestnicy wypraw krzyżowych (nazywani przez muzułmanów Frankami) korzystali ze specjalnych przywilejów, m.in. odpustów oraz opieki Kościoła nad pozostawionymi w kraju rodzinami i majątkami

I KRUCJATA

Podczas I krucjaty (1096-1099) krzyżowcy zdobyli Niceę (1097), przeszli przez Anatolię zajmując stolicę sułtanatu - Ikonium i odnosząc zwycięstwo pod Herakleą (1097), zajęli 1098 Edessę (gdzie Baldwin z Bouillon utworzył pierwsze łacińskie państwo na Wschodzie - hrabstwo Edessy), Syrię i Antiochię, docierając w liczbie zaledwie ok. 20 tys. (wg obliczeń samego Urbana II na wyprawę wyruszyło 300 tys. ludzi) do Jerozolimy, w lipcu 1099 zdobyto ją (dzięki pomocy floty genueńskiej, która wylądowała w Jaffie, dostarczając krzyżowcom żywności i drewna niezbędnego do budowy machin oblężniczych), dokonując masakry ludności.

Na zdobytych ziemiach utworzono tzw. Królestwo Jerozolimskie, podległe władzy papieża, którego reprezentantem był patriarcha jerozolimski. Pierwszym świeckim władcą został Godfryd z Bouillon, tytułujący się advocatus Sancti Sepulchri ("obrońca Grobu Świętego"). Jego brat i następca Baldwin I przyjął tytuł królewski (1100) i w ciągu kilkunastu lat panowania (do 1118) narzucił zwierzchnią władzę Królestwa innym państewkom łacińskim - hrabstwu Edessy, Trypolisu oraz księstwu Antiochii. Stałe niebezpieczeństwo odwetu ze strony muzułmanów spowodowało konieczność stworzenia siły militarnej bardziej sprawnej niż pospolite ruszenie - zaczęły powstawać zakony rycerskie (kawalerowie maltańscy, templariusze).

II i III KRUCJATA

Upadek hrabstwa Edessy (1144) stał się przyczyną zorganizowania II krucjaty (1147-1149), na czele której stanęli, rywalizujący ze sobą (co doprowadziło do klęski), Konrad III niemiecki i Ludwik VII francuski. W następnych latach sułtan Salah ad-Din podbił niemal cały obszar Królestwa Jerozolimskiego (krzyżowcy ponieśli dotkliwą klęskę pod Hattin w 1187), przejmując ponownie kontrolę nad sanktuarium chrześcijaństwa, co stało się bodźcem do zorganizowania III wyprawy krzyżowej (1189-1192), dowodzonej przez cesarza Fryderyka I Barbarossę, króla francuskiego Filipa II Augusta oraz króla angielskiego Ryszarda I Lwie Serce.

Krzyżowcy odzyskali jedynie pas wybrzeża od Tyru do Jaffy, tolerancyjny sułtan zapewnił jednak chrześcijanom swobodny dostęp do miejsc kultu w Jerozolimie i innych miastach. W czasie krucjaty we władanie łacińskie przeszedł także Cypr (do 1571). Osiągnięte rezultaty nie zadowoliły opinii chrześcijańskiej, tym bardziej że po śmierci Salah ad-Dina (1193) stosunki z jego następcami uległy zaostrzeniu.

V i VI KRUCJATA

V krucjata (1217-1221), zorganizowana przez króla węgierskiego Andrzeja II i księcia austriackiego Leopolda VI, przejęła nie zrealizowany plan uderzenia na w Egipt. Po przejściowym opanowaniu Damietty (1218), zakończyła się ostatecznie klęską. W latach 1228-1229 miała miejsce VI, krucjata - bezkrwawa wyprawa Fryderyka II (niektórzy historycy odmawiają jej miana krucjaty), podczas której na mocy układów odzyskano część Królestwa Jerozolimskiego z Jerozolimą (utracona ponownie w 1244), Betlejem i Nazaretem.

VII i VIII KRUCJATA

Dwie ostatnie wyprawy zorganizował król francuski Ludwik IX Święty - celem VII (1248-1254) było opanowanie Egiptu, podczas VIII (1270) krzyżowcy skierowali się do Tunisu. Obie zakończyły się klęską. Plany nowych krucjat podejmował TKarol II Andegaweński, który w 1277 przyjął tytuł króla jerozolimskiego, jednak posiadłości łacińskie na Wschodzie zmniejszyły się - 1289 Mamelucy zdobyli Trypolis, a w 1292 padł ostatni bastion krzyżowców - Akka.

Niedobitki "łacinników" wycofały się na Cypr, który stał się głównym punktem oparcia chrześcijan we wschodniej części Morza Śródziemnego (królowie cypryjscy przyjęli tytuł królów jerozolimskich i wielokrotnie w ciągu XV w. wysuwali projekty krucjat). Wyprawy krzyżowe nie osiągnęły zamierzonego celu, wszystkie zdobycze okazały się efemeryczne, jednocześnie krzyżowcy rozbili cesarstwo bizantyjskie stanowiące główną osłonę Europy przed Turkami. Najwięcej korzyści z ruchu krucjatowego wyniosły miasta włoskie, przejmując od Arabów i Bizancjum handel ze Wschodem.

REKONKWISTA

Oprócz krucjat do Ziemi Świętej papiestwo popierało wyprawy przeciwko Maurom w Hiszpanii (rekonkwista), a także przeciwko Słowianom połabskim (m.in. wyprawę 1147 pod wodzą Henryka Lwa i Albrechta Niedźwiedzia) oraz Prusom. Na wezwanie papiestwa podejmowano także w XIII-XV w. krucjaty przeciwko heretykom, m.in. albigensom, katarom, husytom.

PODSUMOWANIE

Poza pewnymi zdobyczami w dziedzinie sztuki wojennej i architektury nie pozostawiły wyraźnych, trwałych pozytywnych skutków. Brak im było jakichkolwiek instytucjonalnych, politycznych, teologicznych, czy dyplomatycznych zasad. Ideały religijne, czy romantyczne znikają głęboko pod zwałami chciwości, okrucieństwa i głupoty, jakie charakteryzowały przywódców i uczestników krucjat. Zrobiono niemal wszystko, aby krucjaty się nie powiodły - zrażając do siebie chrześcijan prawosławnych i monofizyckich (zaraz po zdobyciu Jerozolimy wypędzono z niej także wszystkich chrześcijan obrządków niełacińskich), zamiast wykorzystać lokalne antagonizmy muzułmańskie dopomożono im w szybszym zjednoczeniu się przeciw chrześcijanom.

Podczas wyprawy na Egipt w 1168 r., poprzez regularne rzezie miejscowej ludności, nie wyłączając chrześcijańskich Koptów (!) krzyżowcom udało się nawet doprowadzić do zjednoczenia Egipcjan wszystkich religii przeciwko nim. Wzmocniono jeszcze fanatyzm muzułmański. Nawet nie próbowano nawracać miejscowej ludności - nie powołano żadnych zakonów misyjnych. Traktowaną ją jako poddaną, obcą i wrogą. Papieże zabronili rycerzom poślubiania miejscowych kobiet muzułmańskich, mimo, że dzieci zrodzone w tych związkach wychowywano na chrześcijan.

Mimo, że w ciągu pierwszego dziesięciolecia (1095-1105) w Ziemi Świętej znalazło się ok. 100 tys. ludzi ze wszystkich klas społecznych, mężczyzn i kobiet - w ciągu następnych 10 lat większość z nich już nie żyła, a potomstwo jakie zostawili było bardzo nieliczne. Nie rozwinięto żadnej polityki intensywnej kolonizacji tych ziem, m.in. dlatego, że było to mało dochodowe. W przeciwieństwie do handlu bronią z muzułmanami. Ani na polu intelektualnym, ani na gospodarczym feudałowie z Lewantu nie mieli się czym pochwalić.

Krucjaty, paradoksalnie, były też niebezpieczne dla Kościoła - tak wielki tłum krzyżowców wymykał się spod kontroli duchowej, ludzie przywozili ze Wschodu różne idee związane z kultami i religiami wschodnimi.

Przede wszystkim na ziemi świętej powstały zakony rycerskie: Templariusze (1118 r.), Joanici (zakon szpitala świętego Jana ) i Krzyżacy (pod koniec XII w.) Templariusze stali się wielką potęgą finansową, prowadzili min. operacje bankowe. Dzięki wyprawom krzyżowym wzrósł autorytet papiestwa, nastąpił również rozwój handlu lewantyjskiego. Wzbogaciły się na nim szczególnie miasta włoskie (Piza , Wenecja ) . Wraz ze wzbogaceniem się miast włoskich wzrastała potęga i zamożność mieszczan. Nastąpiło przenikanie wzorców obyczajowych między kulturą arabską a europejską.

W trakcie wypraw krzyżowych ukształtował się tzw. etos rycerski i kultura rycerska. Wyprawy krzyżowe były pierwszym europejskim kontruderzeniem przeciw ekspansji Islamu. Zresztą po upadku państwa Jerozolimskiego Turcy w wieku XIV przedostają się do Europy, kładą kres niepodległości Serbii, zajmują posiadłości cesarstwa bizantyjskiego. Wreszcie w wieku XV Turcy przekraczają do linii Dunaju, a w wieku XVI aż do granic Rzeczpospolitej. Ekspansja Turków przeciw Europie trwała do końca XVII w.

Skutki wypraw krzyżowych

Na temat znaczenia i skutków wypraw krzyżowych naukowcy wciąż toczą zażarte dyskusje. W każdym razie wśród potencjalnych skutków wymieniane są:
- śmierć dziesiątek tysięcy ludzi
- powstanie zakonów rycerskich na Ziemi Świętej (takich jak templariusze, joannici i Krzyżacy)
- upadek autorytetu papiestwa przyczyna schizmy zachodniej
- pomnożenie majątku kościelnego
- rozkwit handlu lewantyńskiego
- pogłębienie wiary w Europie
- zbliżenie do siebie 3 cywilizacji: łacińskiej, greckiej i arabskiej
- ogromny rozwój miast włoskich (szczególnie Wenecji i Genui)
- rozwój kultury i nauki
- rozwój żeglugi morskiej
- przyśpieszenie przemian gospodarczych i społecznych średniowiecznej Europy
- nasilenie się fanatyzmu religijnego i silniejsza niechęć do pogan i innowierców (np. w niektórych częściach Europy do Żydów )
- pogłębienie wrogości między chrześcijaństwem a islamem
- powstrzymanie ekspansji islamskiej na Europę na kolejnych kilkaset lat
- wykształcenie się etosu rycerskiego i kultury rycerskiej
- osłabienie Cesarstwa Bizantyjskiego
- upadek Miast Wschodu, pól, winnic, lasów
- wzrost potęgi królów francuskich (gdyż najbardziej awanturniczy element opuścił kraj)
- rozkwit ruchu pielgrzymkowego