Literackie sposoby opowiadania o wojnie i okupacji

II wojna światowa wybuchła 1 września 1939 roku. Rozpoczął ją atak hitlerowskich wojsk na Polskę. Wojna trwała aż sześć lat, zakończona została dopiero 8 maja 1945 roku. Zaznaczyła się w historii ludzkości szczególnym okrucieństwem i masową zagładą. Totalitaryzm faszystowski przyniósł obozy koncentracyjne, holokaust, prześladowania i mordowanie Żydów i innych narodów. Wynikiem stalinizmu były łagry sowiecki. Jednak II wojna światowa była również czasem wielkiego bohaterstwa i odwag, konspiracji oraz walki z okupantem

Wojna i jej przerażające skutki wywarły na wszystkich ludziach olbrzymie wrażenie. Była wydarzeniem naprawdę wstrząsającym, mającym ogromny wpływ na ludzką psychikę. Dlatego też, właśnie ten temat był najczęściej podejmowany przez pisarzy i poetów tworzących podczas i po wojnie.

Ważne miejsce w twórczości literackiej zajmuje literatura faktu. Powstaje wiele utworów opisujących prawdziwe zdarzenia i prawdziwych ludzi. Fikcja literacka była zbędna, ponieważ autentyczne wydarzenia zapierały dech w piersiach. Znaczącą pozycję wśród tych utworów zajmują „Medaliony” Zofii Nałkowskiej. Jest to zbiór krótkich form narracyjnych, które powstały w latach 1945-1946 podczas przesłuchań świadków Główną Komisję Badań Zbrodni Niemieckiej, której główną członkinią była właśnie Nałkowska. Siedem opowiadań to swoista relacja reporterska. Jest to obiektywna opowieść oparta na podstawie rozmów z naocznymi świadkami i ofiarami zbrodni. Autorka przede wszystkim słucha, raczej nie wypowiada własnej oceny i nie komentuje wypowiedzi rozmówców. Fakty mówią same za siebie. Świat przedstawiony w „Medalionach” jest zbudowany wyłącznie z relacji bohaterów. Pisarka niczego nie dopowiada i nie wykracza poza sprawozdania świadków, prostych ludzi posługujących się potocznym językiem. Opowiadania są rejestrem zbrodni. Opisują proceder produkcji mydła ze szczątków ludzkich w opowiadaniu „Doktor Spanner”, cierpienie i śmierci kobiet transportowanych w szczelnie zamkniętych i przeładowanych wagonach do obozu w Ravensbruck- „Dno”, różne sposoby eksterminacji ludności pochodzenia żydowskiego – „Kobieta cmentarna”, „Przy torze kolejowym”, „Dwojra Zielona” oraz metody zabijania i gazowania ludzi w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu. „Medaliony stały się głębokim świadectwem i oskarżeniem o zbrodnie ludobójstwa. Wstrząsnęły one całą tradycją i kulturą, otworzyły oczy wielu ludziom, którzy uprzytomnili sobie, że podłość ludzka nie zna granic. Uważam, iż autorka nieprzypadkowo umieściła motto: „Ludzie ludziom zgotowali ten los”, które jest symboliczną wymową całości.

Innym przykładem literatury faktu są „Kamienie na szaniec” Aleksandra Kamińskiego. Jest to opowieść o wyjątkowych chłopcach, którzy podejmowali czynną walkę z okupantem. Najpierw zajmowali się małym sabotażem, który doprowadzał Niemców do wściekłości, a Polaków podnosił na duchu. Następnie przyszedł czas na prawdziwe akcje dywersyjne. Młodzi chłopcy, niewiele starsi ode mnie, decydowali się na nie, zdając sobie sprawę, że mogą zginąć. „Kamienie na szaniec” są również reportażem, reportażem – gawędą. Aleksander Kamiński był harcmistrzem, pisarzem i duchowym przywódcą Szarych Szeregów. Znał on głównych bohaterów doskonale wiedział, jakie więzy ich łączą, o czym myślą, jakie mają marzenia. Jaką atmosferę roztaczają wokół siebie. Swoją książkę oparł na bezpośrednich kontaktach z chłopcami i zapiskach-pamiętnikach Zośki, który był dowódcą i autorytetem moralnym dla swoich kolegów. „Kamieni na szaniec” to piękna opowieść, opowiadająca o bohaterskich czynach młodych ludzi, ale zarazem tragiczna, mówiąca o ich śmierci.

„Pamiętnik z powstania warszawskiego” Mirona Białoszewskiego również reprezentuje literaturę faktu wojny i okupacji. Jest obrazem II wojny światowej, a dokładniej powstania warszawskiego widzianego oczami cywila – pojedynczego, prywatnego człowieka. Pamiętnik był pisany z dość dużego dystansu czasowego wobec ukazywanych wydarzeń, które wywarły na autorze ogromne wrażenie, gdyż był je w stanie spisać po 25 latach. Podczas powstania autor nie angażował się w walkę, ani działalność konspiracyjną. Białoszewski opisuje to wszystko, co przeżył i doświadczył w czasie wojny wraz z innymi cywilami. Przedstawiona jest codzienność, udręczona, pełna niebezpieczeństw i lęku. Nie jest ona jednak pozbawiona poczucia humoru, niestety często wisielczego. Język jest potoczny, styl pamiętnika to sposób mówienia i myślenia zwyczajnego, naturalnego, bez literackich upiększeń.

Wyżej wymienione książki i jeszcze dużo więcej innych utworów to utrwalone fragmenty rzeczywistości. Prezentują zarówno walkę i bohaterstwo ludzi, jak również ich cierpienie. Jednak wśród powojennej literatury odnajdujemy również powieści przygodowe. Do nich zaliczyć można sfilmowaną książkę Janusza Przymanowskiego pod tytułem „Czterej pancerni i pies”. Jest to bardzo ubarwiona historia zwycięstwa załogi czołgu „Rudy 102” i całego kraju. Wielu satyryków po latach uważało, że gdyby polska miała jeszcze kilka takich czołgów, to z pewnością wygrałaby wojnę bez problemu. Powieść pełna jest euforii i propagandy zwycięstwa z pomocą Armii Radzieckiej. Mimo wszystka jest to interesująca i fascynująca historia odbierana bardzo pozytywnie przez powojenne pokolenia.

Jeszcze inaczej analizę wojny, a przede wszystkim postaw i refleksji, jakie ona budzi, w różnorodny sposób przedstawia poezja wojny i okupacji. Wiersze Krzysztofa Kamila Baczyńskiego i Tadeusza Gajcego, poetów-powstańców, którzy zginęli w powstaniu warszawskim, to jeszcze inny element wojennego tematu w literaturze. Poeci opisywali swoje czasy, historię swojego pokolenia, które było zmuszone, aby szybko dorosnąć, walczyć, a najgorsze – umierać. Walcząc z okupantem byli wierni słowom i ideom, które głosili poprzez swoją poezję. Ich wiersze często mówią o katastrofizmie, wołają Boga o pomoc, a także opisują ludzki ból i lęk przed śmiercią, bunt całego pokolenia przeciwko czasom, w jakim przyszło im żyć.

Mogłabym jeszcze długo wymieniać autorów i ich dzieła mówiące w różny sposób o wojnie i okupacji. Będzie się zmieniał styl, bohaterowie, język, fabuła... Jednak po przeczytaniu każdego z tych dzieł dowiemy się, iż wojna wywarła na autorze ogromne wrażenie i jest najgorszym sposobem rozwiązywania problemów międzypaństwowych. Zastanawia minie tylko fakt, że mimo tylu przykrych doświadczeń milionów ludzi jeszcze wciąż niektóre konflikty rozstrzygane są za pomocą karabinów i czołgów.