Sztuka Rzymska

Sztuka rzymska rozwijała się pod tak silnym wpływem sztuki greckiej, iż przez wiele wieków – aż do końca XIX w. – była uważana za jej schyłkową fazę. Badania archeologiczne pozwoliły na początku XX w. zrewidować ten pogląd i wyodrębniły oryginalne cechy sztuki rzymskiej.
Dzieje sztuki rzymskiej podzielić można na 3 okresy:
- okres królestwa od poł. VIII w. do końca VI w. p.n.e.
- okres republiki od 510 r. do 31 r. p.n.e.
- okres cesarstwa od 31 r. p.n.e. do 476 r. n.e.

W swych początkach sztuka rzymska była silnie związana ze sztuką Wielkiej Grecji i zhellenizowaną sztuką późnoetruską.
Od Etrusków Rzymianie przejęli:
• typ świątyni toskańskej – na wysokim podmurowaniu,
• typ domu mieszkalnego z atrium,
• umiejętność konstruowania łuków,
• typ portretu werystycznego – w rzeźbie.

W kulturze architektonicznej – Rzymianie początkowo czerpią od Etrusków konstrukcje i prosta formę, później - począwszy od III w. p.n.e. – coraz wyraźniej dochodzą do głosu wpływy greckie na formę rzymską, która w okresie cesarstwa – prawie całkowicie im ulega.
Forma rzymska jest w większości wypadków znacznie bogatsza od greckiej. Profile greckie są liniami płynącymi z wyczucia, natomiast profile rzymskie naśladują je za pomocą cyrkla. Braki wyczucia usiłuje artysta rzymski pokryć bogatą ornamentyką. szczególnie w budowlach cezarów nie pozostawia się wolnej powierzchni postumentów, fryzów, gzymsów a nawet słupów i pilastrów – pokrywając je rzeźbą splotów, girland, wizerunkami zwierząt i trofeów myśliwskich i wojennych. Stropy i sklepienia pocięte są głębokimi, ostro profilowanymi kasetonami – wzbogacone polichromią i złocieniami. Przepych i koszt budowli rzymskich – nie maja sobie równych.

Forma w architekturze daje się ująć w 4 porządki – powstałe na bazie porządków greckich:

1. Porządek rzymsko dorycki
Od greckiego pierwowzoru różni go pojawienie się bazy, na której wznosi się kolumna. Baza składa się z graniastej płyty i pierścieniowego wałka. Głowica różni się suchym, geometrycznym profilem, od subtelnie wyprofilowanej linii głowicy greckiej.

2. Porządek rzymsko-joński
Nie ma on zasadniczych zmian w formie. Jednak wzbogacony został przez wprowadzenie głowicy przekątniowej, o wolutach schodzących się we wszystkich czterech narożnikach. Pozwala ona na swobodne użytkowanie jej zarówno w ciągłej kolumnadzie, jak i w narożniku.

3. Porządek rzymsko-koryncki
Jest on jedynie bogatszą odmianą greckiego. Należy tu zaznaczyć, że porządek koryncki – rzadki w Grecji, w Rzymie jest porządkiem najczęściej spotykanym, szczególnie w budowlach reprezentacyjnych.

4. Porządek kompozytowy (ułożony) – zwany też porządkiem rzymskim. Posiada on głowicę, w której na korynckich liściach akantu spoczywa b. bogata, masywna głowica jońska typu przekątniowego.

Rzymianie bardzo chętnie stosowali w architekturze element kolumny, ale nie miała ona z reguły znaczenia konstrukcyjnego. W najcenniejszych dziełach swego budownictwa, użyli jej tylko jako ozdoby. Kośćcem budowli była rdzennie rzymska konstrukcja kamienna, a greckie finezyjne porządki – tylko eleganckim wystrojem. Były więc one wtapiane w ścianę budowli, albo przybierały formę pilastrów. Nowością jest tu również ustawienie kolumny na postumencie, posiadającym własny cokolik i gzyms.

Świątynie rzymskie
Wczesne świątynie, wzorowane na etruskich, charakteryzowało ustawienie ich na wysokim podmurowaniu oraz wnętrze podzielone na 3 równoległe, wąskie pomieszczenia – dla 3 bóstw. Schody do świątyni – wiodły tylko od frontu, a czoło jej stanowiła potrójna kolumnada. Przełom okresu republiki i cesarstwa wprowadza świątynie przykryte sklepieniem kolebkowym.
Ważną zasługą architektury rzymskiej jest doskonalenie i rozwijanie układów centralnych.. Najwspanialszym przykładem jest Panteon – wybudowany na planie koła, nakryty sklepieniem baniastym. Grube mury świątyni kryją w sobie nisze na przemian trapezowe i półkoliste. W sklepieniu kasetowanej kopuły znajduje się okrągłe okno.

Pałace rzymskie zadziwiają przepychem i ogromem.
Pałac Dioklecjana w Splicie – założony pod koniec II w. n.e. – obejmuje powierzchnię 4 ha. Podzielony był na cztery kwatery dwiema prostopadłymi ulicami i otoczony grubym murem z obronnymi basztami. Nosił cechy monumentalnej fortecy wzniesionej na planie obozu wojskowego.

Wielkim dorobkiem architektury rzymskiej są budowle użyteczności publicznej. Wspaniały rozkwit urbanistyki przypada na okres republiki. Powstają liczne bazyliki, termy, hale targowe, biblioteki, amfiteatry, teatry, cyrki.

Bazyliki – to budowle jedno lub wielonawowe (3 i 5 naw). Nawa główna wychodzi ponad nazwy boczne i otrzymuje górno-boczne oświetlenie przez okna umieszczone ponad nawami bocznymi.

Termy – czyli łaźnie miejskie, stanowiły często wielkie kompleksy budowli, otoczone ogrodami, promenadami i portykami. Słynne termy Caracalli, czy termy Dioklecjana odznaczały się wspaniałymi sklepieniami kasetowanymi o wielkiej rozpiętości, śmiałością konstrukcji i przepychem wyposażenia. Termy Caracalli -–położone na obszarze 2,5 ha – mieszczą grupę basenów gorących i basenów zimnych, liczne przedsionki i szatnie, halę wypoczynkową i dziedzińce z kolumnadą.

Budowle widowiskowe
Przeznaczano na nie ogromne środki. Były skutecznym sposobem odwracania uwagi społeczeństwa od nie zawsze wygodnej rzeczywistości.
Wielką popularnością cieszyły się cyrki, w których urządzano huczne i kosztowne igrzyska: wyścigi, zapasy atletów, walki z dzikimi zwierzętami.
Oprócz cyrków budowano amfiteatry – przeznaczone do walk gladiatorów i dzikich zwierząt. Arena amfiteatru ma kształt elipsy, a miejsca dla widzów okrążająca arenę zamkniętym pierścieniem – wznosząc się go góry. Słynnym przykładem jest Colosseum – z 2 poł. I w. n.e. Budowla ma 48 m wysokości. Mur zewnętrzny podzielony na 4 kondygnacje ozdobione słupami wtopionymi w mur. Doskonale wykorzystano tu stopniowanie smukłości poszczególnych porządków: parter – zdobi porządek dorycki, 1-sze piętro – porządek joński, 2-gie piętro – porządek koryncki, 3-cie piętro nie ma otworów łukowych, lecz prostokątne okna między pilastrami.

Łuki triumfalne – to budowle w formie masywnych bloków ciosowych, pośrodku którego przechodzi sklepiona brama. W ściany wtopione są słupy, najczęściej o porządku korynckim lub złożonym. Późniejsze bramy maja po 3 łuki. Nad łukiem centralnym znajduje się napis pamiątkowy.

Budynki mieszkalne
Dom rzymski wykazuje pewne analogie z domem greckim, polegające na zgrupowaniu izb naokoło przestrzeni otwartej, skąd czerpią światło i powietrze. Tym centralnym zbiornikiem jest atrium – czyli sala pozbawiona w części środkowej stropu i dachu. Opady dostają się do środka przez otwór w dachu, gromadząc się w sadzawce (impluvium). Zamożni mieszkańcy miast budowali wille i rezydencje na przedmieściach.
Wnętrza domów rzymskich były bardzo prosto umeblowane, a główny nacisk w dekorowaniu wnętrz położono na mozaiki, malowidła ścienne, rzeźby, ornamenty stiukowe. Mozaiki zdobiły posadzki, a wykonane były z kolorowych kamieni nakładanych na mokrej masie wapiennej. Pierwsze mozaiki składały się z biało-czarnych figur geometrycznych, późniejsze – kolorowe przedstawiały wizerunki zwierząt lub sceny z życia Rzymian.
Wiele okazałych najciekawszych budowli rzymskich pozbawionych było ozdób detalami architektonicznymi. Do nich należą budowle inżynieryjne służące ściśle użytkowym celom, np. mosty i akwedukty.

Akwedukty –były to urządzenia – budowle monumentalne służące do przeprowadzania wody z odległych nieraz terenów górskich.
Imponującym przykładem jest akwedukt w Segowii.

W plastyce rzymskiej najbardziej charakterystyczną kategorią był portret – jako rzeźba.
Na jego rozwój, oprócz wzorów etruskich i hellenistycznych – miał także wpływ rzymski obyczaj – zdejmowania z twarzy zmarłego maski woskowej.
Portret werystyczny kultywowany był na użytek osób prywatnych, natomiast na użytek władcy – powstał portret reprezentacyjny, idealizowany. Portret oficjalny przechodził szereg zmian stylistycznych. W okresie późnorepublikańskim – pod wpływem greckim powstały portrety patrycjuszowskie, o grubych chłopskich rysach. Stanowią one najszlachetniejsze dokumenty oddające istotę rzymskiego charakteru.
W epoce Augusta oficjalna sztuka podąża w kierunku wyraźnej stylizacji.
Począwszy od pierwszego stulecia naszej ery – sztuka rzymska coraz bardziej podporządkowuje się schematom i staje się coraz bardziej uroczysta.

Malarstwo rzymskie jest znane przede wszystkim z malowideł ściennych, stanowiących często kopie obrazów wielkich mistrzów greckich. Na oryginalną tematykę rzymską składały się przedstawienia krajobrazowe i rodzajowe, portret oraz naturalistyczne wyobrażenia zwierząt i roślin. Najlepiej zachowane malarstwo pompejańskie – zdobiące ściany bogatych domostw – zostało podzielone na 4 style:
1 – inkrustacyjny (malarstwo imitujące okładzinę z barwnych marmurów),
2 – architektoniczny (podział powierzchni ściany za pomocą malowanych elementów architektonicznych i stopniowe uzyskiwanie coraz lepszej iluzji przestrzeni),
3 – egiptyzujący (powrót do koncepcji płaskiej ściany z drobnymi motywami ornamentalnymi na ciemnym tle, a pośrodku malowano jeden obraz – imitujący malowidło zawieszone na ścianie),
4 – architektury fantastycznej (u jego podstaw leżała koncepcja sztucznego powiększania wnętrz. Iluzję głębi przestrzennej uzyskiwano przez stosowanie kompozycji wieloplanowej).

Religia
Religia w starożytnym Rzymie kształtowała się pod wpływem wierzeń grecko-hellenistycznych. Z religii Etrusków przejęli triadę bóstw: Jowisz, Junona, Minerwa.
Z czasem nastąpiło rozszerzenie panteonu rzymskiego, przez wprowadzenie bóstw greckich przy pozostawieniu nazw łacińskich.
Znamienny dla kultu rzymskiego, był społeczny charakter jego obrzędów. W III w. p.n.e. – uległ on zmianie wskutek rodzącej się potrzeby – indywidualnego kontaktu z bóstwem. Wówczas otwarto świątynie i wprowadzono bóstwa na zewnątrz.
Prostota starorzymskiego rytuału, przerodziła się w okazałe procesje, wzbogacone widowiskami i igrzyskami, co doprowadziło do zatracenia ich religijnego znaczenia. W czasach cesarstwa, oficjalnym państwowym kultem był kult boskich cesarzy, którym oddawano cześć.
Za panowania cesarza Augusta Oktawiana, pojawiła się nauka głoszona przez Jezusa z Nazaretu, która stopniowo – jako religia opanowała państwo rzymskie. Nauka Jezusa, głosząca wielką miłość Boga do człowieka, która dawała możliwość wyzwolenia człowieka od zła – znalazła wielu wyznawców. Wyznawcy nauki Jezusa byli prześladowani i zabijani, gdyż odmawiali oddawanie czci boskiej cesarzowi.
W roku 392 – za cesarza Teodozjusza Wielkiego chrześcijaństwo stało się oficjalnie jedyną religią państwa rzymskiego.

Literatura
Wspaniały rozkwit poezji rzymskiej przypadł na okres pryncypatu Oktawiana Augusta.
Cesarz dostrzegał w literaturze ważny czynnik realizacji swojej ideologii. Celowi temu poświęcił swą twórczość największy ówczesny przedstawiciel epiki rzymskiej – Wergiliusz – autor „Eneidy” i „Georgików”.
Pierwsza stanowi patriotyczną epopeję, sławiącą przeszłość narodu rzymskiego. „Georgiki” – to utwory opiewające życie na wsi. Ku programowi cesarza skłaniał się również Horacy – znakomity reprezentant liryki rzymskiej.
Jako twórca poezji miłosnej zasłynął Owidiusz.
W historiografii rzymskiej, uprawianej szczególnie chętnie przez przedstawicieli arystokracji zasłużył się Tytus Liwiusz, autor 142 ksiąg „Dziejów Rzymu”. Żyjący na przełomie I i II w. n.e. – Tacyt, opisywał dzieje panowania dwóch pierwszych dynastii cesarskich w Rzymie.
Na przełomie II i III w. n.e. pojawili się pierwsi wybitni pisarze chrześcijańscy. Na przełomie IV i V w. n.e. – działa znakomity pisarz chrześcijański – Augustyn.

Wraz z upadkiem republiki, wymowa polityczna w literaturze straciła rację bytu Jej miejsce zajęły deklamacje na tematy fikcyjne, mitologiczne, sensacyjne. Traktowane one były, jako popisy retoryczne. Retoryka stała się podstawą ówczesnego wychowania. Uczono się jej od młodości i stanowiła warunek konieczny do kariery politycznej.
Najświetniejszym przedstawicielem sztuki oratorskiej był Cyceron.

Teatr
Teatr i dramat rzymski wywodzą się z obrzędów kultowych, wcześnie zatraciwszy znaczenie religijne i stając się formą rozrywki.
Jedną z najstarszych rzymskich form widowiskowych były atellany – jednoaktowe farsy, przeplatane śpiewem, wywodzące się z ludowych zabaw. Tekst ich był improwizowany. Poza nimi – rozwinęła się w Rzymie pantomima.
W komedii Rzymianie stworzyli własne gatunki: „fabula togata” – to rodzima komedia przedstawiająca typy i obyczaje rzymskie, w której aktorzy występowali w togach.

Od czasów republiki – wielką popularnością cieszyły się igrzyska cyrkowe i amfiteatralne: walki z dzikimi zwierzętami, walki gladiatorów i słynne walki okrętów „naumachie” – na zalanej wodą arenie amfiteatru.

Prawo rzymskie – było szczytowym osiągnięciem kultury Rzymu. Cechowała go jasność i przejrzystość sformułowań – było dla wszystkich zrozumiałe.
W okresie cesarstwa, czynnikiem prawotwórczym stały się rozporządzenia cesarskie, a przede wszystkim – opinie wybitnych prawników rzymskich, które doprowadziły rozwój prawa, szczególnie prywatnego – do najwyższej doskonałości. Toteż prawo nowożytne opiera się na wielu zasadach pochodzących z prawa rzymskiego; niektóre maksymy są aktualne i funkcjonują w systemach prawnych wielu państw do dziś,
np.: „lex retro non agit” (prawo nie działa wstecz)
lub „non bis id idiem” (nie karze się po raz drugi za ten sam czyn).


Bibliografia
1. Jan Knothe – „Sztuka budowania”
2. Tadeusz Broniewski – „Historia architektury”
3. Peter Meyer – „Historia sztuki europejskiej”
4. Wielka Encyklopedia Powszechna PWN