Motyw śmierci w średniowieczu

W chrześcijaństwie śmierć jest tajemnicą i misterium. Interpretacja śmierci wiąże się przede wszystkim ze zrozumieniem sensu śmierci Jezusa jako śmierci odkupieńczej. Śmierć Jezusa niweczy zło grzechu pierworodnego. Chrzest oznacza zanurzenie w śmierci Jezusa - jest śmiercią dla grzechu. Zmartwychwstanie Jezusa ukazuje śmierć jako początek nowego życia. W Apokalipsie świętego Jana śmierć ukazana jako wróg człowieka, zostanie pokonana w dniu sądu ostatecznego. U podstaw nauczania Kościoła o śmierci tkwiła definicja śmierci jako "oddzielenia duszy od ciała”.

W średniowieczu jak w żadnej innej epoce, śmierć była obecna we wszystkich aspektach życia. Myśl o śmierci była wpajana z ogromną siłą. Nieustannie rozbrzmiewało wołanie memento mori. Wszechobecna śmierć nie pozwalała zapomnieć o przemijaniu i unaoczniała marność ludzkiej egzystencji. Dwa główne tematy przedstawienia śmierci to motyw przerażającego rozkładu piękności ludzkiej i taniec śmierci. Ludzie bali się śmierci i aby ten strach uczynić nieco bardziej zmysłowym za temat obrali rozkład zwłok, namacalny znak pośpiesznego przemijania.

"Piękno ciała tkwi wyłącznie w skórze. Gdyby bowiem ludzie mogli zobaczyć, co się znajduje pod skórą,[…],mierziłoby ich spoglądanie na kobiety. Ich powab składa się z flegmy i krwi, z wilgotności i żółci. Gdyby ktokolwiek zastanawiał się, co ukrywa się w dziurkach od nosa, w gardle i w brzuchu, doszedłby do wniosku, że są tam tylko nieczystości. A jeśli nie możemy nawet czubkiem palca dotknąć flegmy czy kału, jak przeto możemy pragnąć obejmować worek łajna” – słowa pewnego zakonnika.

1. Hasła
Ars moriendi (sztuka śmierci, rytuał umierania); Zbiór rozważań, wskazówek i napomnień służących przygotowaniu człowieka do śmierci. Gatunek literatury religijno-moralizatorskiej wyrastający z dawnych tradycji piśmiennictwa chrześcijańskiego (św. Ambroży, św. Augustyn), szeroko rozpowszechniony w XIV-XV w. Ars moriendi była niekiedy częścią cyklów tańca śmierci; – "Skarga umierającego”.
["Sztuki umierania nie można się nauczyć, nie wiąże się z nią bowiem żadna technika, żaden zespół reguł ani norm” (E. Cioran)].

Danse macabre (taniec śmierci); Zapoczątkowane w średniowieczu widowisko, które odbywało się na cmentarzach i w kościołach. Rozpoczynało się od kazania, w którym zawarte były refleksje na temat przemijania i śmierci. Osoby przebrane za śmierć tańczyły, namawiając obecnych, aby przyłączyli się do orszaku. Widowisko kończyło się kazaniem nawołującym do pokuty i cnotliwego życia; W plastyce średniowiecznej: alegoryczny korowód (albo krąg) ludzi wszystkich stanów z kościotrupem na czele, wyrażający wszechobecność śmierci i absolutną równość wszystkich ludzi w jej obliczu.

Memento mori (pamiętaj o śmierci); Słowa pozdrowienia i pożegnania, używane w zakonach trapistów, kartuzów i kamedułów. Miały na celu ciągle przypominać o kruchości życia i oswajać ludzi ze śmiercią.

2. Wyobrażenie plastyczne
Wyobrażenie plastyczne śmierci nie było, oczywiście, przez cały okres trwania średniowiecza takie samo. Tak jak cała sztuka plastyczna także śmierć ewoluowała w wyobraźni artystów. Na początku ukazywała się ludziom jako stojący trup kobiecy owinięty w całun. Ciało gniło i toczyły je robaki. Nieraz ukazywano też rozpruty i pusty brzuch. Śmierć przedstawiano również jako apokaliptycznego jeźdźca galopującego po stosach ludzkich ciał. Później przedstawiano ją jako szkielet z kosą lub łukiem i strzałą, czasami jadącą wierzchem na wole lub krowie.
Taniec śmierci z cmentarza Niewiniątek, zaginiony w XVII w. przy zawaleniu się krużganka, był najbardziej popularnym wyobrażeniem śmierci jaki znało całe Średniowiecze.

3. Symbolika i rytualizm
Święty - "Legenda o św. Aleksym”
Śmierć świętego nierozerwalnie łączy się z cudami. Gdy umiera św. Aleksy:
"[…] twarz jego promienieje jak twarz anioła.”
"[…] kto chory dotknął owego świętego ciała, natychmiast powracał do zdrowia, ślepi odzyskiwali wzrok, opętani przez diabła zostawali uwolnieni.”
"[…] z grobowca począł się wydobywać tak słodki zapach, iż wydawało się wszystkim, że jest pełen wonności.”

Rycerz – "Pieśń o Roladzie”
Umiera ostatni;
Z twarzą zwróconą w stronę Hiszpanii;
Rozkłada ręce na kształt krzyża;
Leży pod drzewem na wzgórzu;
Łamie miecz – Durandal;
Objawia mu się archanioł Gabriel – sakralizacja rycerza.

Miłość i śmierć – "Tristan i Izolda”
W literaturze były to elementy nierozerwalne. Zakazana miłość, która łączy bohaterów jest miłością tragiczną. Nieodwołalnie musi doprowadzić ich do śmierci. Lecz nawet śmierć nie może rozłączyć kochanków, gdyż ich miłość jest nieśmiertelna.

4. Teksty
"Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią”
Mędrzec, Polikarp z całych sił pragnie ujrzeć śmierć. Jest to pragnienie zuchwałe i niepozostawiające drogi odwrotu. Gdy się spełnia jest jednocześnie wyrokiem śmierci na niego. Śmierć przeraża mistrza. Zadaje on naiwne pytania, co prowadzi do groteskowego odwrócenia ról – mistrz staje się głupkowatym uczniem. Śmierć przechwala się przed nim swoją mocą. Oznajmia również, że nikt się przed nią nie uchroni (poza Jezusem – "[…]Atem kosy naruszyła,/ Gdym Krystusa umorzyła,/ Bo w niem była Boska siła,/ Ten jeden mą kosę zwyciężył,/ Iż trzeciego dnia ozył […]”).

"Wielki testament” – Francois Villon
Ten tekst ujmuje motyw śmierci na bardzo wiele sposobów. W Balladzie o paniach minionego czasu Villon wzbogaca ten motyw akcentem melancholii dzięki refrenowi: "Ach, gdzie są niegdysiejsze śniegi?”. Za to w Balladzie o panach znajdziemy ironiczny akcent. Odnajdziemy też elementy groteski i fragmenty pozbawione resztek pobożności lub budującej myśli.

"Pieśń o Roladzie” – "Chansons de gests” (pieśń o czynach);

"Tristan i Izolda” – legenda celtycka; tristesse – smutek, triste – smutny;

"Skarga umierającego” – Ars moriendi;

"Dusza z ciała wyleciała”

"Oto usta już zamkniona”