definicje astronomiczne i kosmologiczne w skrócie

Astrologia- według dawnych wierzeń powiązanie ludzkich losów i zjawisk zachodzących na Ziemi z położeniami na niebie Słońca, Księżyca i planet.



Atmosfera- zewnętrzne warstwy gazu otaczające plantę, księżyc lub gwiazdę



Atom- drobna cząstka materii zbudowana z jądra otoczonego chmurą elektronów.



Biały karzeł- stara, gęsta gwiazda, w kórej wyczerpały się wszystkie zasoby paliwa jądrowego, i która powoli umiera.



Brązowy karzeł- kulisty obiekt przypominający małą i słabą gwiazdę, za mało masywny, aby stać się prawdziwą gwiazdą, ale masywniejszy od planety.



CCD- elektroniczna siatka prostokątna ze światłoczyłych elementów służąca do zapisu obrazu badanego obiektu; (skrót od ang. charge-coupled device).



Cefeidy- rodzaj gwiazd, które regularnie rozdymając się i kurcząc (pulsując) zmieniają swój blask w okresie kilku dni.



Chromosfera- warstwa atmosfery słonecznej (lub gwiazdowej) znajdująca się tuż nad widzialną jego tarczą (fotosfery).



Ciemna materia- niewidoczna materia we Wszechświecie, o której istnieniu wnosimy na podstawie jej grawitacyjnego oddziaływania na inne obiekty.



Czarna dziura- obszar, w którym skupione jest tyle masy, że przyciąganie grawitacyjne uniemożliwia ucieczkę stamtąd czegokolwiek, nawet światła.



Czas gwiazdowy- czas mierzony wschodzeniem i zachodzeniem nie Słońca, a gwiazd. O określonej godzinie czasu gwiazdowego zawsze widać te same gwiazdy, dlatego jest on wygodny do planowania obserwacji astronomicznych.



Cząsteczka (molekuła)- związek chemiczny złożony z dwóch lub więcej atomów.



Czerwony olbrzym- stara gwiazda, która znacznie się rozdęła i ma stosunkowo chłodną powierzchnię, więc świeci czerwono.



Deklinacja- kątowa odległość obiektu od równika niebieskiego; odpowiednik szerokości geograficznej.



Deszcz meteorów- grupa meteorów, które - jak się wydaje - wylatują z jednego punktu na sferze niebieskiej.



Długość geograficzna- kątowa odległość od zerowego południka (Greenwich) na wschód lub na zachód.



Doba- czas jednego pełnego obrotu Ziemi wokół własnej osi.



Droga Mleczna- dysk naszej Galaktyki widoczny na niebie jako jasny, nieregularny pas.



Dysk akrecyjny- pierścień materii krążącej wokół obiektu centralnego - z jego wewnętrznego brzegu materia powoli spływa ku środkowi.



Efekt Dopplera- zmiana częstotliwości odbieranego sygnału (wysokości dźwięku albo barwy światła), wynikająca z poruszenia się "nadawcy" względem "odbiorcy".



Efekt cieplarniany- podgrzewanie powierzchni planety i jej atmosfery przez ciepło uwięzione pod warstwą gazu znajdującego się w atmosferze.



Ekliptyka- widziana z Ziemi roczna droga Słońca wśród gwiazd na niebie; płaszczyzna orbity Ziemi.



Elektron- drobna cząstka w atomie obdarzona ujemnym ładunkiem elektrycznym.



Elipsa- "spłaszczony" okrąg.



Faza- widoczna z Ziemi część powierzchni Księżyca lub planety oświetlona przez Słońce.



Foton- "porcja" energii promienistej pozwalająca opisać światło jako cząstkę.



Fotosfera- widoczna gołym okiem powierzchnia Słońca (lub innej gwiazdy).



Galaktyka- galaktyka, w której znajduje się nasze Słońce. Dysk naszej Galaktyki widzimy na niebie jako Drogę Mleczną.



Galaktyka- duże zbiorowisko gwiazd powiązanych ze sobą siłami grawitacji.



Galaktyka aktywna- galaktyka, która wysyła z centralnych obszarów ogromne ilości energii nie pochodzącej z gwiazd.



Grawitacja- długozasięgowa siła przyciągająca działająca pomiędzy wszystkimi ciałami. Wzajemne przyciąganie dwóch mas opisał Izaak Newton.



Gwiazda- ogromna kula świecącego gazu wytwarzająca energię podczas reakcji termojądrowych, które zachodzą w jej gorącym wnętrzu.



Gwiazda neutronowa- stara gwiazda, w której atomy zostały tak "zgniecione", że pozostały tylko bardzo gęsto upakowane neutrony.



Gwiazda nowa- gwiazda, której jasność gwałtownie wzrosła; w rzeczywistości układ dwu gwiazd, w którym jeden składnik wybuchł w konsekwencji przepływu masy do sąsiada.



Gwiazda supernowa- katastroficzny wybuch gwiazdy, który powoduje, że przez szereg tygodni obiekt świeci tak jasno, jak cała galaktyka.



Gwiazda okołobiegunowa- gwiazda, dla obserwatora znajdującego się w określonym miejscu na Ziemi, widoczna zawsze nad horyzontem.



Gwiazda podwójna- para gwiazd krążących wokół wspólnego środka masy.



Gwiazda zmienna- gwiazda, której jasność zmienia się w sposób regularny bądź zupełnie nieprzewidywalny wraz z upływem czasu.



Gwiazdozbiór- jeden z wybranych i nazwanych fragmentów nieba rozpoznawany po charakterystycznym wzorze, jaki tworzą najjaśniejsze jego gwiazdy.



Halo- materia rozłożona kuliście wokół środka galaktyki.



Hel- drugi, po wodorze, lekki pierwiastek. Rzadki na Ziemi, stanowi jedną czwartą budulca Wszechświata.



Jasność- miara świecenia obiektu astronomicznego.



Jednostka astronomiczna- średnia odległość Ziemi od Słońca, 149 597 870 km.



Kometa- lodowa bryła krążąca w Układzie Słonecznym, która podczas zbliżania się od Słońca zaczyna świecić i tracić materię (gaz i pył) widoczną w postaci warkoczy.



Korona- rzadka, bardzo gorąca zewnętrzna warstwa atmosfery słonecznej, którą widać tylko podczas całkowitego zaćmienia Słońca.



Kosmiczne promieniowanie tła- promieniowanie pozostałe po najwcześniejszych chwilach narodzin Wszechświata wypełniające równomiernie całą przestrzeń.



Kosmologia- badanie Wszechświata jako całości.



Krater- okrągłe wgłębienie na powierzchni planety, księżyca lub planetoidy.



Księżyc- pisany wielką literą: jedyny naturalny satelita Ziemi; pisany małą literą: naturalny satelita innej planety.



Kwazar- bardzo jasna, odległa galaktyka, której obraz wygląda na kliszach fotograficznych jak obraz gwiazdy.



Lawa- gorąca, roztopiona materia wypływająca z wulkanu i zastygająca w twarde skały podczas stopniowego stygnięcia.



Magnitudo- miara wielkości gwiazdowej.



Materia międzygwiazdowa- gaz i pył pomiędzy gwiazdami.



Meteor- jasny ślad na niebie wywołany wpadającym w ziemską atmosferę drobnym okruchem materii.



Meteroid- skalna lub metalowo-skalna bryłka lub mniejszy okruch materii krążący w przestrzeni międzyplanetarnej. Meteroid, który spadnie na Ziemię nazywany jest meteorytem.



Meteoryt- skalna lub metalowo-skalna bryłka, która dotarła z przestrzeni międzyplanetarnej do powierzchni Ziemi lub innej planety (czy księżyca).



Mgławica- obłok gazu i pyłu pomiędzy gwiazdami lub wokół gwiazdy.



Mgławica planetarna- zewnętrzne warstwy atmosfery wydmuchane z gwiazdy i widoczne na niebie jako pierścień otaczający tę gwiazdę.



Morza- duże ciemne obszary na powierzchni Księżyca.



Neutrino- cząstka elementarna nie obdarzona ładunkiem elektrycznym, mogąca poruszać się praktycznie z prędkością światła (tzn o znikomej lub zerowej masie spoczynkowej).



Neutron- obojętna elektrycznie cząstka elementarna znajdująca się zwykle w jądrach atomów.



Obiektyw- główna soczewka zbierająca światło w teleskopie soczewkowym.



Obłoki Magellana- dwie małe galaktyki, sąsiadujące z naszą, widoczne gołym okiem na niebie południowym (Wielki i Mały Obłok Magellana).



Obłok Oorta (chmura Oorta)- hipotetyczny rezerwuar komet otaczający jak bańka mydlana Słońce w promieniu około jednego roku świetlnego.



Orbita- droga ciała w przestrzeni. Planety poruszają się pod wpływem sił grawitacji po orbitach eliptycznych wokół Słońca; podobnie - gwiazdy w układach podwójnych.



Paralaksa- zmiana względnego położenia różnie odległych gwiazd wskutek zmiany miejsca obserwacji (na Ziemi lub w przestrzeni).



Parsek- jednostka odległości równoważna 3,2616 latom świetlnym.



Pas Kuipera- obszar za orbitą Neptuna, w którym znajdują się lodowe bryły - być może przodkowie niektórych komet.



Plama słoneczna- ciemniejszy obszar na powierzchni Słońca. Wydaje się ciemniejszy, gdyż jest chłodniejszy od swego otoczenia.



Planeta- duży kulisty obiekt złożony ze skał oraz gazów, o masie zbyt małej, by mógł stać się gwiazdą, krążący wokół masywnego ciała centralnego (np. Słońca).



Planetoida (asteroida, planetka)- bryła skalna lub skalno-lodowa krążąca wokół Słońca jak maleńka planeta.