Barok - skrypt

I. RAMY CZASOW EPOKI

Terminem barok określamy epokę, występujący w Europie, a następnie w Ameryce Południowej od końca XVI w. do I. połowy XVIII w. Najwcześniej został ukształtowany we Włoszech i w Hiszpanii, najszybciej wygasł we Francji (połowa XVII w.).Termin barok powstał od portugalskiego lub hiszpańskiego słowa „barocco” z, co oznaczało perłę o nieregularnych kształtach.

Prof. Czesław Hernas dzieli barok w Polsce na następujące etapy:

barok wczesny (1580 -1620)
barok dojrzały (1620 - 1670)
barok późny (1670 - 1730 (60))

Jak widać w baroku mieści się cały wiek XVII, a nie były to czasy spokojne, lecz lata wojen politycznych i religijnych. W Polsce jest to powstanie Chmielnickiego i potop szwedzki oraz wojny z Turcją.


II. CZŁOWIEK EPOKI BAROKU

Cechą charakterystyczną epoki jest wszechobecny strach i niepokój. Człowiek barokowy jest to osobnik „wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie”. Stan jego ducha dodatkowo pogarsza mentalność propagowana przez panujących i szkoły. Z doświadczeń poprzedniej epoki zostało przeświadczenie, iż człowiek nie potrafi zbudować na trwałe życia opartego na zasadach humanizmu, pełnego harmonii i spokojnego piękna. Ze wszystkich działań ówczesnego człowieka przebija obsesyjny strach przed śmiercią, który jednych podporządkowuje wszystkim nakazom religijnym, a drugich prowokuje do korzystania z uciech. Człowiek baroku czuje się zagubiony. Optymizm i spokój renesansowy znikły w spotkaniu z rzeczywistością – wojnami, zarazą, głodem i cierpieniem. A więc nie wierzy on w trwałość życia doczesnego i pozostaje mu tylko wiara w życie po śmierci. Zaczyna interesować się sprawami mistycznymi i boi się spotkania z diabłem. Ludzie poszukiwali czegoś trwałego, nie przemijającego przy czym mogliby poczuć się bezpiecznie. Początkowo znaleźli spokój przy Bogu lecz po wojnach religijnych to także nie był „pewny grunt”. Wszystkie te lęki i obawy widoczne były później w siedemnastowiecznej filozofii, literaturze i sztuce.
Barok był także okresem przełomowym w sferze światopoglądu. Zmieniło się wiele rzeczy z powodu odkryć, jakie wtedy poczyniono - Kopernik stworzył teorię iż to słońce jest centrum wszechświata , lecz nie została ona jednak zaakceptowana przez Kościół. Kosmos uważano wówczas za twór harmonijny, który posiada swój początek i koniec oraz w którym to Ziemia jest centrum wszechświata. Człowiek spojrzał wtedy na świat z zupełnie innej perspektywy. Teraz był tylko drobiną wobec całego kosmosu a nawet świat jakim była Ziemia i którą do niedawna uważano za środek kosmosu, stała się jedynie jedną z wielu planet krążących wokół wielkiego słońca. Człowiek w jednej chwili zmienił się w nic nie znaczącą istotę, żyjącą w ciągłym strachu i niepewności. Przez blisko sto lat został sam nie mając nawet pewnego oparcia w religii.



III. FILOZOFIA BAROKU

Dorobek filozoficzny epoki baroku polega przede wszystkim na porządkowaniu myśli europejskiej. Wielkie znaczenie dla nowego spojrzenia na rzeczywistość i miejsce w niej jednostki miało odkrycie Kopernika. Teraz człowiek odarty z mitologicznych sfer niebiańskich stanął sam na sam z otchłanią nieskończoności. Zaowocowało to ponowną refleksją nad własną istotą, która zrodziła z jednej strony racjonalizm: (“myślę więc jestem” Kartezjusza) - przekonanie, że przy pomocy własnego rozumu można określić sens własnego istnienia, a z drugiej: mistycyzm, skoro ten sam rozum uzasadnia i wzmacnia poczucie osobistej więzi z Bogiem (poglądy Pascala).

Barokowa teoria wartości spróbowała odtworzyć hierarchiczny, neoplatoński system wartości, na którego szczycie jako ostateczny cel i punkt dojścia mieściła się wartość
absolutna - Bóg. Człowiek - zawieszony pomiędzy “państwem Bożym” a “państwem diabelskim” (wzorzec rzeczywistości sformułowany przez św. Augustyna) uciekał się do aktu woli, który poprzedzał decyzje posługiwania się rozumem, aby zrozumieć i przedstawić sobie skomplikowaną rzeczywistość. Jeżeli ufał zmysłom wybierał wartości ziemskie, przemijające, a więc nietrwałe. Kierował się wówczas Pożądaniem. Kiedy zaś pragnienia swe opierał na wierze Słowu Objawionemu - wybierał wartości nieprzemijające i przepełniała go Miłość.

Tak, jak humanizm renesansowy uczynił człowieka ośrodkiem kosmosu; prezentował harmonijny antropocentryzm, akcentujący niezależność osobowości człowieka wpisanego w prawa natury, uwalniającego się w różnym stopniu od rygorów narzuconych mu przez Kościół i państwo, tak humanizm barokowy ośrodkiem myśli uczynił dramatyczny los jednostki obdarzonej wolną wolą, zdanej na własne rozeznanie i wybór w wewnętrznym dialogu z Bogiem. Zaznaczył się wyraźny nawrót do średniowiecznego teocentryzmu. Akcentował on również godność i niezależność osobowości człowieka, upatrując jednak jej źródło w naturze i Bogu.

Obserwacja rzeczywistości sprawiła, że człowiek przestał ufać zmysłom. Uświadomił bowiem sobie, że to, czym dotąd się rozkoszował jest przemijające, podlega niszczącemu działania Czasu i rozkładowi Śmierci (jeden ze współczesnych filozofów nazwał wiek XVII "epoką zegarów", przyrząd ten bowiem nie tylko upowszechnił się w życiu codziennym, ale występował jako częsty motyw: albo pod postacią “klepsydry”, tj. alegorycznego piaskowego zegara - atrybutu postaci Czasu, albo jako zegar słoneczny, czyli “kompas”, prześladujący człowieka przypominaniem o upływającym czasie jego życia).
Vanitas, czyli marność nad marnościami (idea wyrażona w starotestamentowej "Księdze Eklezjastesa") tego urzekającego swą urodą świata, stała się zasadniczą cechą przedmiotów doczesnych i przesłoniła ich urodę.



IV. TWÓRCY BAROKOWYCH MYSLI FILOZOFICZNYCH


Blaise Pascal jest uważany za największego filozofa epoki baroku
Urodzony w 1623 r. we Włoszech. Był filozofem, matematykiem, publicystą, fizykiem. Propagował zasadę rozdzielania nauki od religii i rozumu od wiary. Jego prace spowodowały rozwinięcie logiki, czyli nauki o formach poprawnego myślenia, ustalającą zasady, których naruszenie prowadzi do błędów w zakresie poznania, oraz metodologii, czyli nauki o metodach badań naukowych, o skutecznych sposobach dociekania ich wartości poznawczej. Przekonanie Pascala o nieprzydatności rozumu w procesie poznawczym doprowadziło do sformułowania tezy, że człowiek może poznać rzeczy nadprzyrodzone przez serce i wiarę. Porządek serca, twierdził, jest różny od porządku rozumu. Sceptycyzm poznawczy stał się podstawą mistycyzmu i fideizmu Pascala.
Dowodząc istnienia Boga stanął jednak na gruncie sądów racjonalnych, znanych pod nazwą "zakładu Pascala". Stawiając, jego zdaniem, na istnienie Boga, ryzykujemy niewiele, bo tylko jedno doczesne życie. Jeśli okaże się, iż mamy rację, to zyskamy wieczne istnienie i szczęście. Stąd też należy żyć tak, jakby Bóg istniał, taka bowiem postawa jest zyskowniejsza niż niewiara.
Jego koncepcje zawarte w „Myślach”(1670, polski przekład 1921) są wyrazem zmagań wewnętrznych wiodących od sceptycyzmu, przez racjonalizm, do mistyki. Myśl filozoficzna Pascala stała się inspiracją dla egzystencjalistów XIX i XX w. nie interesujących się bytem w ogóle, lecz tylko ludzką egzystencją, i postrzegających, jak Pascal, tragizm losu człowieka, jego zagubienie wśród nieskończoności. Pascal z niechęcią odnosił się do całkowitego oddania bezwzględnej uczciwości we wszystkich swoich czynach i wierności sumienia, którego nie wolno naginać do własnych potrzeb.
Pascal doskonale zdawał sobie sprawę, że człowiek w swoim poznaniu jest ograniczony z tej racji, iż stanowi tylko znikomy punkt w ogromie wszechświata i niepojętej wieczności, jednak podkreślał godność człowieka i jego zdolność myślenia, określając go mianem „myślącej trzciny”.

Świat według Pascala to wielka niewiadoma, jest niepoznawalny, tajemniczy, skryty. Nie można go poznać jedynie z pomocą uczuć. Wobec ogromu tego wszechświata człowiek jest małoznaczącą istotą, która żyje w ciągłej niepewności. Nie może poznać go całego, co jeszcze bardziej potęguje jego przerażenie. Jedynym ratunkiem dla niego jest pomoc od Boga.

Pascal przedstawił trzy tezy:

„Zakładamy, że Bóg jest- i On jest. Wygraliśmy”
„Zakładamy, że Boga nie ma- a On jest. Przegraliśmy wszystko”
„Zakładamy, że Bóg jest- a Go nie ma. Nie straciliśmy nic”



Kartezjusz (właściwie Rene Descartes)(1596-1650)
Francuski filozof, matematyk, uczony jeden z najwybitniejszych filozofów XVII w. Twórca racjonalizmu. Racjonalizm był to pogląd filozoficzny uznający rozum za główne źródło poznania.
Kartezjusz odrzucił wiedzę opartą na zmysłach, a zastąpił je rozumem. Uważał iż w procesie poznania najważniejszy jest rozum. Przyznał mu naczelne źródło poznania i kryterium prawdy. Kartezjusz doszedł do wniosku iż myślenie jest dowodem na istnienie. Skoro człowiek myśli, to znaczy że jest że istnieje. Jego słynną sentencją jest: ”Cogito ergo sum” (Myślę więc jestem). Kartezjusz określił człowieka jako istotę myślącą, w przeciwieństwie do zwierząt, które uważał za maszyny. Jego poglądy (kartezjanizm) szybko rozpowszechniły się w innych krajach europy i stały się podstawą światopoglądu następnej epoki.

Benedykt Spinoza (1637-1677).
Niderlandzki filozof i racjonalista. Spinoza głosił, że wolność polega na zrozumieniu zasad funkcjonowania przyrody, do której również należy istniejący we wszystkim Bóg, a bez Boga człowiek nie może istnieć. Był wyznawcą panteizmu, czyli kierunku filozoficzno-religijnego odrzucającego istnienie Boga osobowego i utożsamiający go z przyrodą, pojmujący jako Naturę. Za swoje poglądy został wyklęty z gminy żydowskiej i obłożony klątwą. Jego najważniejszym dziełem jest Etyka.

Francis Bacon(1561-1626).
Angielski filozof prawnik, eseista, mąż stanu, wielokrotny członek parlamentu. Był prekursorem empiryzmu, czyli kierunku filozoficznego przeciwstawiającego się racjonalizmowi, uznający, że głównym źródłem poznania świata jest doświadczenie. Bacon odrzucał bezkrytyczną wiarę w autorytet, podchodził z niechęcią do rozumu, a wiedzę zaleca czerpać z doświadczenia.


V. KONTRREFORMACJA


Po wielkim rozłamie w religii chrześcijańskiej spowodowanym przez reformację, kościół postanowił przejść do kontrataku. Jego postanowieniem była próba odbudowy dawnego ładu, jaki panował przed reformacją. Poza tym kościół postanowił odbudować
własną potęgę oraz polityczne, gospodarcze i kulturalne wpływy. Wpływy kontrreformacji zaznaczały się od połowy XVI do końca XVII w. System celów stawianych sobie przez działaczy kontrreformacji opierał się na dążeniu do reformy wewnątrz Kościoła poprzez pogłębienie życia religijnego, wzmożenie dyscypliny, eliminację najbardziej rzucających się w oczy nadużyć kleru.
Kontrreformacja rozpoczęła się po soborze trydenckim (1545-1563), który podjął kroki zmierzające do uzdrowienia stosunków wewnętrznych w Kościele i przekreślił wszelkie możliwości ugody z protestantami. Zgromadzeni w Trydencie dostojnicy ustalili jasno obowiązki duchownych i wiernych. Między innymi nakazali proboszczom i biskupom stałe zamieszkanie we własnych parafiach i diecezjach, codzienne odprawianie mszy, głoszenie kazań, a na świeckich nałożyli obowiązek uczestniczenia w niedzielnych nabożeństwie Dużą rolę w rozwoju tego ruchu odegrał założony w 1540 zakon Braci Jezusowych - jezuitów. Do Polski sprowadził go w 1564 roku kardynał Stanisław Hozjusz. Od tego czasu datuje się rozwój sieci szkół zakonnych propagujących nowe metody nauczania, które utrwalały przemiany kulturowe. Kontrreformacja działała poprzez wszechstronnie rozwiniętą propagandę skierowaną przeciwko reformacji, stosowała także przymus wyznaniowy.
Jedną z potężnych broni papiestwa do walki z heretykami stała się inkwizycja, która od 1542 pod nazwą Świętego Oficjum (6 kardynałów upoważnionych do wyznaczania trybunału złożonego z dominikanów) rozszerzyła swoją działalność z Hiszpanii na wszystkie kraje katolickie. Od 1543 powierzono biskupom nadzór nad drukarniami, a w 1559 opracowano po raz pierwszy wykaz ksiąg zakazanych (Index librorum prohibitorum).
Dzięki podjętym działaniom postępy reformacji w wielu krajach zostały zatrzymane. Na niektórych terenach (Skandynawia, część Niemiec, Niderlandy, Szkocja, Anglia, Siedmiogród) próby przywrócenia katolicyzmu zakończyły się niepowodzeniem

VI. Sarmatyzm

Sarmatyzm to ideologia szlachecka
Stanowi podstawę polskiej obyczajowości, religijności, polityki. Zaczyna się w XV wieku. Szlachta polska w dobie swej świetności poszukiwała swych korzeni - znalazła je w starożytnym ludzie Sarmatów (w rzeczywistości był to koczowniczy lud irański zamieszkujący dorzecze Wołgi). To szczególne pochodzenie miało tłumaczyć szczególną rolę jaką szlachta odgrywała w Polsce.

Sarmatyzm może być dwojako rozumiany i ma dwa zanczenia - pierwsze oznacza styl życia szlachty w XV i XVI wieku, drugie - rozbudowaną ideologię szlachecką. Początkowo sarmatyzm utożsamiano z pozytywnymi cechami szlacheckimi - męstwem, dzielnością. Z czasem następuje rozwój zakresu znaczeniowego o kult złotej wolności, mesjanizm - pogląd religijny mówiący o istnieniu jednostkowego lub zbiorowego mesjasza. Szlachta polska miała poczucie, że Polska stanowi przedmurze chrześcijaństwa - musi stawić czoła pogańskiej nawale, była wszak najdalej na wschód wysuniętym państwem chrześcijańskim. Stykała się z prawosławiem i islamem, wskutek ataków tureckich. Mesjanizm narodowy to przekonanie o szczególnej roli polityczno - religijnej Polaków. Gruntuje się w czasach baroku wiara obecna od zarania państwowości polskiej - o szczególnej roli jaką odgrywa Matka Boża. Kolejnym aspektem jest ziemiańskość - ukształtowany model życia - życie na wsi, fascynacja przyrodą, jej pięknem, wzorce gościnności, dobrego sąsiedztwa. Obecne były także elementy orientalizmu, wyrażające się w zainteresowaniu kulturą wschodu - strój szlachecki, broń, ubiór konia.

Stosunek do sarmatyzmu w literaturze i kulturze ewoluował - początkowo symbolizował męstwo, kult wolności. Z czasem stał się synonimem ciemnoty, zacofania, pijactwa i obskurantyzmu. W czasie rozbiorów przywrócono tę tradycję do łaski, czego świadectwem jest najwybitniejszy zabytek kultury sarmackiej - "Pan Tadeusz".


VII. LITERATURA

Literatura w epoce baroku miała przeważnie charakter pejoratywny. Częstą przyczyną takiego mniemania był ogólny niski poziom piśmiennictwa oraz uwielbienie dla formy antycznej, co prowadziło do przerostu formy nad treścią.

Cechy literackiego stylu barokowego:

Przesadna dbałość o formę
Bogactwo formy utworów literackich
stosowanie wyszukanych środków artystycznych, ich obfitość i różnorodność
łamanie tradycyjnej składni zdania
kompozycja luźna, dopuszczająca dygresje
Głębia przeżyć i uczuć wewnętrznych np. rozterki duchowe, ekstaza religijna
Nastrój niepewności i niepokoju wynikający ze sprzeczności między tym, co materialne , a tym co duchowe
Mieszanie wątków religijnych z mitologicznymi
alegoria, która uzyskiwała nowy kształt w zależności od inwencji twórcy


LITERATURA EUROPEJSKA

Europejską literaturę barokową można podzielić na dwa odrębne nurty:

1. Literaturę świecką do której należały następujące kierunki:

Konceptyzm-był to główny kierunek literatury barokowej ,miał wpływ na wszystkie pozostałe kierunki literatury barokowej, cechował się kunsztowną ornamentyką, dziwnymi metaforami, paradoksami, "puentami" - czyli "konceptami", językiem bogatym i niezwykłym,
skupiającym na sobie uwagę odbiorcy.
Marinizm- odmiana konceptyzmu ,kierunek ukształtowany przez poetę włoskiego Giambattistę Marino (Marini). Jego poezja stała się wzorem i normą estetyczną dla jego naśladowców - marynistów. Język tego kierunku cechuje ogrom użytych rzadkich słów, sprzecznych epitetów, a nade wszystko przebogatych metafor.
Opis ukazywanych zjawisk zazwyczaj bywa bardzo barwny, plastyczny tworzący niemal obraz wydarzeń zapisanych w utworze. Poeta zadziwia czytelnika fantastyczną "nadrealną" formą.
Manieryzm-nurt poetycki charakterystyczny dla ówczesnej poezji i sztuki włoskiej. Charakteryzuje się wielkim przepychem , wyniosłością i dekoracyjnością
Gongoryzm-kierunek w barokowej poezji hiszpańskiej. Charakteryzuje się bogactwem formalnym i stosowaniem wyszukanych metafor.

2.Literaturę kościelną do której zaliczamy następujące kierunki:

Mistycyzm - literatura, przedstawiająca wewnętrzne przeżycia człowieka wierzącego.
Poezja metafizyczna - . Poezja ukazująca rozważania natury filozoficzno-religijnej. najsilniej rozwinęła się w Anglii w XVII w.



LITERATURA POLSKA

W literaturze polskiego baroku wyróżniamy 5 głównych nurtów:

Metafizyczny (Mikołaj Sęp Szarzyński - Poezja ukazująca rozważania natury filozoficzno-religijnej.).

Dworski (Jan Andrzej Morsztyn), rozwijający się na dworach magnackich i królewskim. Ten typ literatury uprawiany był na wzór europejski, zwłaszcza modna stała się poezja włoskiego Marina, którego naśladowali polscy poeci. Poezja dworska miała więc zaskakiwać odbiorcę, dowodzić mistrzostwa autora, wreszcie bawić i uatrakcyjniać uczty i rozmaite dworskie spotkania.

Sarmacko-szlachki (Pasek, Potocki) - charakterystyczny dla szlacheckich dworów ziemiańskich, odległych od miast tętniących własnym życiem, kultywującym własne tradycje. Literatura tego nurtu, odmiennie niż nurt dworski przykładała ogromną wagę do rodzimych tradycji, wręcz tworzyła własną szlachecką ideologię i swój polski rodowód uznawała za najważniejszy. Nurt ten nazywa się także sarmackim, od słynnej teorii o Sarmatach, bardzo rozpowszechnionej w XVIIw. i odziaływującej na późniejsze epoki.

Mieszczańsko-plebejski (Piotr Baryko). Bohaterem tej poezji jest człowiek - jego miejsce w społeczeństwie, jego postawa wobec konfliktów i uroków miast. Przedmiot rozważań stanowią także uniwersalne prawa ludzkie.

sowizdrzalski (żacy i ich nauczyciele) - człowiek epoki baroku charakteryzuje się: zawężonymi horyzontami myślowymi, rozdwojeniem wewnętrznym w sprawie głównych celów człowieka.



Wśród głównych przedstawicieli polskiego baroku w literaturze możemy wyróżnić:

Jana Andrzeja Morsztyna (1621-1693)- czołowy reprezentant dworskiej poezji barokowej. Jego dorobek poetycki określa się mianem "błahej treści w wyszukanej formie". Źródłem takiego określenia jest fakt, iż Morsztyn jako marinista skupił swe działania literackie na poszukiwaniu nowych, kunsztownych i zaskakujących form wyrażania treści. Morsztyn pisał o dworskim życiu, flirtach, miłostkach ,stąd jego inne określenie -poeta miłości. Napisał m.in.: "Lutnię" i "Kanikułę albo psią gwiazdę"

Daniela Naborowskiego- W przeciwieństwie do J. Morsztyna, Naborowski w swej poezji zajmuje się poważną, istotną tematyką, zachowując jednocześnie barokową formę wiersza (konceptyzm, kunsztowność, zaskakiwanie odbiorcy). Naborowski, tak jak inni twórcy tego okresu, rozważał takie problemy, jak ulotność i kruchość życia, destrukcyjny i niszczący wpływ czasu. Jego utwory Mówią także o konieczności pogodzenia się z wolą Boga, a nie o próżnej rozpaczy i lamencie. Wprowadził w Polsce formę listu poetycznego.


Wacława Potockiego- Kolejny przedstawiciel poezji dworskiej. W swoich utworach poruszał tematy istotne dla ludzi, dla ówczesnej Rzeczpospolitej. Krytykował społeczeństwo za brak patriotyzmu, nietolerancje religijna i egoizm. Ostrzegał ludzi przed upadkiem państwa. Duchowieństwo oskarżał o obłudę i zakłamanie. W swoich utworach używał języka barwnego ,plastycznego, o bardzo dużej sile wyrazu a jednocześnie prostego i zrozumiałego. Wśród najważniejszych utworów W. Potockiego wyróżniamy : "Wojnę Chocimską" i "Moralia"


Jana Chryzostoma Paska- pisarz ten zaistniał i stał się popularny wśród XVII- wiecznej szlachty dzięki pisanych barwnym językiem "Pamiętników". Dzieło to tętni życiem dzięki wspaniale opisanymi kłótniami, ucztami i wyprawami wojennymi, jest pisane potocznym językiem XVII- wiecznej szlachty. Wszystkie opisy zawierają sporą dawkę humoru, a zarazem są dokumentem dostarczającym informacji o codziennym życiu i obyczajach ówczesnej szlachty, z którego korzystali pisarze innych epok jak choćby A. Mickiewicz czy H. Sienkiewicz.