Formy finansowania małych i srednich przedsiębiorstw

1. Ogólne zagadnienia dotyczące sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce.

1.1 Pojęcie przedsiębiorstwa i jego podstawowe klasyfikacje.

Pojęcie p r z e d s i ę b i o r s t w o w odmiennych znaczeniach występuje w różnych dziedzinach nauki. Spotykamy się z nim w naukach ekonomicznych, prawnych oraz teorii zarządzania. Przedstawiając istotę przedsiębiorstwa trzeba zwrócić uwagę na dwa ujęcia podmiotowe i przedmiotowe.
W znaczeniu podmiotowym postrzega się przedsiębiorstwo jako podmiot praw i obowiązków, powstających z racji prowadzenia działalności gospodarczej. W tym ujęciu przedsiębiorstwo to jednostka gospodarcza wyodrębniona pod względem ekonomicznym, organizacyjnym i prawnym. Przedsiębiorstwo jest więc organizacją, wykonującą funkcje gospodarowania, prowadząc działalność gospodarczą, pod którą w warunkach obowiązującego prawa należy rozumieć działalność wytwórczą, budowlaną, handlową i usługową wykonywaną w celach zarobkowych i na własny rachunek podmiotu
W znaczeniu przedmiotowym przedsiębiorstwo to ogół składników majątkowych, tworzących jego gospodarczą bazę. W ujęciu przedmiotowym przedsiębiorstwo składa się z elementów majątkowych o charakterze materialnym oraz firmy rozumianej jako nazwa przedsiębiorstwa. Składnikiem przedsiębiorstwa, jest również struktura organizacyjna, czyli sposób powiązania ze sobą wszelkich elementów przedsiębiorstwa w jedną, spójną całość i związane z tym koszty organizacji.
W literaturze ekonomicznej można spotkać się z definicjami przedsiębiorstwa formułowanymi według teorii neoklasycznej, zakładającej dążenie producentów do maksymalizacji zysku i według alternatywnej teorii behawiorystycznej uznającej przedsiębiorstwo za złożoną organizację składającą się z wielu ogniw, z których każde ma własną sferę działania i dąży do osiągnięcia określonych wyników w dziedzinach objętych swą kompetencją .
Z położeniem nacisku na podmiotowy charakter przedsiębiorstwa, zostały sformułowane następujące definicje : „przedsiębiorstwo stanowi wyodrębnioną z całej gospodarki narodowej jednostkę gospodarczą, społeczną i techniczną, utworzoną w celu trwałego zarobkowego zaspokajania potrzeb osób trzecich na rynku. Kierownictwo tej jednostki podejmuje decyzję samodzielnie i na własne ryzyko” oraz „przedsiębiorstwo to złożony podmiot, składający się z kompleksu rzeczy i praw, służący do prowadzenia działalności gospodarczej” .
Bardziej lub mniej rozwiniętych określeń przedsiębiorstwa zarówno w teoriach, w których dominuje podejście neoklasyczne, jak i w teoriach, w których dominuje podejście behawioralne jest wiele. Można jednak przyjąć, że przedsiębiorstwo to wyodrębniona z gospodarki narodowej jednostka gospodarcza, wytwarzająca dobra, zaspokajająca potrzeby konsumentów, której celem jest prowadzenie działalności zarobkowej .
Istotnym ze względu omawianych tu pojęć jest przyjęcie rozgraniczenia pomiędzy firmą i przedsiębiorstwem. W języku potocznym często ekwiwalentem terminu f i r m a jest pojęcie podmiotu gospodarczego. W tym kontekście pierwsze z wymienionych nie jest terminem prawnym, natomiast ma charakter pojęcia ogólnego, które wskazuje na każdą postać przedsiębiorstwa. Jednak pojęcie firma w ścisłym tego słowa znaczeniu pozostaje związane z nazwą przedsiębiorstwa, prowadzącego spółkę handlową. Można przyjąć, że pojęcie przedsiębiorstwo jest podstawowe względem pojęcia firma. Firma, będąc nazwą przedsiębiorstwa, nie stanowi podmiotu gospodarczego, ale jeden z jego składników. Najogólniej ujmując firmą jest zarejestrowana urzędowa nazwa, pod którą osoba fizyczna lub prawna prowadzi przedsiębiorstwo .

W gospodarce rynkowej działają przedsiębiorstwa, które można wyodrębnić, przyjmując różne kryteria klasyfikujące. Mogą je stanowić ; formy własności, pozycja rynkowa, wielkość, przedmiot prowadzonej działalności, sposób zintegrowania zakładów, geograficzny obszar działania, poziom technologiczny .

Formy własności przedsiębiorstw wyodrębnia się według kryterium podmiotu dysponującego własnością. Pojęciem które jest kluczowe przy omawianiu tej klasyfikacji jest spółka, przez którą należy rozumieć po pierwsze – umowę, po drugie – formę współdziałania gospodarczego. W gospodarce rynkowej występuje kilka form spółek. Poza spółkami prawa handlowego występują też spółki prawa cywilnego. Oprócz własności prywatnej istnieją własności : spółdzielcza, komunalna i państwowa. Można także wydzielić przedsiębiorstwa, będące formą mieszaną, w których występują połączenia i kombinacje podstawowych form własności. Zarówno formy podstawowe, jak i mieszane są możliwe w gospodarce rynkowej, przy czym struktury organizacyjne tych przedsiębiorstw mogą być zróżnicowane, a przede wszystkim różne mogą być zakresy i formy ingerencji państwa w prowadzoną przez nie działalność gospodarczą.















Rys. 1. Rodzaje przedsiębiorstw według firmy własności
Źródło : H.G. Adamkiewicz, op.cit.., s. 118.




Forma własności przedsiębiorstwa jest się istotnym czynnikiem jego konkurencyjności, ponieważ warunkuje zakres prowadzonej przezeń działalności oraz możliwości w świetle obowiązującego prawa. Ponadto, pomijając względy polityczne, istnieją czynniki ekonomiczne, przesądzające o wyborze formy własności przedsiębiorstwa. Wymienia się między innymi ; tworzenie zasobów, ciągłość firmy, wzajemne zaufanie właścicieli, udział w zarządzaniu, udział w zyskach, przenoszenie praw własności . W zależności od rodzaju prowadzonej działalności gospodarczej poszczególne czynniki odgrywają istotną rolę przy wyborze formy własności, która ma bezpośredni wpływ na poziom konkurencyjności przedsiębiorstwa.
Według kryterium pozycji przedsiębiorstwa na rynku dzieli się je na takie, które działają na rynku konkurencji doskonałej, monopolu pełnego, konkurencji monopolistycznej, konkurencji oligopolistycznej.
Sytuacja rynkowa określana mianem konkurencji doskonałej charakteryzuję się tym, że żaden z kupujących i sprzedających nie ma wpływu na cenę. Cena kształtuje się na rynku jako wypadkowa oferty wszystkich producentów i zapotrzebowania wszystkich odbiorców na dany produkt. Zarówno dla producenta jak i dla konsumenta cena jest wielkością daną.
Monopol pełny występuje, kiedy na danym rynku istnieje jedno przedsiębiorstwo wytwarzające produkty lub usługi nie posiadające bliższych substytutów. Monopol poszukuje takiej wielkości produkcji lub ceny sprzedaży, które przy danych kosztach maksymalizują jego zysk.
Konkurencja monopolistyczna na rynku ma miejsce wtedy kiedy doczynienia mamy z licznymi producentami, którzy wytwarzają i sprzedają produkty zróżnicowane pod względem jakości, opakowania, marki itp.
Oligopol jest kolejną sytuacją na rynku konkurencji niedoskonałej, występuje on wówczas kiedy produkcja / sprzedaż danego produktu opanowana jest przez niewielką liczbę przedsiębiorstw. Istnieje silna współzależność między oligopolistami – wyznaczenie ceny lub wielkości produkcji przez dane przedsiębiorstwo zależy od postępowania konkurentów.

Zgodnie z kryterium rodzaju działalności można wyodrębnić przedsiębiorstwa :
· produkcyjne
· usługowe
· handlowe
· budowlane

Klasyfikowanie przedsiębiorstw według rodzajów działalności staje się coraz bardziej kłopotliwe, ponieważ wzrastają trudności z wyodrębnieniem przedsiębiorstw zajmujących się wytwarzaniem lub dostarczaniem tylko jednego produktu. Częstym zjawiskiem jest integracja działalności gospodarczej, związanej z produkcją lub świadczeniem z innym rodzajami działalności w ramach tego samego przedsiębiorstwa .
Ze względu na sposób zintegrowania zakładów wyróżnia się następujące przedsiębiorstwa :
· wielozakładowe, zintegrowane poziomo, w których podstawowe zakłady zajmują się tym samym rodzajem działalności,
· wielozakładowe zintegrowane pionowo, w których podstawowe zakłady zajmują się realizacją jednej z faz cyklu produkcyjnego od surowca do wyrobu gotowego,
· konglomeraty, w których poszczególne zakłady wytwarzają produkty, nie mające ze sobą żadnego związku technologicznego.

Według zasięgu geograficznego obszaru działania, przedsiębiorstwa dzieli się na lokalne, krajowe i międzynarodowe. Ze względu na występujące pod koniec XX wieku zjawisko globalizacji działalności przedsiębiorstw podział ten traci na znaczeniu. Współcześnie nie tylko przedsiębiorstwa duże, ale również te zaliczane do średnich czy małych mają charakter przedsiębiorstw międzynarodowych, działając na wielu rynkach. Jednocześnie coraz mniej rodzajów działalności pozostaje domeną przedsiębiorstw lokalnych , ponieważ bieżących lub potencjalnych konkurentów przedsiębiorstwo musi dostrzegać w skali globalnej .

Podziału przedsiębiorstw według kryterium poziomu technologicznego można dokonać przez określenie ich stopnia zmechanizowania i automatyzowania oraz skali działania. Uwzględnia on :
· małe i średnie przedsiębiorstwa o niskim stopniu zmechanizowania i zautomatyzowania,
· duże przedsiębiorstwa o średnim stopniu zmechanizowani i niskim stopniu zautomatyzowania,
· małe przedsiębiorstwa o wysokim stopniu zmechanizowani i zautomatyzowania,
· duże przedsiębiorstwa o wysokim stopniu zmechanizowani i zautomatyzowania,
· duże przedsiębiorstwa międzynarodowe o bardzo wysokim stopniu zmechanizowania i zautomatyzowania.

Pod względem wielkości, firmy można podzielić na małe, średnie i duże. W literaturze ekonomicznej przyjęto tezę, iż najodpowiedniejszym kryterium dla określania wielkości przedsiębiorstw jest liczba zatrudnionych pracowników. Można je podzielić na :
· bardzo małe – zatrudniające 1 – 19 pracowników,
· małe – zatrudniające 20 – 99 pracowników,
· średnie – zatrudniające 100 – 499 pracowników,
· duże – zatrudniające ponad 500 osób

Klasyfikacją ta nie jest ściśle obowiązująca dla każdego kraju. W wielu państwach przyjmuje się inne przedziały liczbowe przedsiębiorstw wg kryterium liczby zatrudnionych. W Wielkiej Brytanii i Szwajcarii uważa się, że małe przedsiębiorstwa zatrudniają do 100 pracowników, we Francji i Niemczech do 49 osób, w Turcji do 10 osób, natomiast w USA do 1500 osób. Można tutaj zauważyć pewną zależność pomiędzy wielkością zatrudnienia a rozwojem gospodarczym danego kraju. Amerykańska Small Business Administration ( SBA ) przyjęła następujące kryteria podziału małego biznesu :
· dla firm produkcyjnych : zakres zatrudnienia nie przekracza 1500 osób,
· dla handlu hurtowego : zatrudnienie nie przekracza 500 osób,
· dla firm usługowych : zakres rocznej sprzedaży waha się między 3,5 a 14,5 mln USD,
· dla handlu detalicznego : zakres rocznej sprzedaży wynosi od 3,5 do 14,5 mln USD,
· dla firm budowlanych wpływy w ciągu ostatnich 3 lat nie przekraczają 17 mln USD.

Jako , że Polska stoi na progu wejścia do Unii Europejskiej przedsiębiorstwa w niniejszej pracy będą klasyfikowane według jej kryteriów , które są stosunkowo proste i łatwe do zastosowania. Do małych i średnich przedsiębiorstw zalicza się przedsiębiorstwa zatrudniające mniej niż 250 osób i wartość obrotu rocznego nie przekracza 20 milionów EURO oraz suma bilansu jest mniejsza niż 10 milionów EURO. Wszystkie trzy kryteria muszą być spełnione , aby można było uznać przedsiębiorstwo za małe lub średnie. Odróżniając dalej małe przedsiębiorstwa od średnich, przez pojęcie małego przedsiębiorstwa rozumie się przedsiębiorstwo, którego roczny obrót jest mniejszy niż 5 milionów EURO , albo suma bilansu niższa niż 2 miliony EURO.
Przy wyodrębnieniu małych i średnich przedsiębiorstw istotne znaczenie ma również kryterium własności kapitału zakładowego. Jeżeli więcej niż 25% kapitału zakładowego przedsiębiorstwa znajduje się w posiadaniu dużych firm, nie może być ono uznane za małe lub średnie przedsiębiorstwo. Udziały takich instytucji, jak funduszy inwestycyjnych czy towarzystw ubezpieczeniowych, nie zmieniają charakteru małych i średnich przedsiębiorstw. Stąd też, przy tego typu kryterium należy je wyłączyć z rozważań. Mimo definicji opracowanej i zatwierdzonej przez Parlament Europejski, krajom członkowskim pozostawia się dużą swobodę w odniesieniu do zakresu ich stosowania.




Tabela 1. Klasyfikacja przedsiębiorstw według UE

Liczba zatrudnionych Obrót roczny( EURO ) Suma bilansu( EURO )
Małe przedsiębiorstwa Ł 250 Ł 5 mln Ł 2 mln
Średnie przedsiębiorstwa Ł 250 Ł 20 mln Ł 10 mln

Źródło : www.msp.org.pl



1.2 Znaczenie małych i średnich przedsiębiorstw

M.H. Grabowski określa walory małych i średnich przedsiębiorstw następująco :
* „Tworzenie nowych miejsc pracy przez małe firmy. Jak pokazują dane amerykańskie w ciągu ostatnich 15 – 20 lat małe przedsiębiorstwa ( zatrudniające poniżej 100 pracowników ) tworzą przeciętnie 78% nowych miejsc pracy,

* innowacyjność – małe przedsiębiorstwa generują więcej innowacji na 1 zatrudnionego, niż wielkie firmy. Jak wykazały amerykańskie badania Z. Acs’a i D Audretscha małe przedsiębiorstwa generują 322 innowacje na 1 milion pracowników stosunku do 255 w wielkich firmach,

* wyższe stopy wzrostu – młode firmy rozwijają się szybciej, niż stare,

* ograniczenia ekonomii skali – korzyści z ekonomii skali nie występują we wszystkich dziedzinach,

* elastyczność małych firm w odkrywaniu i zdobywaniu swoistych nisz rynkowych.”

Oprócz niewielkiego zatrudnienia i rozmiarów przedsiębiorstwa małe firmy posiadają szereg innych cech. Jak twierdzi S. Skowroński „małe przedsiębiorstwo znaczy nie tylko małe pod względem wielkości lub usytuowania organizacyjnego, lecz także w sensie reprezentowanego profilu działalności, wewnętrznej struktury oraz funkcji, jakie spełnia w gospodarce. Są to więc względy natury fizycznej, ekonomicznej, organizacyjnej i społecznej. Nie są przy tym ważne takie cechy ogólne jak , np. rozrachunek gospodarczy, pokrywanie wydatków z własnych dochodów czy samodzielność bilansowa, lecz to dlaczego pokrywanie wydatków z własnych dochodów czy samodzielność bilansowa, lecz to wyodrębnienie jest konieczne, aby niewielki fragment działalności gospodarczej prowadzonej przez zespół ludzi przyniósł rzeczywiste i liczące się korzyści. By tak się stało, małe przedsiębiorstwo musi odznaczać pewnymi swoistymi właściwościami przesądzającymi o specyfice i skuteczności działania w małej skali. Są to :
- innowacyjność i kreatywność,
- elastyczność i operatywność,
- efektywność,
- lokalność”

Małe przedsiębiorstwa są specyficzne również i w tym sensie, iż łączone są w nich funkcje kierownicze i właścicielskie. Właścicieli małych przedsiębiorstw charakteryzują zaś w szczególności takie cechy jak : „zdolność do podejmowania ryzyka gospodarczego i ryzyka w ogóle, umiejętność szacowania nakładów i efektów, umiejętność znajdowania swoistej luki lub niszy rynkowej, dążenie do ekspansji i wzrostu bogactwa, poczucie bezpieczeństwa z tytułu zatrudnienia samego siebie, umiejętność kierowania zespołami ludzkimi w mikroskali, doskonała znajomość mechanizmu tworzenia dochodu i bogactwa w mikroskali, identyfikowania i przezwyciężania barier rynkowych, administracyjnych, samodzielność, samorealizacja i przedsiębiorczość – tutaj rozumiana jako zdolność do samodzielnego rozwiązywania problemów.” Jest rzeczą oczywistą, iż przedstawione powyżej cechy właścicieli małych przedsiębiorstw mają w pewnym sensie charakter modelowy – wyidealizowany. Z pewnością jednak duża część z nich jest charakterystyczna dla wielu polskich przedsiębiorców.
Właścicieli i menedżerów wielu małych przedsiębiorstw charakteryzują działania oparte na przedsiębiorczości. Jak twierdzi J. Penc: ”Rozwój każdego społeczeństwa, jego gospodarki i kultury wiąże się nierozerwalnie z zachowaniami przedsiębiorczych ludzi polegającymi na poszukiwaniu i stosowaniu nowych rozwiązań wymagających więcej energii, inicjatywy i pomysłowości oraz umiejętnego oszacowani koniecznych nakładów ( czasu, wysiłku i środków ) i możliwych do osiągnięcia korzyści w obszarze występujących ograniczeń i niepewności, a więc gotowości do brania na siebie ryzyka i ponoszenia odpowiedzialności za swoje decyzje i działania. Takie zachowania przypisuję się generalnie podmiotom gospodarującym w ustroju kapitalistycznym, które działają na własny rachunek oraz na własną odpowiedzialność i w warunkach permanentnej konkurencji ze strony otoczenia ( konkurencji krajowej i zagranicznej ).” Przedsiębiorczość nie jest oczywiście cechą zarezerwowaną dla małych przedsiębiorstw. W nich jednak rezultaty działań przedsiębiorczych mogą być łatwo utożsamiane z konkretnymi osobami , pokazując bezpośredni związek pomiędzy przedsiębiorczym działaniem a jego skutkami.
Znaczenie małych przedsiębiorstw może również wynikać z ich roli w rozwoju gospodarczym. A. Bielawska wyszczególniła pięć podstawowych efektów makroekonomicznych związanych z funkcjonowaniem małych przedsiębiorstw : efekt produkcyjne, efekt zatrudnienia, efekt postępu technicznego, efekt regionalnej decentralizacji i efekt mobilizacji kapitałów. Efekt produkcyjny polega na tym , że relacje pomiędzy nowo zastosowanym kapitałem a wielkością nowo wytworzonej produkcji są niższe w firmach małych , niż w dużych. Oznacza to, iż dla wytworzenia tej samej wielkości produkcji małe przedsiębiorstwa potrzebują znacznie mniej kapitału , niż duże. Efekt zatrudnienia związany jest z faktem , iż koszt utworzenia nowych miejsc pracy w małych przedsiębiorstwach jest niższy , niż w dużych.
Efekt postępu technicznego związany jest z poglądem , który głosi, że „małe i nowe przedsiębiorstwa mogą być ważnym motorem postępu technicznego, ponieważ są one bezpośrednio zmuszone urzeczywistniać innowacje, żeby utrzymywać się w konkurencji z dużymi i starszymi przedsiębiorstwami i żeby w ogóle móc wejść na rynek.” Pogląd ten jest szczególnie widoczny w odniesieniu do rynku komputerowego w Polsce, gdzie dotychczasowi wielcy producenci zostali praktycznie wypchnięci z rynku przez młode dynamiczne przedsiębiorstwa. Efekt regionalnej decentralizacji jest związany z faktem, iż stosując politykę wspierania rozwoju małych przedsiębiorstw można wspomagać rozwój terenów mniej rozwiniętych. Ostatni z omawianych przez A. Bielawską efektów to efekt mobilizacji kapitałów. Zgodnie z tym małe firmy angażują do gospodarki kapitały, które bez istnienia tych firm pozostałyby produkcyjnie nie wykorzystane

Wszystkie przedstawione powyżej cechy małego przedsiębiorstwa : niewielkie rozmiary mierzone ilością zatrudnionych, niewysoka sprzedaż, niski kapitał własny, innowacyjność, elastyczność, lokalność, przedsiębiorczość właścicieli i kierowników, małe wymagania kapitałowe niezbędne do uzyskania nowych efektów produkcyjnych, niewielki koszty tworzenia miejsc pracy, a także zdolność do mobilizacji prywatnych oszczędności i kapitałów – wskazują na istotne walory tej grupy przedsiębiorstw z punktu widzenia możliwości przyczyniania się do przyspieszenia tempa transformacji gospodarki polskiej w kierunku gospodarki rynkowej.
Małe przedsiębiorstwa pełnią istotną rolę w procesie transformacji gospodarki narodowej. Dzięki nim istotnie wzrasta udział własności prywatnej w gospodarce rynkowej, zmieniają one strukturę gospodarki w kierunku przedsiębiorstw bardziej elastycznych, tworzą nowe miejsca pracy, są nośnikiem rynkowego sposobu myślenia, pełniej zaspokajają potrzeby konsumpcyjne, przyczyniają się do wzrostu innowacyjności, a także dają szansę na generowanie wyższej stopy wzrostu produktu narodowego brutto. Poprzez ich rolę w tworzeniu nowych miejsc pracy łagodzą one problemy gospodarcze okresu transformacji systemu gospodarczego. Walory te w pełni uzasadniają wspieranie sektora małych przedsiębiorstw w interesie całej gospodarki narodowej.
W gospodarce rynkowej znaczenie małych i średnich przedsiębiorstw jest bardzo duże. Firmy te wzmacniają konkurencję rynkową, umacniają jednocześnie system gospodarki rynkowej. Jako przykład można przytoczyć Niemcy – kraj o tzw. regulowanej gospodarce rynkowej, w której z około 2 mln działających firm aż 95 % zalicza się do przedsiębiorstw małych i średnich. W tej grupie przedsiębiorstw zatrudnionych jest 62% ogółu zatrudnionych w Niemczech, w przedsiębiorstwach tych wytwarza się 57% dochodu narodowego oraz realizuję się aż 41% wszystkich rocznych inwestycji. Szczególnie ważny jest wpływy tych firm na zatrudnienie w gospodarce. Doświadczenia niemiecki wykazują, że właśnie w tych firmach wzrasta zatrudnienie , podczas kiedy w dużych firmach ma ono tendencje malejącą. Uzyskano tam w ciągu ostatnich 10 lat przyrost zatrudnienia aż o około 600 tys. osób w firmach zatrudniających poniżej 20 osób.

W firmach zatrudniających do 100 pracowników zatrudnienie wzrosło w tym czasie do 90 tys. osób. Osiągnięto to przede wszystkim poprzez rozwój sfery usług w tym: gastronomicznych , hotelarskich , służb zdrowia, firm konsultingowych, czy usług bankowych.
Nie sposób pominąć też funkcji popytowej małych firm, firmy te bowiem w odróżnieniu od dużych przedsiębiorstw nastawionych na zaspokojenie tzw. popytu masowego, reagują na wszelkie zmiany popytu, posiadają zdolność szybkiego dostosowywania się do zmieniających się w czasie postaw konsumpcyjnych społeczeństwa. Firmy te posiadają możliwość eliminowania w dość krótkim okresie luk podażowych, które często występują , zwłaszcza w mniej rozwiniętych gospodarczo regionach czy też małych miastach. Małe firmy spełniają też znaczną rolę w rozwoju i wdrażaniu innowacji.
Stąd doceniając gospodarcze znaczenie małych firm rządy wielu krajów o gospodarce rynkowej wspierają funkcjonowanie i rozwój tej grupy przedsiębiorstw specjalnymi programami pomocy. Jako przykład można tu podać program realizowany przez niemieckie Ministerstwo Gospodarki dla podejmowanych przez małe firmy przedsięwzięć o dużym stopniu ryzyka, z którego to programu może być finansowane nawet 50% nakładów na pracę związane z realizacją projektów rozwiązań w małej firmie. Inną formą pomocy stanowią subsydia na kontrakty badawcze z instytutami naukowymi, czy pomoc informacyjna świadczona na rzecz tych firm przez Izby Handlowo – Przemysłowe czy specjalne rządowe centra informacyjne lub agencje konsultingowe.
W warunkach amerykańskich pomoc dla małych firm udzielana jest obok pomocy świadczonej przez rząd federalny – również przez wielkie koncerny. Polega ona często na bezpośrednim inwestowaniu w małą firmę, udzielaniu jej pomocy w produkcji czy zbycie czy też wspólnym prowadzeniu badań lub marketingu.
Ciekawym rozwiązaniem stosowanym w Szwecji są np. fundusze rozwoju regionalnego, których celem jest wspieranie przedsiębiorczości oraz małych i średnich firm w regionie. Fundusze te mogą współpracować tylko z firmami zatrudniającymi do 200 pracowników za wyjątkiem firm sprzedaży detalicznej, hotelarskich, gastronomicznych , konsultingowych oraz prywatnych klinik i salonów kosmetycznych.
Podobnie jak w państwach wysoko rozwiniętych, także w Polsce sektor małych i średnich przedsiębiorstw w coraz większym stopniu przyczynia się do utrwalania tendencji rozwojowych w gospodarce i do wzrostu zasobności polskiego społeczeństwa.
Małe i średnie przedsiębiorstwa przyczyniają się do rozwoju konkurencji na rynku, a w konsekwencji do obniżenia cen towarów i usług , lepszej ich jakości i większej dostępności.
Małe i średnie firmy , w których w Polsce istnieje prawie 2 miliony, zatrudniają około 60% czynnych zawodowo obywateli, wytwarzają blisko połowę produktu krajowego ( PKB ), poważnie zasilają dochody budżetowe państwa. Są to wpływy pochodzące z bezpośredniego opodatkowania działalności gospodarczej oraz opodatkowania dochodów osób w nich zatrudnionych, jak i wpływów z innych podatków pośrednich. Ponadto MŚP, tworząc nowe miejsca pracy przyczyniają się skutecznie do zmniejszania bezrobocia, a tym samym do łagodzenia negatywnych skutków społecznych likwidacji i restrukturyzacji przedsiębiorstw państwowych. Na terenach wiejskich powstawanie wielu małych i średnich przedsiębiorstw oraz rozwój szerokiej gamy usług , w tym i pozarolniczych , powoduje , że część ludności rolniczej pozostaje na wsi i podejmuje działalność w otoczeniu rolnictwa, w przetwórstwie oraz branżach pozarolniczych i usługach.
W transformacji gospodarki kraju MŚP odegrały istotną rolę. W latach 1990 – 1994 nowo powstające, małe przedsiębiorstwa spowodowały zwiększenie zatrudnienia o około 1,5 mln. osób. Na obszarach wiejskich zapoczątkowały proces powstrzymywania emigracji ludności rolniczej do środowisk miejskich.
Dynamika wzrostu produkcji w sektorze prywatnym jest w ostatnich latach wielokrotnie większa niż w sektorze publicznym. Jednym z sukcesów polskiej transformacji gospodarczej w początkowej fazie był właśnie dynamiczny rozwój przedsiębiorczości , co doprowadziło do powstania , w ciągu zaledwie kilku lat , sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Ekspansja tego sektora sprawiła, iż polska gospodarka zaczyna, pod względem struktury własności upodabniać się do dojrzałych gospodarek rynkowych.



1.3 Polityka państwa wobec sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce.

Aktywna rządowa polityka wspierania rozwoju MŚP, będąca ważnym składnikiem strategii państwa w kreowaniu dobrobytu i zatrudnienia, zmierza do stworzenia korzystnych warunków politycznych i prawno - ekonomicznych, stymulujących prawidłowy rozwój tej grupy przedsiębiorstw. Ważnym przyczynkiem do opracowania polityki rządu wobec MŚP stał się również układ o stowarzyszeniu Polski z Unią Europejską i obowiązujące w Unii wymogi, zwłaszcza jeśli chodzi o udzielanie ukierunkowanej pomocy finansowej. Ponadto, dzięki podpisaniu Protokołu do Układu Europejskiego, zaistniała możliwość włączenia polskich przedsiębiorstw w programy wspólnotowe.
Podstawę do opracowania polityki rządu wobec małych i średnich przedsiębiorstw stanowią założenia polityki przemysłowej przyjęte przez Radę Ministrów 14 września 1993r. oraz założenia programu polityki przemysłowej na lata 1995 – 1997 „Międzynarodowa Konkurencyjność polskiego przemysłu” przyjęte przez Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów 19 grudnia 1994 roku.
Strategicznym celem polityki makroekonomicznej państwa jest trwały, zrównoważony wzrost gospodarczy. Wokół tego celu skoncentrowane są wszelkie polityki cząstkowe, o krótszym horyzoncie czasowym, do których zaliczyć należy także politykę wobec małych i średnich przedsiębiorstw.
Analizując globalne wskaźniki, charakteryzujące udział małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce narodowej, można stwierdzi, że potencjał rozwojowy tego sektora jest nadal nie w pełni wykorzystany.
Polityka Rządu wobec MSP powinna stwarzać warunki do rozwoju i wzmacniania pozytywnych trendów. W nadchodzących latach przyrost wartości dodanej wytworzonej w sektorze MSP winien być wyższy, niż w sektorze przedsiębiorstw dużych , czyli wzrost gospodarczy powinien być generowany przede wszystkim w sektorze MSP. Taka właśnie sytuacja występuję w krajach Unii Europejskiej, gdzie małe i średnie przedsiębiorstwa wytwarzają około 2/3 wartości dodanej.
Głównym celem polityki Rządu wobec MSP do roku 2002 jest kształtowanie warunków dla tworzenia i pełnego wykorzystania potencjału rozwojowego sektora małych i średnich przedsiębiorstw.
Na kondycję małych i średnich przedsiębiorstw wpływają zarówno ogólne uwarunkowania makroekonomiczne, jak i specyficzne czynniki charakterystyczne dla tego sektora. Dlatego działania wobec sektora MSP prowadzone są w dwóch płaszczyznach tzn. poprzez stosowanie instrumentów i rozwiązań wspólnych dla ogółu przedsiębiorstw, uzupełnionych instrumentami szczególnymi, adresowanymi wyłącznie do MSP.

W sferze instrumentów wspólnych dla wszystkich przedsiębiorstw szczególne znaczenie ma :

· uzdrawianie finansów publicznych , polegające na ograniczeniu deficytu budżetowego poprzez racjonalizację wydatków budżetowych. Działania takie powodują obniżenie stopy inflacji oraz ograniczenie potrzeb pożyczkowych budżetu. Te czynniki z kolei prowadzą bezpośrednio do polepszenia dostępu przedsiębiorstw, w tym małych i średnich , do bankowych i poza bankowych źródeł finansowania oraz obniżenia kosztów takiego finansowania,

· tworzenie systemu podatkowego, promującego inwestycję i przyjaznego dla podatnika. System taki charakteryzuję się niskimi stawkami podatku dochodowego, jednolitym dla ogółu przedsiębiorstw, oraz dużą prostotą i przejrzystością. Istotne są także zasady amortyzacji , które pozwalają przedsiębiorstwom na pełne odtwarzanie majątku produkcyjnego,

· ograniczanie obciążeń i barier biurokratycznych, które powodują nieuzasadniony wzrost kosztów działalności przedsiębiorstwa, a przez to zmniejszają ich konkurencyjność. Obciążenia biurokratyczne są szczególnie dotkliwe dla małych i średnich przedsiębiorstw, bowiem w ich przypadku udział tego rodzaju kosztów w całkowitych kosztach działalności jest największy.

Natomiast wśród instrumentów specyficznych dla sektora małych i średnich przedsiębiorstw szczególne znaczenie mają te , które służą wyrównaniu szans w konkurowaniu na wolnym rynku, jak na przykład :
· rozbudowa systemu doradztwa dla przedsiębiorców, we wszystkich dziedzinach związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa. W przedsiębiorstwach dużych istnieją wyspecjalizowane służby marketingowe, finansowe itd., natomiast w MSP funkcje te często muszą być realizowane przez samego właściciela, lub wąskie grono osób, niekoniecznie będących specjalistami we wszystkich tych dziedzinach,

· poprawa dostępu MSP do informacji istotnych z punktu widzenia prowadzonej działalności gospodarczej, poprzez tworzenie i udostępnianie baz danych dotyczących np.: potencjalnych możliwości eksportowych i kooperacyjnych, regulacji obowiązujących na jednolitym rynku europejskim,

· rozbudowa systemu funduszy poręczeń kredytowych dla MSP. Małe i średnie przedsiębiorstwa charakteryzują się niską wartością majątku trwałego, co powoduję trudności w przedstawianiu bankom wiarygodnych zabezpieczeń zaciąganych kredytów. Fundusze poręczeń kredytowych dla MSP są skutecznym i sprawdzonym w praktyce instrumentem łagodzącym te bariery,

· rozwiązania prawne i instytucjonalne służące rozwojowi rynku kapitałowego, a zwłaszcza funduszy podwyższonego ryzyka ( venture capital ). Doświadczenia państw o dojrzałej gospodarce rynkowej wskazują, że fundusze tego typu są optymalnym źródłem kapitału dla przedsiębiorstw niewielkich, lecz o dużym potencjale rozwojowym.

Podstawowym celem polityki Rządu wobec MSP do roku 2002 jest stworzenie warunków dla kontynuacji i wzmacniania pozytywnych trendów, które ujawniły się w tym sektorze.

Tabela 2. Cele polityki Rządu wobec MSP w latach 1999 - 2002













Źródło : www.service.amu.edu.pl


Główny cel polityki Rządy wobec MSP został zdezagregowany na trzy wzajemnie ze sobą powiązane cele pośrednie.

Cel 1. Zwiększenie konkurencyjności sektora małych i średnich przedsiębiorstw.

Przyrost sprzedaży towarów i usług wytwarzanych przez małe i średnie przedsiębiorstwa będzie możliwy o tyle, o ile będą one w stanie sprostać konkurencji innych wytwórców krajowych i zagranicznych. Tymczasem , w wyniku procesu integracji naszego kraju z Unią Europejską oraz postępującej liberalizacji wymiany handlowej Polski z zagranicą konkurencja na rynku wewnętrznym staje się coraz silniejsza. To samo zjawisko można zaobserwować na rynkach zewnętrznych. Zwiększenie konkurencyjności sektora małych i średnich przedsiębiorstw jest zatem koniecznym warunkiem dla wzrostu jego udziału w tworzeniu produktu krajowego brutto. Działania Rządu, służące zwiększeniu konkurencyjności sektora MSP, będą polegały przede wszystkim na :
· zmianach legislacyjnych służących obniżeniu kosztów związanych z zatrudnianiem pracowników,
· finansowym wsparciu przedsięwzięć innowacyjnych i wdrożeniowych podejmowanych przez przedsiębiorstwa, w tym przedsięwzięć służących wprowadzaniu systemów jakości,
· rozwoju infrastruktury gospodarczej, w tym m.in. sieci doradztwa gospodarczego,
· tworzeniu sieci zapewniających powszechny dostęp przedsiębiorców od informacji istotnych z punktu widzenia prowadzonej przez nich działalności gospodarczej,
· ułatwianiu przedsiębiorcom dostępu do wiedzy w zakresie prowadzenia przedsiębiorstwa.

Cel 2. Wzrost eksportu sektora małych i średnich przedsiębiorstw.

Udział małych i średnich przedsiębiorstw w eksporcie ogółem wykazał a ostatnich latach tendencję malejącą. Odwrócenie tej tendencji, czyli wzrost sprzedaży MSP na rynki zewnętrzne stanowić będzie istotny komponent służący realizacji głównego celu polityki. Działania Rządu służące wzrostowi eksportu sektora MSP będą polegały m.in. na :
· dofinansowaniu środkami budżetowymi udziału przedsiębiorstw w zagranicznych imprezach wystawienniczych,
· rozbudowie systemu informacji o możliwościach eksportowych, opartego między innymi na informacjach gromadzonych przez polskie placówki ekonomiczno-handlowe za granicą,
· upowszechnianiu wśród przedsiębiorców wiedzy o regulacjach obowiązujących na jednolitym rynku europejskim,
· dofinansowaniu udziału polskich przedsiębiorstw w programach Unii Europejskiej, służących nawiązywaniu transgranicznej współpracy handlowej,

· uproszczeniu zasad, warunków i procedur ubezpieczeń kredytów eksportowych przez Korporację Ubezpieczeń Kredytów Eksportowych (KUKE) w celu ułatwienia dostępu do tych ubezpieczeń.

Cel 3. Wzrost nakładów inwestycyjnych w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw.

Inwestowanie jest nieodzownym warunkiem rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw. Tymczasem udział MSP w nakładach inwestycyjnych w gospodarce narodowej jest relatywnie niski. Realny wzrost nakładów inwestycyjnych w tym sektorze jest więc niezbędny dla wzrostu jego zdolności wytwórczych, a tym samym dla wzrostu jego udziału w tworzeniu produktu krajowego brutto.

Działania Rządu służące wzrostowi nakładów inwestycyjnych w sektorze MSP polegają na :
· wzmocnieniu pro inwestycyjnemu oddziaływaniu systemu podatkowego, w tym poprzez wprowadzenie korzystniejszych regulacji dotyczących amortyzacji,
· rozbudowie i do kapitalizowaniu systemu funduszy poręczeń kredytowych ułatwiającego przedsiębiorcom dostęp do finansowania bankowego,
· promowaniu rozwoju poza bankowych instytucji finansowego otoczenia sektora małych i średnich przedsiębiorstw, takich jak : fundusze typu venture capital, pozagiełdowy regulowany rynek papierów wartościowych.

Trzy wyżej wymienione cele cząstkowe są ze sobą wzajemnie powiązane. Przykładowo: wzrost eksportu nie jest możliwy bez wzrostu konkurencyjności, ten z kolei wymaga poniesienia nakładów inwestycyjnych.
Dla realizacji polityki Rządu wobec małych i średnich przedsiębiorstw została utworzona Agencja promocji i Rozwoju Przedsiębiorczości ( na bazie Polskiej Fundacji Promocji i Rozwoju MSP ) niebagatelną , też rolę w realizacji tej polityki spełniają samorządy gospodarcze i terytorialne. Skutecznie uczestniczą one , również z korzyścią dla siebie, w promowaniu rozwoju przedsiębiorczości, realizacji polityki gospodarczej regionów i organizowaniu finansowania przedsięwzięć gospodarczych. Samorządy terytorialne stosują szereg instrumentów wspierania małych i średnich takich jak tworzenie ośrodków doradztwa i inkubatorów przedsiębiorczości, przygotowywanie terenów pod inwestycję, pomoc w nawiązywaniu kontaktów zagranicznych, ułatwienie dostępu do zamówień publicznych itd.



1.4 Perspektywy rozwoju sektora MSP

W wyniku transformacji gospodarczej nastąpił dynamiczny rozwój przedsiębiorczości. W latach 1993 – 1997 sektor małych i średnich przedsiębiorstw charakteryzował się wysoką dynamiką wzrostu. Liczba małych i średnich przedsiębiorstw zarejestrowanych w systemie REGON ( bez rolnictwa, leśnictwa, łowiectwa, rybołówstwa i rybactwa ) wzrosła z 1980 tys. do 2546 tys. W 1997 małe i średnie przedsiębiorstwa stanowiły 99,76% wszystkich zarejestrowanych przedsiębiorstw w całej gospodarce. Zwiększenie się liczby przedsiębiorstw w tych latach wpłynęło w znacznym stopniu na wzrost zatrudnienia w sektorze MSP i było jednym z czynników ograniczających bezrobocie w kraju. Odnotowano także wysoki ( trzykrotny ) wzrost przychodów MSP ze sprzedaży produktów i towarów. W tym okresie powiększył się także udział MSP ( do 50% ) w przychodach ze sprzedaży produktów i towarów w całej gospodarce. W omawianym okresie przedsiębiorstwa zaliczane do sektora MSP zwiększyły poziom nakładów inwestycyjnych, systematycznie zwiększała się także wielkość eksportu jak i importu realizowanego przez MSP.
Według szacunków Zakładu Badań Statystyczno – Ekonomicznych GUS i PAN udział sektora MSP w tworzeniu PKB wyniósł w 1997 r. Około 40%, natomiast w wartości dodanej brutto około 46%.
Po okresie gwałtownego rozwoju sektora MSP, do roku 1997, tempo zmian ilościowych wyraźnie osłabło. Przyjąć można, że w Polsce rezerwy sektora MSP powoli się wyczerpują i wkracza on fazę samoregulacji rynkowej, wymagającą wdrożenia nowych instrumentów promocji i wspierania rozwoju tego sektora.

Okres samoregulacji rynkowej charakteryzuję się przede wszystkim :
· rosnącą tendencją likwidacji istniejących przedsiębiorstw,
· nadal istniejącą, lecz wyraźnie malejącą tendencją zakładania nowych firm,

· bardzo krótkim przeciętnym okresem przeżycia tj. okresem utrzymywania się firmy na rynku od momentu założenia do chwili jej likwidacji, upadłości, fuzji lub zmiany formy organizacyjno - prawnej .

Tendencje te, powodujące w efekcie zmniejszanie tempa wzrostu sektora MSP, wywołane są wieloma przyczynami, określanymi umownie jako „zewnętrzne” i „wewnętrzne”
Do barier zewnętrznych zalicza się przede wszystkim nadmierne obciążenie składkami na ubezpieczenia społeczne, a także ograniczony popyt ze strony niektórych grup społecznych, wzrost obciążeń podatkowych i nadal wysokie stopy oprocentowania kredytów itp. W tej grupie czynników ważną rolę odgrywają również spadek siły nabywczej społeczeństwa oraz zmiany w zmiany w rozmiarach i strukturze obrotów z zagranicą.
Wśród barier wewnętrznych najpoważniejszą jest konkurencja między małymi firmami, powiększona w wyniku napływu produktów i usług z zagranicy, lecz także na skutek wzrostu liczby firm działających na poszczególnych rynkach. Dodatkowo uwidaczniają się skutki „okresu niemowlęctwa” ( niedojrzałości ) firm w całym sektorze MSP, wyrażające się powstawaniem wielu rynków „rozproszonych” o dużej liczbie konkurentów, i w efekcie obniżenia rentowności wszystkich firm działających na takich rynkach .
Nałożenie się na siebie tych dwóch grup czynników ( wewnętrznych i zewnętrznych ) powoduje, iż warunki rozwoju sektora MSP nie należą do sprzyjających.
Również sytuacja makroekonomiczna kraju, choć lepsza niż przed kilku laty, posiada wiele mankamentów. Jednak dużą szansę dla small businesu stanowią istniejące na rynku luki, których nie są w stanie zapełnić ani duże, nieelastyczne przedsiębiorstwa, ani import, z uwagi na jego wysokie koszty. Część MSP stara się wykorzystać tę szansę, dzięki czemu utrzymują się na rynku a nawet rozwijają. Decydujące znaczenie ma również wykorzystanie przewagi kosztowej w porównaniu do rozwiniętych gospodarek rynkowych. Pomimo wszystko, warunki funkcjonowania małych przedsiębiorstw w Polsce są trudne i fakt, iż mimo to ich liczba wciąż rośnie świadczy o dużej odporności ekonomicznej sektora jako całości.

Analitycy zajmujący się na co dzień sektorem MSP sformułowali szereg wniosków dotyczących przyszłości omawianego sektora, najważniejsze z nich to :
· liczba MSP będzie w Polsce rosła coraz wolniej,
· rozwój ilościowy sektora MSP nie został z pewnością wyczerpany, ale będzie on polegał głównie na zwiększaniu jego udziału w ogólnym tworzeniu miejsc pracy, czyli na wzroście przeciętnych rozmiarów MSP,
· rosnąca konkurencja i „kurczenie” się popytu będą prowadziły do selekcji przedsiębiorstw, przez co wzrośnie stopa umieralności firm zwłaszcza w pierwszym okresie ich istnienia; w konsekwencji długość życia firmy skróci się,
· wejście małej firmy na rynek, w tym utworzonej przez osobę podejmującą działalność gospodarczą na własny rachunek, będzie coraz trudniejsze,
· opisane procesy powinny doprowadzić do wzmocnienia całego sektora MSP.

Na obecnym etapie rozwoju small businessu niezwykle ważną sprawą jest kwestia pobudzania i wspierania przemian jakościowych. Perspektywy zmian dotyczących sektora MSP są optymistyczne. Istnieje bowiem duża szansa, że główna bariera hamująca rozwój small businessu tj. bariera finansowa zostanie ograniczona. Szansa ta wiąże się przede wszystkim ze zmianą strategii banków wobec MSP, a zwłaszcza korzystną zmianą w postrzeganiu małych przedsiębiorstw. Do nie dawna small business działał na banki ja swoisty straszak. Banki nie chcąc udzielać MSP kredytów mnożyły ograniczenia. Obecnie sytuacja zmienia się na korzyść MSP.
Ograniczenie bariery finansowej i zwiększenie dostępu MSP do kredytów będzie możliwe dzięki następującym zmianom:
· obniżenie stóp procentowych, co spowoduje spadek ceny kredytu,
· wzrost konkurencji między bankami, co spowoduje, iż zaczną one postrzegać MSP jako dobrego klienta,

· banki rozpoczną na szerszą skalę szkolenie kadry kredytowej pod kątem udzielania kredytów dla MSP,

· banki zmienią strategię wobec MSP, co pozwoli drobnym przedsiębiorcom realnie myśleć o kredycie.

Ponadto, wraz ze wzrostem PKB , nastąpi poprawa sytuacji finansowej small businessu. Instytucje badawcze ( CUP, IbnGR ) prognozują również szybki wzrost inwestycji. Można też zaobserwować szybki wzrost handlu zagranicznego, co może wpłynąć na zwiększenie zarówno importu, jak i eksportu. Na zmianach tych skorzysta sektor MSP.

Poza tendencjami korzystnymi dla MSP pojawiają się również niekorzystne. Są to przede wszystkim:
· potencjalny wzrost drobnego handlu i usług zacznie się powoli wyczerpywać w związku z rozbudową dużych sieci sprzedaży,
· zmiana reguł podatkowych, zwłaszcza ograniczenie możliwości stosowania ryczałtów i kart podatkowych w podatku dochodowym, powodujące zmniejszenie motywacji zakładania drobnych przedsiębiorstw,
· rozwój szarej strefy powodujący zwiększenie nieuczciwej konkurencji, co utrudnia działalność rzetelnych przedsiębiorstw.

Pomimo opisanych zagrożeń bilans perspektyw rozwojowych MSP jest dodatni. Pomimo licznych przeciwności i ograniczeń, na które natrafiają małe firmy należy pamiętać, że główne bariery rozwoju MSP są uniwersalne w skali świata, gdyż ich występowanie wiąże się z faktem „małości” firmy , z sektorem MSP.

2. Strategiczna analiza firmy i jej rynku

2.1 Znaczenie analizy strategicznej

Strategię można zdefiniować z co najmniej dwóch punktów widzenia : co organizacja zamierza robić oraz co rzeczywiście robi, niezależnie od tego, czy jej działania były z góry zamierzone.
Z pierwszego punktu widzenia, strategia jest ogólnym programem definiowania i realizacji celów organizacji oraz pełnienia jej misji.
Z drugiego punktu widzenia, strategia jest układem w czasie reakcji organizacji na jej otoczenie.
Strategię dają odpowiedź na dwa zasadnicze pytania:
1. W jakich domenach chcemy działać ?
2. Jak chcemy wygrać konkurencję w domenach ?

Pierwsze pytanie dotyczy wyboru domeny a więc rynku wyrobów, na którym przedsiębiorstwo chce występować. Drugie pytanie strategiczne dotyczy własnej pozycji strategicznej, względnie sposobu uzyskania przewagi konkurencyjnej w wybranych domenach.
Ogólnie biorąc, planowanie strategiczne ma na celu trwałe zabezpieczenie istnienia , rentowności przedsiębiorstwa i przyczynienie się do sukcesu rynkowego. Należy więc sprawdzić, czy w aktualnych domenach z aktualnie wybraną koncepcją konkurowania można będzie to czynić również w przyszłości i to z sukcesem, czy trzeba szukać nowych domen i / lub opracować nowe koncepcję.

Planowanie strategii nie wprowadza strategii do przedsiębiorstwa, lecz raczej wspomaga i systematyzuje przemyślenia nad centralnymi problemami strategicznymi i ich praktyczne wykorzystanie.

Strategia firmy jest kształtowana , przez wiele różnorodnych czynników. Ich wiarygodna analiza jest niezbędnym warunkiem opracowania efektywnej strategii.
Można powiedzieć , że opracowana strategia będzie na tyle dobra , na ile dobra będzie analiza stanowiąca podstawę jej określenia. Analiza czynników determinujących strategię rozwoju firmy jest określana mianem analizy strategicznej. Jej celem jest określenie kluczowych wpływów na obecną i przyszłą sytuację firmy , a przez to wybór strategii, która dostosuje firmę do tych wpływów.
Analiza strategiczna określa pozycję strategiczną firmy obecną oraz w przyszłości. Odnośnie aktualnej pozycji strategicznej określa:
· pozycję konkurencyjną firmy na tle sektora,
· podstawowe czynniki kształtujące obecną pozycję strategiczną firmy.

Odnośnie pozycji strategicznej w przyszłości analiza strategiczna określa:
· jakie zmiany wystąpią w otoczeniu,
· jaki będą miały wpływ na działalność firmy, przy założeniu obecnej struktury działalności i zasobów firmy.

Ponadto analiza strategiczna identyfikuje :
· cele i oczekiwania ludzi i grup związanych z organizacją,
· wpływ tych celów i oczekiwań na pozycję firmy obecną oraz przyszłą.

Można stwierdzić, że generalnym celem analizy strategicznej jest identyfikacja zmian otoczenia w taki sposób, aby firma mógła reagować na nie i zapewnić sobie sukces.
Z celów analizy strategicznej wynika jej zakres; obejmuje on następujące obszary:
· cele i oczekiwania ludzi oraz grup związanych z organizacją,
· zasoby organizacji,
· otoczenie zewnętrzne organizacji.

Łączne rozpatrzenie otoczenia zewnętrznego, celów i oczekiwań oraz zasobów organizacji we wzajemnych interakcjach daje podstawy do opracowania strategii firmy.

Szeroki zakres analizy strategicznej powoduje , iż przeprowadzenie pełnej analizy jest niemożliwe bądź nieefektywne. Z reguły analiza strategiczna obejmuje tylko określoną część obszarów i czynników wpływających na strategię. Należy dążyć do wyboru tych czynników, które wywierają decydujący wpływ na strategię.
Pionier badań strategicznych H.I. Ansoff jako grupy czynników determinujących strategię wymienia : cele i zadania przedsiębiorstwa, wewnętrzną ocenę firmy oraz ocenę zewnętrznych możliwości. Ocena wewnętrzna polega na identyfikacji słabych i mocnych stron firmy. Ocena zewnętrzna ma na celu określenie różnych możliwości wyjścia poza przemysł , w którym działa obecnie firma. W ocenie tej brane są pod uwagę trendy rozwoju przemysłów, dynamika popytu, zyskowność, możliwość konkurencji.

Inny klasyk zarządzania strategicznego Kenneth R. Andrews stwierdza, iż wybór określonej strategii rozwoju firmy jest zdeterminowany przez następujące grupy czynników:
· możliwości jakie stwarza otoczenie,
· umiejętności firmy oraz jej zasoby,
· preferencję zarządu,
· zobowiązania względem społeczeństwa.

Możliwości, jakie stwarza otoczenie są określone przez skalę i dynamikę zbytu, trendy rozwoju i cechy konkurentów w przemysłach, w których działa firma oraz zamierza działać. Ponadto przez wymagania niezbędne do wygrania walki konkurencyjnej. Umiejętności firmy oznaczają istniejące i potencjalne mocne strony firmy, tj. to co może ona robić szczególnie dobrze. Klucz do sukcesu firmy stanowi znalezienie lub stworzenie umiejętności, które rzeczywiście wyróżniają ją na tle konkurentów. Siła firmy wynika przede wszystkim z nabytych doświadczeń w produkcji i marketingu. Umiejętności firmy są określone przez mocne i słabe strony jednostek i grup tworzących organizację, stopień w jakim indywidualne możliwości są wykorzystane do realizacji wspólnych zadań oraz jakość koordynacji wysiłków jednostek i grup.
Wybór strategii dokonywany jest przez zarząd firmy, zatem wybrany zostanie wariant, który realizuje cele zarządu. W przypadku wyboru wariantu niezgodnego z preferencjami zarządu (np. pod naciskiem rady nadzorczej ), strategia nie będzie konsekwentnie realizowana.

Zaproponowana przez K. Andrewsa klasyfikacja czynników determinujących wybór strategii rozwoju firmy została ogólnie przyjęta. Na przykład M. Porter za podstawowe czynniki wyboru strategii w grupie czynników wewnętrznych przyjmuje m.in. silne i słabe strony przedsiębiorstwa oraz skalę osobistych wartości głównych osób wprowadzających strategię, a w grupie czynników zewnętrznych okazję i zagrożenia występujące w sektorze oraz szersze oczekiwania społeczne.




Rys 2. Wewnętrzne czynniki wyboru strategii
Źródło: op.cit., s.11

Silne i słabe strony w połączeniu z preferencjami zarządu określają wewnętrzne granicę strategii, którą firma może stosować. Natomiast granice zewnętrzne strategii są określone przez dany sektor oraz jego otoczenie, w tym oczekiwania społeczne.
Czynniki determinujące strategię rozwoju firmy można podzielić, na wewnętrzne oraz zewnętrzne. W grupie czynników wewnętrznych występują zasoby firmy oraz skala wartości zarządu. Najważniejsze aspekty zasobów firmy, które są przedmiotem analizy strategicznej, są następujące: aspekt organizacyjny, marketingowy, personalny, finansowy oraz produkcyjny.
Zewnętrzne czynniki determinujące strategię rozwoju firmy można sklasyfikować biorąc pod uwagę rodzaje otoczenia firmy. K. Andrews wyróżnia następujące elementy otoczenia: rynek zbytu, rynek dostawców, rynek kapitałowy, rynek pracy, konkurenci, agendy rządowe, lokalne, stowarzyszenia, fundacje, uniwersytety. Te elementy otoczenia należy analizować w aspektach technologicznym, ekonomicznym, społecznym oraz politycznym.
Analiza otoczenia w ujęciu H. I. Ansoffa koncentruje się na ocenie przemysłów z punktu widzenia kryteriów ekonomicznych (trendy rozwoju, dynamika popytu, zyskowność), konkurencji oraz możliwości uzyskania efektów synergicznych.
M. Porter dzieli analizę otoczenia na następujące segmenty:
· analiza sektora (mająca na celu określenie głównych czynników powodzenia w konkurencji oraz ważnych okazji i zagrożeń w sektorze),
· analiza konkurentów (mająca na celu określenie możliwości istniejących i potencjalnych konkurentów oraz ich strategii),
· analiza społeczna (mająca na celu określenie, jakie okazje i zagrożenia stwarza polityka gospodarcza, oraz wpływy społeczne i polityczne).

Ważną kwestią jest też kompleksowość otoczenia, w którym istnieje organizacja. Otoczenie dzielą na handlowe, gospodarcze, polityczne, techniczne, etyczne i społeczne. Wpływy otoczenia powinny być analizowane zarówno w przeszłości, obecnie, jak i w przyszłości na podstawie przewidywanych zmian tego otoczenia. Analiza otoczenia jest nakierowana na poszukiwanie szans oraz zagrożeń dla firmy.
Proponowane są różne ujęcia oraz zakresy otoczenia firmy, stanowiące podstawę analizy strategicznej. Ansoff i Porter kładą nacisk na analizę sektora, w którym działa firma lub działać zamierza, natomiast mniejsze znaczenie przypisują otoczeniu ekonomicznemu. Inni koncentrują się na otoczeniu ogólnym. Aspekty otoczenia są różnie ujmowane. Mówi się o aspektach technologicznych, ekonomicznych, społecznych oraz politycznych , lub aspektach handlowych, gospodarczych, politycznych, technicznych, etycznych oraz społecznych. W nowszych pracach otoczenie firmy ujmowane jest kompleksowo w podziale na otoczenie przemysłowe oraz makro-otoczenie. Pierwsze tworzą odbiorcy, dostawcy, konkurenci oraz substytuty, drugie – otoczenie ekonomiczne, polityczno – prawne, technologiczne, społeczne, demograficzne oraz globalne.




Rys 3. Otoczenie firmy ,

Źródło : Z. Pierścionek, op.cit., s.107


Inny, nowy wariant struktury otoczenia dzieli je na wewnętrzne, operacyjne oraz ogólne. To pierwsze rozpatrywane jest w aspektach organizacyjnym, marketingowym, finansowym, personalnym i produkcyjnym. Otoczenie operacyjne tworzą takie składniki jak: klienci, dostawcy, konkurenci, rynek pracy, czynniki związane z międzynarodową działalnością firmy.
Otoczenie ogóle tworzą następujące elementy: ekonomiczny, technologiczny, prawny, polityczny oraz społeczny .

Koncepcja analizy strategicznej wynika, z przyjętej koncepcji formułowania strategii. Zakres i metody analizy strategicznej są różne w poszczególnych przypadkach. Zależą one od:
1) wizji strategii rozwoju firmy,
2) sytuacji przedsiębiorstwa (sytuacja kryzysowa, sytuacja zadawalająca),
3) cech przedsiębiorstwa (wyspecjalizowane, zdywersyfikowane, małe, duże),
4) modelu otoczenia (wewnętrznego i zewnętrznego),
5) zakresu zmian otoczenia.

Zakres analizy oraz jej ukierunkowanie określone są przez ogólną koncepcję rozwoju strategicznego danej firmy, jaką posiada jej kierownictwo. Jeżeli kierownictwo jest na przykład przekonane o zaletach dywersyfikacji, to analiza strategiczna będzie dotyczyć sektorów, do których ewentualnie firma ma wejść, jeżeli zaś o ekspansji międzynarodowej, to analiza dotyczyć będzie rynków zagranicznych itd.
Zakres i metody analizy strategicznej są zależne od poziomu zarządzania strategicznego. Inne są one na poziomie całej firmy, inne jako podstawa strategii konkurencji oraz inne jako podstawa budowy strategii funkcjonalnych.
Obszary analizy i rozłożenie jej akcentów zależne są od sytuacji przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwo będące w złej kondycji koncentruje się na analizie sytuacji obecnej i określeniu przyczyn stanu kryzysowego. Natomiast przedsiębiorstwo znajdujące się w dobrej sytuacji koncentruje się na analizie zmian otoczenia i stwierdzeniu, czy dotychczasowe silne strony wystarczą do wygrania walki konkurencyjnej w przyszłej sytuacji. Sytuacja nadmiaru zasobów dobrego przedsiębiorstwa często implikuje dywersyfikację. Przedsiębiorstwo, które ma nadmiar zasobów na ogół dywersyfikuje się, zatem należy przeprowadzić analizę potencjalnych sektorów dywersyfikacji. Przedsiębiorstwa, które działają w dziedzinach, gdzie jest realizowana polityka przemysłowa muszą objąć analizą zasady tej polityki.

Zakres i metody analizy strategicznej zależą od wielkości i struktury przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwo duże, zdywersyfikowane analizuje sektory, w których aktualnie funkcjonuje, a ponadto sektory, do których zamierza wejść. Przedsiębiorstwo zdywersyfikowane analizuje zbilansowanie portfela swoich produktów. Przedsiębiorstwo wyspecjalizowane analizuje swój sektor oraz otoczenie ogólne. Małe i średnie przedsiębiorstwa analizują na ogół rynek lokalny czy regionalny, oraz te aspekty otoczenia ogólnego, które stwarzają okazje oraz zagrożenia dla małego przedsiębiorstwa.
Na sytuację strategiczną przedsiębiorstwa wpływa wiele różnorodnych czynników, przy czym ich wpływy wzajemnie się nakładają. Pełna analiza wszystkich tych czynników nie jest ani potrzebna, ani możliwa. Kierownictwo przedsiębiorstwa, na podstawie swojej wiedzy i doświadczenia, ma określony pogląd na to, jakie wpływy otoczenia są najbardziej istotne i do nich ogranicza się analiza strategiczna. Zakres i głębokość analizy określa zakres zmian otoczenia.
Analiza strategiczna, jak wspomniano, ma bardzo szeroki zakres i jest bardzo złożona ze względu na wielkość i wzajemne powiązania czynników, które wpływają na strategię firmy. Dlatego też dobrze jest określić pewne rodzaje analizy strategicznej, co pozwoli na usprawnienie realizacji analizy strategicznej w praktyce.
Należy podkreślić, że nie ma jednej określonej analizy strategicznej, tj. określonego uniwersalnego podejścia do analizy, zakresu, sekwencji i metod analizy. To wszystko jest pochodną, przyjętej przez zarząd firmy koncepcji formułowania strategii. Tak więc dane przedsiębiorstwo nie może prowadzić analizy strategicznej na podstawie jakiegoś jej schematu, opisanego na przykład przez wybrany układ biznes planu. Analiza strategiczna wynika po pierwsze, ze świadomie przyjętego przez zarząd podejścia do formułowania strategii rozwoju firmy, a po drugie jest dostosowana do sytuacji firmy oraz otoczenia.


Biorąc pod uwagę to drugie kryterium można wyodrębnić następujące rodzaje analizy strategicznej:
· dotycząca istniejącego przedsiębiorstwa oraz powołania nowego,
· dotycząca przedsiębiorstwa zdywersyfikowanego oraz wyspecjalizowanego,
· dotycząca przedsiębiorstwa znajdującego się w dobrej kondycji finansowej oraz w złej.
Analiza istniejącego przedsiębiorstwa obejmuje określenie istniejącej pozycji konkurencyjnej firmy oraz analizę podstawowych czynników ją determinujących. Ponadto często obejmuje analizę potencjalnych kierunków ekspansji w kierunku pionowym (strategia integracji pionowej) dywersyfikacji lub ekspansji globalnej. Analiza strategiczna, jako podstawa do założenia nowej firmy, koncentruje się na analizie stopnia zaspokojenia rynku oraz metod jego zaspokojenia, gdyż to właśnie stanowi uzasadnienie powołania nowego przedsiębiorstwa. Nowo założona firma działa w jednym sektorze i na rynku krajowym, dlatego też analizy niezbędne jako podstawa do określenia strategii (na przykład dywersyfikacji, integracji pionowej czy globalizacji) nie są potrzebne.
Przedsiębiorstwo wyspecjalizowane koncentruje się na opracowaniu strategii konkurencji. Z tego wynika różny zakres i różne metody analizy strategicznej dla firmy wyspecjalizowanej oraz zdywersyfikowanej.
Przedsiębiorstwo będące w dobrej kondycji koncentruje się na opracowaniu strategii dalszego wzrostu i rozwoju, a przedsiębiorstwo w stanie kryzysu na analizie przyczyn swojej sytuacji.

Podsumowując, wyraźnym staje się to , że planowanie każdej strategii, niezależnie od tego, jak różne mogą być w szczegółach sposoby postępowania oparte jest na dwóch podstawowych kanonach – na analizie otoczenia oraz na analizie wewnętrznych możliwości i ich granic czyli na analizie przedsiębiorstwa.





2.2 Analiza rynku

Każde przedsiębiorstwo działa w określonym otoczeniu. Z jednej strony, przedsiębiorstwo działa na rzecz otoczenia i utrzymuje się dzięki otoczeniu, z drugiej zaś otoczenie stwarza określone zagrożenia dla bytu przedsiębiorstwa. Otoczenie jest to system wpływającym istotnie na analizowany firmę oraz znajdujący się pod jego wpływem.
Celem analizy otoczenia jest wykrycie i ocena możliwości rozwojowych firmy oraz zagrożeń. Analiza otoczenia musi być prowadzona w takim zakresie i takimi metodami, aby umożliwić realizację dalszych etapów zarządzania strategicznego, czyli w ostatecznym efekcie opracowania i wdrożenie efektywnej strategii.
Otoczenie przedsiębiorstwa charakteryzuje się dużą złożonością, zamiennością (dynamiką) oraz wysokim stopniem niepewności. Przedsiębiorstwo podlega wielu różnorodnym wpływom, które oddziałują na nie we wzajemnych interakcjach. Otoczenie ma charakter wieloaspektowy. Składa się z takich powiązanych składników jak: otoczeni rynkowe, otoczenie technologiczne, otoczenie ekonomiczne, otoczenie; prawne (polityka gospodarcza, w tym polityka przemysłowa), otoczenie społeczne oraz polityczne. Wielość elementów otoczenia, ich różnorodność oraz interakcje sprawiają, że otoczenie firmy charakteryzuje się bardzo wysokim stopniem złożoności. Liczba czynników i procesów wpływających na funkcjonowanie firmy jest bardzo duża i nie jest możliwe ujęcie ich wszystkich. Ale nie wszystkie wpływy muszą być analizowane. Badane są tylko te, które są związane z możliwościami rozwoju firmy oraz zagrożeniami.
Wraz z rozwojem gospodarczym następuje przyspieszenie zmienności otoczenia. Odnosi się to w szczególności do zmian zapotrzebowania, zmian otoczenia konkurencyjnego, a także technologicznego. Cykl życia wyrobu ulega skróceniu, a pojawiające się nowe wyroby, nowe technologie oraz nowe firmy (i nowe kierunki działań istniejących firm) powodują, iż w krótkich okresach następują istotne zmiany warunków działania.

Analiza otoczenia dotyczy przede wszystkim przyszłości, gdyż ma stanowić podstawę do określenia strategii rozwoju firmy. Z tego powodu obarczona jest ona dużym stopniem niepewności. Sprostanie niepewności otoczenia wymaga rzetelnej analizy i stosowania adekwatnych do tej cechy otoczenia, metod analizy oraz formułowania strategii.
Bliskie otoczenie firmy, decydujące o jej funkcjonowaniu, stanowią: odbiorcy, dostawcy oraz konkurencja. Tworzą oni rynkowe otoczenie firmy. Na rynku przedsiębiorstwo styka się z odbiorcami swoich produktów, dostawcami oraz firmami sprzedającymi te same produkty (lub substytuty), czyli konkurentami. W zakresie odbiorców przedmiotem analizy jest przede wszystkim: skala popytu, tempo zmian popytu, segmentacja odbiorców, wrażliwość popytu na zmiany produktu oraz cen. Podstawową metodą stosowaną w analizie popytu jest krzywa cyklu życia wyrobu. Krzywa ta prezentuje prawidłowości rozwoju popytu i dlatego ma bardzo duże znaczenie w analizie otoczenia. W zakresie analizy konkurencji przedmiotem analizy jest struktura konkurencji w sektorze, grupy strategiczne oraz wybrani konkurenci.
Otoczenie technologiczne tworzą technologie oraz organizacje je tworzące i sprzedające. Otoczenie ekonomiczne jest scharakteryzowane głównie przez takie parametry jak: poziom rozwoju gospodarczego, trend rozwoju dochodu narodowego, cykl gospodarczy, poziom inflacji, sytuacja na rynku pracy, dochody indywidualne.
Metody analizy otoczenia można ogólnie podzielić na dwie klasy, tj. na:
metody analityczne i metody syntetyczne. Metody analityczne (cząstkowe) polegają na niezależnych analizach wpływów różnych składników otoczenia. Metody syntetyczne polegają na kompleksowym ujęciu otoczenia oraz, na ogól, na sformalizowanej syntetyzacji wpływów różnych składników otoczenia (odbiorcy, konkurencja, polityka gospodarcza, otoczenie ekonomiczne, społeczne, polityczne).
Metody analizy otoczenia różnią się w zależności od rodzaju składników otoczenia. Popyt odbiorców jest analizowany za pomocą takich metod jak: statystyczno-matematyczne, analogii historyczno-geograficznej, eksperymentalne, ocen ekspertów, ankietowe, obserwacyjne oraz kompleksową metodą badania popytu jest określenie cyklu życia wyrobu. Otoczenie konkurencyjne badane jest za pomocą takich metod, jak: strukturalna analiza sektora, analiza grup strategicznych, analiza reakcji konkurentów. Otoczenie technologiczne badane jest przede wszystkim metodą ocen ekspertów, a także przy zastosowaniu modelu cyklu życia technologii. Polityka gospodarcza i przemysłowa są badane metodami scenariuszowymi, podobnie otoczenie społeczne i polityczne.
Syntetyczne metody analizy otoczenia to przede wszystkim tzw. analiza sektorowa (analiza atrakcyjności inwestycyjnej sektorów), analiza pozycji konkurencyjnej firmy (ocena siły konkurencyjnej).
W analizie otoczenia przedsiębiorstwo próbuje, ze źródeł wewnętrznych i zewnętrznych, generować wiedzę, aby podjąć decyzje ugruntowane poznawczo.
Strategiczna analiza otoczenia nakierowana jest na badanie dwóch bardzo złożonych problemów wiodących: szans i zagrożeń. Otoczenie, z jednej strony wyznacza przestrzeń manewrów strategicznych oraz z drugiej - przestrzeń strategicznych wariantów zachowań i programów.
Otoczenie nie powinno być rozumiane tylko w ten sposób, by można było optymalnie dopasować się do jego struktur, lecz także aby go zmieniać.
Otoczenie pozostawia przedsiębiorstwu wiele różnych przestrzeni działania oddziaływanie przedsiębiorstwa na otoczenie zależy nie tylko od siły własnych , zasobów (mocy), lecz także od jego pomysłowości w zakresie wyszukiwania luk w ustalonych strukturach i budowaniu nowych rynków na podstawie nowych pomysłów.
W strukturalizacji pozyskiwania informacji wyróżnia się najczęściej dwa poziomy analizy. Na pierwszym z nich uwzględnia się ogólne uwarunkowania otoczenia w odniesieniu do ogólnego rozwoju politycznego, wpływu socjokulturalnego itp. Analiza tych sił oddziaływania tworzy ramy dla drugiego poziomu analizy, która nakierowana jest na specyficzne warunki konkurencji na rynkach i polach działania, w których przedsiębiorstwo operuje albo będzie operować.
Otoczenie dalsze powinno być w zasadzie obserwowane i analizowane bez ograniczeń. Trzeba przecież zbadać w miarę możności wszystkie potencjalnie znaczące trendy i kierunki rozwoju. Jest to jednak ze względów systemowych niemożliwe. W celu zainicjowania nieuniknionego procesu selekcji przyjęto wstępnie pięć głównych sektorów :
· otoczenie makroekonomiczne,
· otoczenie technologiczne,
· otoczenie polityczno-prawne,
· otoczenie socjokulturowe,
· otoczenie naturalne.

· Otoczenie makroekonomiczne.
Ogólna analiza ekonomiczna otoczenia nie może ograniczać się tylko do bezpośredniej sytuacji konkurencyjnej w domenach, ale powinna obejmować także dalsze ekonomiczne siły sprawcze. Spektrum potencjalnych sił wywierających wpływ jest bogate, od rozwoju produktu społecznego brutto, poprzez wielkość bezrobocia, aż do prognozy koniunktury.