Integracja europejska po II wojnie światowej - przeszłość i terażniejszość

1. Wstęp
Idea współpracy krajów europejskich liczy wiele wieków. Zwykle jednak współpraca ta koncentrowała się na problematyce polityczno – militarnej, czego najlepszym przykładem były doraźne sojusze wojskowe zawierane od wieków w Europie. Efektem ich były liczne wojny, często wyniszczające kontynent europejski.
Początków integracji kontynentu szukać można już w starożytności, wskazując jako przykład Cesarstwo Rzymskie. Średniowiecze również przyniosło próby integracji, które odwoływały się do tradycji starożytnych. Najbardziej znaną jest państwo Karola Wielkiego, który pod swym berłem zjednoczył ziemie od Półwyspu Pirenejskiego do Łaby i Morza Północnego po Morze Śródziemne. Dopiero jednak wiek XX przyniósł całkowicie odmienne koncepcje ułożenia stosunków między państwami europejskimi.
Pierwszym propagatorem idei integracji europejskiej w XX wieku był austriacki dyplomata i arystokrata Richard Coudenhove-Kalergi. W 1923 roku wydał on książkę pt.: „Pan - Europa”, w której zaproponował utworzenie ogólnoeuropejskiej unii. Z jego inicjatywy powstał tzw. Ruch Europejski zrzeszający wiele wybitnych postaci – orędowników integracji kontynentu. Jego idee, mimo że trafiały na podatny grunt w całej Europie, nie zostały wcielone w życie. Lata międzywojenne, mimo że naznaczone wieloma próbami integracji państw europejskich nie przyniosły przełomu.
II wojna światowa położyła kres międzywojennym, nieśmiałym próbom integracji państw Europy. Dopiero jej koniec zapoczątkował rozwój myśli integracyjnej opartej na przesłankach gospodarczych, a nie politycznych.
Motywy podjęcia idei integracji kontynentu po II wojnie światowej można sprowadzić do kilku najważniejszych czynników:
· Nastąpiła klęska dotychczas panującej, dziewiętnastowiecznej koncepcji państwa narodowego. Tylko zintegrowana Europa mogła stać się alternatywą dla nacjonalizmów rozwijających się w państwach narodowych. Takie przekonanie stało się szczególnie mocne po doświadczeniach, do których doprowadziły w czasie wojny zrodzone w Europie ideologie faszystowskie
· Chęć życia w kontynencie stabilnym i pozbawionym wojen – Zjednoczona Europa miałaby w przyszłości skuteczniej zapobiegać konfliktom
· Powszechna chęć Europejczyków do życia w dobrobycie, czemu służyć miał wspólny rynek. Wspólne działania gospodarcze miały umożliwić szybką odbudowę zniszczonej wojnami Europy i zbudowanie tym samym konkurenta i partnera dla Stanów Zjednoczonych.
· Zmiana układu sił na świecie. Do połowy XX wieku to Europa poczuwała się do roli lidera w stosunkach międzynarodowych. To ona dyktowała warunki całemu światu. Efekty dwóch wojen światowych uzmysłowiły jednak Europejczykom, że stary kontynent stracił pozycje lidera na rzecz USA i ZSRR, zarówno w sensie politycznym, jak i militarnym. Tylko wspólne działanie mogło dać możliwość zrównoważenia przewagi supermocarstw.

2. Przeszłość

Integracja w dziedzinie gospodarki rozpoczęła się w 1921 roku od Belgii i Luksemburga, które podpisały konwencję o Unii Gospodarczej (BLUG). Najważniejszym skutkiem współpracy było zniesienie kontroli granicznych między tymi dwoma państwami. Kolejno do współpracy dołączyła Holandia, z którą utworzona została Unia Celna Beneluksu.
19 września 1946 roku w Zurichu Winston Churchil wygłosił swoje słynne przemówienie. Zawierało ono tezę utworzenia Stanów Zjednoczonych Europy, które razem ze Stanami Zjednoczonymi Ameryki miały w przyszłości stanowić Stany Zjednoczone Świata:
"Gdyby Europa kiedyś się zjednoczyła [...] byłoby bezgraniczne szczęście, dobrobyt, chwała, którymi cieszyłoby się trzysta lub czterysta milionów ludzi [...] Pierwszym krokiem ku odrodzeniu rodziny europejskiej musi być budowanie i wzmacnianie siły ONZ. W ramach tej koncepcji, i zgodnie z nią, musimy odtworzyć rodzinę europejską jako regionalną strukturę, którą można by nazwać Stanami Zjednoczonymi Europy. Jeżeli na początku wszystkie państwa Europy nie będą chciały lub nie będą mogły przyłączyć się do Unii, musimy mimo wszystko postępować tak, by zebrać i połączyć tych, którzy chcą, i tych, którzy mogą [...] W tym całym pilnym przedsięwzięciu Francja i Niemcy muszą wspólnie objąć przewodnictwo. Wielka Brytania, Brytyjska Wspólnota Narodów, potężna Ameryka i, mam nadzieję, Rosja Sowiecka muszą być przyjaciółmi i opiekunami nowej Europy i muszą bronić jej praw do życia i blasku [...]".

Jednak teza Churchilla nie znalazła odzewu w Białym Domu, gdyż administracja Roosevelta koncentrowała się na problemach organizacji powojennego świata, lecz bez uwzględniania integracji regionalnych, które w USA oceniano jako antyamerykańskie. Mimo to utworzono program pomocy gospodarczej Stanów Zjedonczonych dla Europy tzw. Plan Marshalla, który został uchwalony przez Kongres w 1948 roku. Miał on służyć odbudowie gospodarek poszczególnych krajów po II wojnie światowej. Z każdym z krajów, który zdecydował się przyjąć warunki programu Stany Zjednoczone podpisywały dwustronne umowy. Plan Marshalla zaproponowano wszystkim państwom europejskim, łącznie z ZSRR i innym krajom Europy Środkowej i Wschodniej, jednak kraje te, w tym Polska, odmówiły, argumentując, że zakładana przez plan liberalizacja i wzmocnienie europejskiej współpracy w odbudowie stanowią ingerencję w ich sprawy wewnętrzne. Plan był też krytykowany jako instrument zwiększania wpływów amerykańskich w Europie. Ostatecznie umowy podpisano z 16 krajami. W Europie Zachodniej do Planu nie przystąpiła Hiszpania.
Wspomniana wcześniej Unia Celna Beneluksu weszła w życie 01.01.1948 roku, natomiast 17.03.1948 roku podpisany został Traktat Brukselski, czyli traktat o Gospodarczej, Społecznej i Kulturalnej Współpracy oraz Zbiorowej Samoobronie podpisany w marcu 1948 roku przez Wielką Brytanię, Francję, Włochy, Belgię, Holandię i Luksemburg.
W dniach 7 – 10 maja 1948 roku w Hadze odbył się Kongres Europejski, czyli zjazd zwolenników idei zjednoczenia kontynentu. Czterodniowe obrady toczyły się w trzech sekcjach: politycznej, gospodarczej i społecznej oraz kulturalnej, a brało w nich udział 19 przedstawicieli państw europejskich. Obrady zakończyły się przyjęciem „Przesłania do Europejczyków”, w którym uczestnicy zjazdu zobowiązywali się do podejmowania kroków umożliwiających w przyszłości zjednoczenie kontynentu. Nie rozstrzygano czy miałoby do niego dojść według modelu ściślejszej (federacja) czy nieco luźniejszej (konfederacja) współpracy. Przyjęto także rezolucje dotyczące gospodarki (wezwanie do tworzenia wspólnych instytucji i ujednolicenia kwestii gospodarki i spraw socjalnych) i kultury (konieczność kooperacji w dziedzinie oświaty i wychowania). Kongres Haski miał istotne znaczenie w procesie integracji europejskiej, często można spotkać się z twierdzeniem, iż nawet go zapoczątkował i wyznaczył jego kierunki. Jak się okazało nie były to jedynie deklaracje, ale za oświadczeniami poszły konkretne działania polityczne.
Wynikiem kongresu haskiego było powstanie Ruchu Europejskiego. Założono go oficjalnie w dniu 25 października 1948 roku. Do jego głównych zadań należała działalność informacyjna i oświatowa, której celem było rozpowszechnianie idei europejskich oraz mobilizowanie sił politycznych, które potrafiłyby je urzeczywistnić.
5 maja 1949 roku powołano do życia Radę Europy, której członkami-założycielami było 10 państw: Belgia, Dania, Francja, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Norwegia, Szwecja, Wielka Brytania i Włochy. Celem jej było "osiągnięcie większej jedności Europy w drodze porozumień i działań gospodarczych, społecznych, kulturalnych, naukowych, prawnych i administracyjnych". Ideą, która przyświecała założycielom było szerzenie swobód demokratycznych poprzez uznanie przez członka Rady zasady praworządności, praw człowieka i podstawowych wolności. 4 listopada 1950r Rada Europy uchwaliła Konwencję o ochronie praw człowieka i podstawowych wartości. Powstała także Europejska Komisja Praw Człowieka oraz Europejski Trybunał Praw Człowieka. W ramach Rady wyodrębniono: Komitet Ministrów, Parlamentarne Zgromadzenia Doradcze z Henrim Spaak’iem na czele, oraz Niezależny Sekretariat.
Robert Schuman - francuski minister spraw zagranicznych, w porozumieniu z Jeanem Monnet, 9 maja 1950 roku przedstawił swoją propozycję utworzenia organizacji sprawującej nadzór nad zasobami węgla oraz produkcją stali. Plan ten zakładał współpracę Francji i RFN w dziedzinie produkcji węgla i stali, co miało uniemożliwić wykorzystanie tych surowców w celach militarnych, a zarazem przyczynić się do szybszej odbudowy zniszczeń wojennych. Celem planu było również dążenie do podniesienia poziomu życia w obu krajach, łatwiejszy eksport surowców, a w dalszej perspektywie – ściślejsza współpraca gospodarcza. Propozycja Schumana stała się wkrótce podstawą utworzenia Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali. Była to pierwsza organizacja w Europie organizacja o rzeczywistych cechach integracyjnych. została powołana na mocy Traktatu Paryskiego podpisanego w Paryżu 18 kwietnia 1951r przez 6 państw: Belgię, Francję, Holandię, Luksemburg, RFN i Włochy. Traktat ten wszedł w życie 23 lipca 1952 roku., a niespełna rok później, w lutym 1953 powstała strefa wolnego handlu między krajami EWWiS.
Na podstawie Traktatu Brukselskiego z 1948 roku zmienionego tzw. protokołami paryskimi, 23 października 1954 roku powstała Unia Zachodnioeuropejska: do Unii Zachodniej (Francja, Wielka Brytania, Belgia, Holandia i Luksemburg) włączono RFN i Włochy. W latach dziewięćdziesiątych do organizacji przystąpiły Hiszpania, Portugalia i Grecja. Powstanie UZE było związane z fiaskiem powołania do życia Europejskiej Wspólnoty Obronnej. Głównym celem tej Unii było umacnianie bezpieczeństwa państw członkowskich UZE poprzez współpracę w dziedzinach politycznej, wojskowej i gospodarczej.
W dniach 01 – 03 czerwca 1955 roku odbyła się konferencja ministrów zagranicznych państw EWWiS w Messynie, na której powołano komitet ekspertów pod kierownictwem belgijskiego ministra spraw zagranicznych Paula-Henri Spaaka. Zadaniem tego komitetu było opracowanie poszerzenia integracji gospodarczej państw EWWiS o nowe płaszczyzny, w tym pokojowe wykorzystanie energii atomowej. 29 maja 1956 roku przyjęto w Wenecji tzw. raport Spaaka. Był to raport sporządzony przez komisję ekspertów z Paulem-Henrim Spaakiem na czele, który dotyczył sposobów rozszerzenia dotychczasowej współpracy gospodarczej o inne dziedziny.
Dokument komisji Spaaka przedstawił projekt powołania Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG) oraz Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej (Euroatom). Wkrótce stał się tematem dalszych dyskusji, które w następnym roku doprowadziły do pogłębiania integracji europejskiej i podpisania Traktatów Rzymskich 25 marca 1957r, przez kraje ówcześnie tworzące EWWiS: Belgię, Francję, Holandię, Luksemburg, RFN i Włochy. Dwa główne dokumenty zawarte na czas nieokreślony powołały wcześniej wspomniane: Europejską Wspólnotę Gospodarczą, mającą stworzyć wspólny rynek, oraz Europejską Wspólnotę Energii Atomowej, której zadaniem była kontrola i współpraca w sferze pokojowego wykorzystania energii jądrowej. Traktaty Rzymskie weszły w życie z dniem 1 stycznia 1958. Traktaty dążyły przez swe zapisy do silniejszej kooperacji ekonomicznej, prowadzić do tego miało m.in. eliminowanie ceł w obrocie wewnętrznym, ujednolicanie stawek ceł zewnętrznych, a także wprowadzenie środków umożliwiających coraz swobodniejszy przepływ towarów, pracowników, usług i kapitału. W ten sposób doszło do powstania istniejących obok siebie trzech Wspólnot Europejskich, o tym samym składzie członkowskim. Wszystkie trzy Wspólnoty mają osobowość prawną i są podmiotami prawa międzynarodowego. W odróżnieniu od ustalonego w traktacie założycielskim 50-letniego okresu istnienia EWWiS, czas funkcjonowania Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej i Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej nie został w Traktatach Rzymskich określony.
4 stycznia 1960r podpisana została Konwencja Sztokholmska ustanawiająca, z inicjatywy Zjednoczonego Królestwa, utworzenie Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (EFTA), przez Austrię, Danię, Norwegię, Portugalię, Szwajcarię, Szwecję i Wielką Brytanię. Celem krajów EFTA było utworzenie strefy wolnego handlu w obrocie towarami przemysłowymi, doprowadzenie do wzrostu produkcji, możliwie pełnego zatrudnienia oraz rozwój handlu światowego opartego na zasadach uczciwej konkurencji. W 1970 roku do EFTA przystąpiła Islandia, w 1986 roku Finlandia, a w 1991 roku Lichtenstein. Jednak w miarę wstępowania do Stowarzyszenia, poszczególni członkowie stowarzyszenia opuszczali jego szeregi, wskutek czego traciło ono coraz bardziej na realnym znaczeniu w gospodarce europejskiej.
18 października 1961 Rada Europy uchwaliła Europejską Kartę Socjalną, która weszła w życie 26 lutego 1965r. Natomiast 4 kwietnia 1962 powołano Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej, który związany jest z wspólną polityką rolną i wszedł w życie 30 lipca 1962 roku.
Układ o pojednaniu i współpracy między Francją a RFN zawarto 22 stycznia 1963 w Paryżu w Pałacu Elizejskim. Umowa ta, zainicjowana przez Ch. de Gaulle’a i K. Adenauera, nazwana została Traktatem Elizejskim. Dotyczyła wzajemnej współpracy politycznej, konsultacji w podejmowaniu ważnych decyzji, wymiany kadr.
Konwencja z Yaounde o stowarzyszeniu pomiędzy EWG i 18 krajami Afrykańskimi podpisana została 20 lipca 1963r. Pierwsze układy obowiązywały w latach 1964–1969 (tzw. Yaounde I) i 1970–75 (tzw. Yaounde II), kolejne, gdy do Wspólnoty dołączyła Wielka Brytania- w 1975–89 (tzw. Lome I, II, III).
8 kwietnia 1965 roku podpisano Traktat Fuzyjny. Wszedł on w życie 1 lipca 1967 roku, a zakładał powstanie wspólnej Komisji oraz jednej Rady Ministrów dla Wspólnot po połączeniu odpowiedników z EWWiS, Euroatomu i EWG. W ten sposób trzy istniejące organizacje posiadały jednolite instytucje, a także jeden budżet. Układ ten był wynikiem procesu jednoczenia instytucji wspomnianych organizacji, który zapoczątkowano już w Traktatach Rzymskich łącząc parlamenty i trybunały sprawiedliwości.
Początek kryzysu we Wspólnotach Europejskich datujemy na połowę roku 1965. powodem były problemy dotyczące możliwości decydowania o pewnych kwestiach drogą kwalifikowanej większości zamiast dotychczasowej koniecznej jednomyślności oraz zwiększenia funkcji organu parlamentarnego Wspólnot w zakresie uchwalania budżetu. Kryzys wiązał się także z wspólną polityką rolną, gdzie nie potrafiono dojść do porozumienia, a propozycja głosowania większością głosów spotkała się ze zdecydowanym sprzeciwem Francji. Ostatecznie rozwiązaniem sporu był kompromis zawarty w Luksemburgu 29 stycznia 1966 roku.
1 lipca 1968 roku pomiędzy państwami EWG utworzono unię celną: zlikwidowano cła i ograniczenia ilościowe wewnątrz Wspólnoty, a co więcej utworzono wspólną taryfę celną dla państw spoza niej.
Jedną z najważniejszych, ale równocześnie wywołujących kontrowersje i spory, polityk wspólnotowych jest Wspólna Polityka Rolna. Jej początki datuje się na lata 1962 – 1968, weszła ona w życie natomiast 18.12.1968r. Polityka ta opiera się na trzech podstawowych zasadach: 1) jednolitości rynku; 2)preferencji Wspólnot; 3) solidarności finansowej. Z kolei do głównych celów tej polityki zaliczyć należy: wzrost wydajności rolnictwa, zagwarantowanie ludności zatrudnionej w tym sektorze gospodarki odpowiedniego poziomu życia, zapewnienie zaopatrzenia w artykuły rolne i poziomu cen, który byłby do przyjęcia dla konsumentów, a co za tym idzie stabilizacja rynku w tym zakresie. Poprzez prowadzenie odgórnej polityki państwa zrzekają się części swych uprawnień w zakresie polityki rolnej.
W październiku 1970 roku pod przewodnictwem luksemburskiego premiera Wernera, opracowano dokument zwany Planem Wernera. Dotyczył on utworzenia unii gospodarczej i walutowej, przy równoczesnym wprowadzeniu integracji w zakresie gospodarki i walut oraz likwidacja barier, które przeszkadzały przepływowi kapitału. Mimo że kryzys światowej gospodarki uniemożliwił kontynuowanie tego planu, był on jednak ważnym etapem w idei urzeczywistnienia Unii Gospodarczo – Walutowej. W kwietniu 1988 roku Rada Europejska przyjęła tzw. Raport Delorsa, który zakładał trzyetapowy plan wprowadzania w życie Unii Gospodarczo – Walutowej. Została ona uchwalona przez Radę Europejską 26-27 lipca 1989 roku.
24 kwietnia 1972 roku utworzono i wprowadzono tzw.„węża walutowego”, czyli mechanizm ograniczania wahań kursów walut państw EWG. Maksymalne wahnięcie ustalono na +/- 2,5 %. Większe wahania kursów walut niosły za sobą ryzyko niekorzystnego odbicia na całej gospodarce. Europa doświadczyła tego szczególnie w latach siedemdziesiątych, kiedy miał miejsce kryzys naftowy i załamanie się systemu z Bretton Woods, opartego na systemie stałych kursów walutowych. „Wąż walutowy” był próbą utrzymania stabilnych kursów walutowych, jednak dopiero wprowadzenie Europejskiego Systemu Walutowego 13 marca 1979 roku okazało się skuteczne. Najważniejszymi składnikami systemu były ECU, czyli Europejska Jednostka Walutowa która zastąpiła funkcjonującą od 1975 roku Europejską Jednostkę Rozliczeniową, oraz tzw. mechanizm kursowy i mechanizm kredytowy. Na Szczycie w Madrycie w dn.15-16.12.1995 r nazwę ECU zastąpiono nową nazwą: EURO. Walutę tę wprowadzono 01.011999 roku, z tym że poza strefą nią objętą pozostały Szwecja, Dania, Grecja i Wielka Brytania. Do obiegu EURO wprowadzono natomiast 01.01.2002 roku. Początkowo w ESW brało udział 8 państw (wyjątek stanowiła Wielka Brytania), w 1989 roku do tej grupy dołączyła Hiszpania, w 1990 Wielka Brytania, w 1992 Portugalia, w 1995 Austria, a rok później Finlandia. W 1992 roku z powodu przejściowych kłopotów Wielka Brytania i Włochy wycofały swe waluty z ESW, z tym że lir włoski powrócił do niego w 1996 roku. Do systemu nie włączono natomiast greckiej drachmy i szwedzkiej korony.
Pierwsze rozszerzenie Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej nastąpiło 1 stycznia 1973. Rozpoczęcie negocjacji z Danią, Wielką Brytanią, Irlandią i Norwegią, czyli z państwami które założyły konkurencyjne wobec Wspólnoty organizacje gospodarcze (np. EFTA), datuje się na 30.06.1970 r. Po podpisaniu układu o rozszerzenie (22.01.1972) z tymi państwami, 25 września 1972 roku Norwegia odrzuciła w referendum przystąpienie do EWG.
Pierwsze spotkanie szefów państw i rządów EWG odbyło się w dn 9-10 grudnia 1974 roku, kiedy to uczestnicy zdecydowali, że będą spotykać się regularnie, a tym samym utworzyli Radę Europejską – najważniejszą instytucję polityczna, decydującą o kierunkach rozwoju organizacji i aktualnej strategii, szczególnie jeśli chodzi o wspólną politykę zagraniczną i bezpieczeństwa. Podstawy formalne funkcjonowania Rady Europejskiej stworzył opracowany podczas konferencji międzyrządowej latem i jesienią 1985 roku Jednolity Akt Europejski, który wszedł w życie 1 lipca 1987 roku. Najważniejszymi postanowieniami zawartymi w JAE były: wzmocnienie kompetencji Parlamenty Europejskiego, zmiana w określonych przypadkach procedur podejmowania decyzji z jednomyślności na kwalifikowaną większość głosów, postanowienie o dokończeniu tworzenia jednolitego rynku wewnętrznego do końca 1992 roku oraz wprowadzenie koordynacji polityki zagranicznej państw członkowskich. Główne zadania Rady Europejskiej to podejmowanie decyzji politycznych o szczególnym znaczeniu dla rozwoju integracji, jak np. popieranie rozwoju unii gospodarczej i walutowej czy koordynacja polityki zagranicznej państw EWG. Na pierwszym spotkaniu Rady powstał Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego. Jego podstawowym celem jest pomoc w niwelowaniu różnic rozwojowych, między poszczególnymi regionami EWG orz zmniejszenie ich zacofania szczególnie w przypadku, gdy posiadają niesprzyjające warunki do gospodarczego rozwoju.
W 1975 roku oficjalny wniosek o przystąpienie do Wspólnot Europejskich (EWWiS, EWG, Eurotom) złożyła Grecja, a w 1977 roku Portugalia i Hiszpania. Złożenie wniosków możliwe było dzięki obaleniu rządów autorytarnych i przemianom demokratycznym, jakie miały miejsce w tych krajach w latach 1974 – 1976. O ile negocjacje z Grecją, ze względu na wielkość tego kraju, zakończyły się dość szybko, o tyle rozmowy z Hiszpanią i Portugalią trwały aż do roku 1985. Ostatecznie Grecja została przyjęta w 1981 roku, a obydwa kraje Półwyspu Iberyjskiego dopiero w roku 1986.
Trybunał Obrachunkowy, jeden z pięciu głównych organów Wspólnot, powołany został w 1975 roku, a swe funkcje podjął 1 czerwca 1977 roku. Głównym zadaniem tego Trybunału jest nadzór nad budżetem (dochodami i wydatkami), kredytami i pożyczkami Wspólnot i ich organizacji.
Do 1979 roku posłowie Parlamentu Europejskiego byli wybierani w sposób pośredni, procedura mogła w tym zakresie różnić się w każdym kraju, gdyż była przez nie ustalana. Jednak w 1976 roku zdecydowano, że wybory będą odbywać się bezpośrednio, tzn. że każdy obywatel będzie mógł wybrać swego przedstawiciela do wspólnej reprezentacji parlamentarnej Pierwsze powszechne i bezpośrednie wybory do Parlamentu Europejskiego odbyły się w dniach 7 – 10 czerwca 1979 roku, w 9 państwach, a wybranych zostało wtedy 410 członków.
Układ z Schengen, czyli porozumienie podpisane 14 czerwca 1985 roku w luksemburskim mieście Schengen układ między Belgią, Francją, Holandią, RFN i Luksemburgiem dało początek całej serii porozumień związanych z obszernym problemem kontroli granic. Układ ten zdecydował o zniesieniu kontroli granicznej w ruchu osobowym pomiędzy państwami Wspólnot, które go podpisały. Postanowienia te uzupełnione później zostały zapisami o wspólnej polityce wizowej i azylowej oraz o współpracy policji w tej dziedzinie. Stworzono również centralny, europejski rejestr osób, które na teren Wspólnot nie powinny być wpuszczone ze względu na popełnione tam wykroczenia. Układ ten uzupełniono 5 lat później i ostatecznie zaczął on obowiązywać od 26 marca 1995 roku. W między czasie do Układu z Schengen przystąpiły: w 1990 roku Włochy, w 1991 Hiszpania i Portugalia, w 1992 Grecja, w 1995 Austria i w 1996 Dania, Finlandia i Szwecja. Specjalne stosunki z „grupą Schengen” posiadają także od 1996 roku Islandia i Norwegia. Do chwili obecnej nie przystąpiły do układu Wielka Brytania i Irlandia.
Podpisanie układów gospodarczych z pomiędzy Wspólnotami Europejskimi a Polską miało miejsce 19 września 1989 roku, natomiast 18 grudnia 1989 roku Wspólnoty Europejskie podpisały umowy o handlu i współpracy gospodarczej z ZSRR.
Rada Europejska w 1989 roku wyszła z inicjatywą powołania Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju. Dokument o jego powstaniu podpisano w Paryżu 29 maja 1990 roku, zaś sam bank zainaugurował działalność w 1991 roku. Celem EBOR jest wspieranie inicjatyw i przedsięwzięć w krajach Europy Środkowej i Wschodniej mających za zadanie umocnienie na ich obszarze demokracji i gospodarki rynkowej, osiągane to jest m.in. poprzez wsparcie sektora prywatnego.
Wraz z upływem czasu kolejne państwa składały wnioski o przyjęcie do WE: 14.04.1987 roku wniosek złożyła Turcja, 4.07.1990 roku Cypr, 16.07.1990 Malta, 1.03.1991 roku Szwecja, 18.03.1993 Finlandia, 26.05.1992 Szwecja.
3 października 1990 roku nastąpiło zjednoczenie Niemiec, tym samym Wspólnoty Europejskie zostały poszerzone o terytorium byłej NRD.
16 grudnia 1991 roku państwa byłego bloku wschodniego: Polska, Czechosłowacja i Węgry podpisały układy stowarzyszeniowe z WE.
Pierwsza propozycja przekształcenia EWG w Unię Europejską pojawiło się 29 grudnia 1975 w raporcie Tindemansa. Jednak Parlament przyjął traktat o jej utworzeniu dopiero 14 lutego 1984 roku. Oficjalne pojęcie Unii Europejskiej pojawiło się natomiast 7 lutego 1992 roku po podpisaniu Traktatu o Unii Europejskiej, zwanego Traktatem z Maastricht.
Traktat z Maastricht stanowi najszerszą reformę prawa wspólnotowego. Podpisano go w holenderskim mieście Maastricht 7 lutego 1992 roku, natomiast zaczął obowiązywać 1 listopada 1993 roku. Zmierza on do pogłębienia współpracy gospodarczej i politycznej państw członkowskich Unii, respektuje podstawowe prawa i wolności. Wśród najważniejszych ustaleń traktatu należy wymienić:
· zobowiązanie, iż do 1999 roku Unia Europejska wprowadzi wspólną walutę, będą się mogły nią posługiwać kraje spełniające określone wymogi, tzw. kryteria konwergencji, a nad stabilnością nowej jednostki monetarnej ma czuwać Europejski Bank Centralny;
· dotychczasowa luźna współpraca w dziedzinie polityki zewnętrznej zostanie zastąpiona wspólną polityką zagraniczną i bezpieczeństwa
· państwa członkowskie Unii będą rozwijać współpracę w dziedzinie wymiary sprawiedliwości i polityki wewnętrznej
· wzmocnienie roli Parlamentu Europejskiego przez przyznanie mu nowych uprawnień
· utworzenie Komitetu Regionów
· wprowadzenie obywatelstwa UE, które gwarantuje każdemu obywatelowi Unii prawa wyborcze bierne i czynne, w wyborach samorządowych i europejskich na obszarze pozostałych krajów Unii, poza tym zapewnia swobodę poruszania się na terenie UE, jak i ochronę dyplomatyczna bądź konsularną wszystkich państw unijnych.
Jedynym krajem, który odrzucił Traktat z Maastricht w referendum, była Dania. Jednak 18 maja 1993 w kolejnym referendum Duńczycy przyjęli Traktat.
Mimo oczekiwań, dokument nie doprowadził do wzmocnienia integracji. Postanowienia w odczuciu ogólnym przyczyniły się natomiast do skomplikowania struktur i procedur unijnych, które dla zwykłych obywateli stały się po prostu nieczytelne i budziły obawy dotyczące powstania biurokratycznego tworu.
Pomiędzy państwami Wspólnot Europejskich i państwami należącymi do EFTA 2 maja 1992 roku zostało podpisane porozumienie w sprawie ustanowienia Europejskiego Obszaru Gospodarczego, a zaczęło obowiązywać 1 stycznia 1994 roku. Obejmuje on swobodny przepływ towarów, osób, usług i kapitału, nie dotyczy natomiast rolnictwa i unii celnej. Celem tego Obszaru jest również dążenie do trwałego wzrostu gospodarczego i zmniejszenia bezrobocia.
Kolejnymi państwami, które złożyły wnioski o członkostwo w UE były Węgry (31.03.1994) i Polska (08.04.1994). Natomiast układy akcesyjne w 1994 roku podpisały 4 państwa: i Norwegia. Jednak do Unii 01.01.1995 roku przystąpiły tylko 3 z nich: Austria, Finlandia, Szwecja, gdyż 27-28.11.1994 r Norwegowie odrzucili tę możliwość w referendum.
W dniach 9-10 grudnia 1994 roku odbył się Szczyt w Essen. Podczas tego spotkania przyjęto strategię przedczłonkowską wobec nowych kandydatów z Europy Środkowej i Wschodniej.
Po podpisaniu układów stowarzyszeniowych z 3 państwami byłego ZSRR: Estonią, Litwą i Łotwą dnia 12 czerwca 1995 roku, złożyły one wnioski o przyjęcie do Unii: Łotwa 13.10.1995; Estonia 24.11.1995; Litwa 8.12.1995 r. Kolejnymi państwami, które złożyły wnioski były: Rumunia 22.06.1995, Słowacja 27.06.1995, Bułgaria 14.12.1995; Czechy 17.01.1996 oraz Słowenia 10.06.1996r.
W ramach III filaru UE na podstawie Traktatu o Unii Europejskiej powołano Europol, czyli Europejski Urząd Policyjny. Konwencję podpisano 26 lipca 1995 roku, a weszła ona w życie w 1998 roku. Główne zadanie Europolu to wspieranie państw Unii w zapobieganiu i zwalczaniu przestępczości oraz współpraca między policjami krajowymi w sprawach dotyczących przemytu narkotyków, handlu kobietami i dziećmi, terroryzmu itp.
Dążenie do zmiany niektórych postanowień z Maastricht doprowadziło do uchwalenia Traktatu Amsterdamskiego 17 czerwca 1997 roku, który został podpisany 2 października , a wszedł w życie 1 maja 1999 roku. Zawierał on zmiany w stosunku do prawa wspólnotowego, które miały przygotować organizację do wyzwań o charakterze światowym, a jednocześnie miały sprawić, aby działania podejmowane wewnątrz Unii były bliższe obywatelom i bardziej dla nich przejrzyste. Jedną z wprowadzonych zasad była tzw. bliższa współpraca, która umożliwia większą integrację krajów tym zainteresowanych, bez zmuszania do takich posunięć innych członków Unii pragnących pozostać na dotychczasowym poziomie integrowania się.
16 lipca 1997 roku Jacques Santer przedstawił Parlamentowi Europejskiemu swój projekt Agenda 2000. Określał on strategię dążącą do wzmocnienia Unii, reform organizacji m.in. polityki rolnej, wzrostu konkurencyjności, i wreszcie do rozszerzenia na Wschód, jednocześnie omawiając stan przygotowania ewentualnych kandydatów. Projekt Santera Rada Europejska przyjęła na szczycie w Berlinie w marcu 1998 roku.
31 marca 1998 roku Komisja Europejska rozpoczęła negocjacje akcesyjne z następującymi państwami: Polską, Czechami, Słowenią, Węgrami, Estonią i Cyprem. W dniach 10-11.12.1999 roku zebrani w Helsinkach szefowie państw i rządów zapowiedzieli podjęcie negocjacji z Rumunią, Słowacją, Litwą, Łotwą, Bułgarią, Maltą i Turcją.
Kolejny traktat wprowadzający reformę w Unii został uzgodniony podczas szczytu UE w Nicei w dniach 7-11 grudnia 2000 roku i stanowił podsumowanie prac rozpoczętych przez konferencję międzyrządową w lutym 2000 roku. Szczyt nicejski podkreślił zasadę równoprawnego traktowania obecnych i przyszłych członków Unii. Jego najważniejsze postanowienia dotyczą m.in. wielkości i składu poszczególnych instytucji w przyszłej, poszerzonej organizacji, m.in.:
· od 2005 roku każde państwo członkowskie będzie posiadało jednego komisarza, wzmocnieniu ulegnie pozycja przewodniczącego Komisji Europejskiej, który będzie mógł zmieniać zadania i zakres obowiązków komisarzy
· rozszerzenie zakresu decyzji podejmowanych kwalifikowaną większością głosów do 28 artykułów traktatowych m.in. nominowanie przewodniczącego Komisji Europejskiej; jednak w innych ważnych sferach zachowana zostaje zasada jednomyślności
· podkreślenie możliwości ściślejszej współpracy określonych państw w określonych dziedzinach
· ulegnie zmianie system podziału głosów w Radzie UE
Szczyt, który zakończył konferencję międzyrządową Piętnastki w sprawie reformy, zapowiedział następną taką konferencję na 2004 rok. Ustalono też, że wszystkie szczyty w poszerzonej UE mają się odbywać w Brukseli.
W dniach 15-16 czerwca 2001 roku przywódcy 15 państw UE zebrani na szczycie w Goeteborgu zobowiązali się, że "kandydaci, którzy będą gotowi", będą mogli zakończyć negocjacje członkowskie przed końcem 2002 roku i przystąpić do Unii w 2004 roku. Poza tym szczyt Unii Europejskiej zalecił przeprowadzenie reformy systemów emerytalnych i ochrony zdrowia w ramach coraz bardziej potrzebnej Piętnastce strategii przeciwdziałania ujemnym skutkom starzenia się unijnych społeczeństw. Przywódcy Piętnastki wezwali też do dalszej liberalizacji handlu międzynarodowego w ramach Światowej Organizacji Handlu (WTO) i do większego zaangażowania przemysłu w badania naukowe.
Kolejny szczyt Unii Europejskiej odbył się 14 – 15 grudnia 2002 roku w Laeken pod Brukselą. Jego uczestnicy zamieścili w dokumencie końcowym listę 10 krajów kandydujących do UE, w tym Polskę, które mają szansę na członkostwo w 2004 roku. Pozostałe wymienione państwa to: Cypr, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Malta, Słowacja, Słowenia i Węgry. Do zapisu wprowadzono dodatkowy warunek, że prócz tempa negocjacji liczy się również dalszy postęp w reformach. Zgromadzeni w Laeken pod Brukselą przywódcy państw i rządów Unii Europejskiej przyjęli również, jako część dokumentu końcowego szczytu, proponowaną przez Belgię "Deklarację z Laeken". Jest ona poświęcona przyszłości Europy i reformie instytucji unijnych w związku z planowanym rozszerzeniem Unii. W dokumencie nie wskazano osoby, która miałaby przewodniczyć specjalnej konwencji mającej zająć się reformą instytucjonalną Unii Europejskiej.
28 lutego 2002 roku delegaci rządów i parlamentów 15 państw Unii Europejskiej i 13 krajów kandydujących oraz instytucji UE zapoczątkowali prace "Konwentu Europejskiego" w sprawie nowej reformy Unii. Przewodniczącym konwentu jest Valery Giscard d Estaing. 105-osobowy konwent ma zaproponować sposoby "pogłębienia integracji". Konwent ma obradować około roku, spotykając się co miesiąc w Brukseli. Jego propozycje posłużą następnie jako punkt wyjścia do uzgodnienia nowej reformy Unii przedstawicielom rządów państw członkowskich, którzy podejmą ostateczne decyzje w tej sprawie na forum tzw. konferencji międzyrządowej.
Szczyt Unii Europejskiej w Barcelonie, który odbył się w dniach15 – 16 marca 2002 roku, postanowił, żeby od początku 2004 roku wszystkie firmy w Unii będą miały wolny wybór dostawców energii elektrycznej i gazu. Przywódcy UE uzgodnili też, że nastąpi oddzielenie firm zarządzających siecią przesyłową od dostawców energii, ale wobec oporu Francji nie zdecydowali się jeszcze zapewnić wolnego wyboru dostawcy gospodarstwom domowym. Poprawę dostępu do taniego kredytu ma zapewnić pełna integracja rynków papierów wartościowych i "kapitału ryzyka" do końca 2003 roku i wszelkich usług finansowych do końca 2005 roku. Szczyt przyjął też całą listę nowych zaleceń w dziedzinie zatrudnienia, edukacji i nauki, które mają pomóc gospodarce unijnej w odzyskaniu wigoru i w zwalczeniu bezrobocia. Wzbogaciły one strategię z Lizbony na przykład o zobowiązanie, że ilekroć państwa członkowskie będą obniżać podatki, zaczną od redukcji obciążeń podatkowych dla najniżej zarabiających. Szczyt opublikował też utrzymaną w stanowczym tonie deklarację o Bliskim Wschodzie.
Następny szczyt Unii Europejskiej odbył się w dniach 21-22 czerwca 2002 roku w Sewilli i potwierdził zamiar Piętnastki poszerzenia jej w 2004 roku o 10 krajów, w tym o Polskę. Nową decyzją, dotyczącą poszerzenia było wyznaczenie na "pierwsze dni listopada" terminu podjęcia przez Unię decyzji o "wszystkich brakujących elementach" oferty finansowej dla kandydatów, w tym o dopłatach bezpośrednich dla rolników, ale kanclerz Niemiec Gerhard Schroeder natychmiast podważył to zobowiązanie. Z myślą o poszerzeniu szczyt wydał także bezprecedensową deklarację, która potwierdza opublikowane równocześnie oświadczenie rządu irlandzkiego, że Traktat z Nicei "nie stanowi zagrożenia dla tradycyjnej polityki neutralności wojskowej Irlandii". Ma to przekonać Irlandczyków, żeby zaaprobowali traktat w ponownym referendum. W 2001 roku odrzucili go, co zagroziło zwłoką w poszerzeniu Unii. Poza poszerzeniem przywódcy UE rozmawiali o wspólnej polityce imigracyjnej i azylowej. Ustalono, że jej częścią będzie "zintegrowane zarządzanie granicami zewnętrznymi Unii", a więc w przyszłości także i granicą wschodnią Polski, przejściami granicznymi w portach i lotniskach międzynarodowych. Nie było zgody na "wspólną straż graniczną", ale zapowiedziano "wspólne operacje na granicach", stworzenie sieci łącznikowych oficerów imigracyjnych, modelu wspólnej oceny ryzyka, zrębów wspólnego programu szkoleń, ujednolicanie przepisów i raport o dzieleniu się państw członkowskich kosztami w tej dziedzinie. Nie wykluczono też podjęcia bliżej nie sprecyzowanych "środków", jeżeli kraje trzecie nie zechcą współpracować z Unią w powstrzymaniu nielegalnej migracji, ale pod naciskiem Francji szczyt powstrzymał się od groźby "sankcji".
Na szczycie UE w Kopenhadze 13 i 14 grudnia 2002 roku 10 państw kandydujących zakończyło negocjacje. Szczyt w Kopenhadze umożliwił więc rozszerzenie Unii Europejskiej o Polskę, Węgry, Republikę Czeską, Słowację, Słowenię, Litwę, Łotwę, Estonię, Maltę i Cypr. Państwa te 16 kwietnia 2003 roku podpisały Traktat Akcesyjny stanowiący prawną podstawę członkostwa w UE. Ich faktyczne wejście do Unii dokona się 1 maja 2004 r.

3. Teraźniejszość

a. Struktura Unii Europejskiej
Instytucje i organy statutowe:
Prezydencja - trwa 6 miesięcy i pełniona jest przez kolejne kraje członkowskie. Reprezentant państwa wypełniającego prezydencję przewodniczy radom (Radzie Europejskiej i Radzie Unii Europejskiej), organizuje ich pracę, ustala dzienny porządek obrad, reprezentuje rady wobec innych instytucji wspólnotowych, a także na zewnątrz.
Rada Europejska - tworzona jest przez szefów państw i rządów krajów członkowskich, wyznacza główne kierunki polityki Unii Europejskiej. Posiedzenia odbywają się dwa lub trzy razy w roku w państwie kończącym wypełnianie prezydencji. Rada Europejska nie jest organem Unii Europejskiej - nie podlega kontroli ze strony Parlamentu Europejskiego, Trybunału Sprawiedliwości czy innej instytucji wspólnotowej. Dlatego jej postanowienia mają jedynie znaczenie polityczne.
Parlament Europejski jest największym wielonarodowym parlamentem na świecie. Jest także jedynym na świecie zgromadzeniem międzynarodowym wybieranym w demokratycznym, powszechnym i bezpośrednim głosowaniu. Parlamentarzyści (jest ich 626) obradują co miesiąc na tygodniowych sesjach. Do ich zadań należy m.in.: zatwierdzanie budżetu Unii Europejskiej, kontrolowanie pracy Komisji Europejskiej, podejmowanie inicjatyw ustawodawczych oraz zatwierdzanie umów handlowych z krajami trzecimi.
Radę Unii Europejskiej tworzą przedstawiciele rządów państw członkowskich i jest ona głównym organem decyzyjnym; zatwierdza akty prawne na podstawie propozycji przedkładanych przez Komisję Europejską.
Komisja Unii Europejskiej jest organem wykonawczym tworzonym przez dwudziestu członków (komisarzy), którzy są wybierani na okres 5 lat. Do jej zadań należy kontrolowanie realizacji postanowień traktatów, a także wydawanie rozporządzeń i dyrektyw.
Trybunał Sprawiedliwości jest najwyższym organem sądowym Unii Europejskiej; składa się z piętnastu sędziów (każde państwo członkowskie ma jednego przedstawiciela), jednego sędziego dodatkowego i dziewięciu rzeczników generalnych. Trybunał rozstrzyga spory między państwami członkowskimi oraz zapewnia przestrzeganie prawa przy interpretacji i realizacji postanowień traktatów. Jego kadencja trwa 6 lat.
Trybunał Obrachunkowy składa się z piętnastu członków (rewidentów), którzy są mianowani przez Radę Unii Europejskiej. Jest to organ kontroli finansowej. Podczas swojej 6-letniej kadencji kontroluje legalność przychodów i wydatków wszystkich instytucji Unii Europejskiej.
Organy pomocnicze:
- Komitet Ekonomiczno-Społeczny
- Komitet Regionów
- Europejski Bank Inwestycyjny
- Europejski Bank Centralny
- Rzecznik Praw Obywatelskich Unii Europejskiej

b. Polityka Unii Europejskiej

Wspólna polityka rolna
Wspólna Polityka Rolna była pierwszą zaplanowaną i realizowaną polityką Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. Stworzyła wspólny rynek produktów rolnych. Pierwszeństwo zbytu na tym rynku mają produkty pochodzące z krajów Unii. Od dziesięcioleci wydatki na wspólną politykę rolną pochłaniają blisko połowę środków budżetowych Wspólnoty.

Polityka regionalna
Na obszarze Unii Europejskiej istnieje w sumie ponad 200 regionów, o różnym stopniu zaludnienia, warunkach geograficznych czy wskaźnikach ekonomicznych. Są wśród nich najbogatsze miasta świata takie jak Londyn (222% średniego dochodu w Unii), Bruksela czy Paryż, ale również takie jak grecki Epir, gdzie średni dochód na głowę mieszkańca jest pięć razy niższy niż w stolicy Wielkiej Brytanii. Aby zmniejszyć różnice w rozwoju najbogatszych i najuboższych regionów Europy Unia prowadzi szereg działań określanych mianem polityki regionalnej. Chodzi o wsparcie finansowe i strukturalne regionów zacofanych, stref przygranicznych i terytoriów, dotkniętych upadkiem tradycyjnych przemysłów: węglowego, stalowego, stoczniowego i tekstylnego. W ostatnich sześciu latach na realizację tych celów przeznaczono 155 mld ECU.
W 1999 roku na realizację polityki regionalnej przeznaczono 30 mld euro. W latach 2000-2006 na pomoc dla ubogich regionów przeznaczonych zostanie ponad 30 proc. środków z budżetu UE.

Polityka przemysłowa
Unia Europejska to lider światowego rynku przemysłowego. Największy udział w produkcji przemysłowej Piętnastki mają Niemcy (ponad 30 proc.). Na dalszych miejscach są: Francja i Wielka Brytania.
Polityka przemysłowa ma wspierać postęp naukowo - techniczny i rozwój przemysłów "strategicznych" (badania i technologie kosmiczne, przemysł lotniczy, elektronika i telekomunikacja, energia atomowa, biotechnologie).
W ostatnich latach największe sukcesy technologiczne i handlowe Unia odniosła w badaniach przestrzeni kosmicznej i aeronautyce. Były to jednak inicjatywy narodowe, a nie wspólnotowe.

Polityka handlowa
W 1993 roku w krajach Unii zniesiono graniczne urzędy celne. Wprowadzono Jednolity Dokument Administracyjny, który miał obowiązywać w stosunkach z zewnętrznymi krajami Wspólnoty, w tym z krajami EFTA, Polską i innymi krajami Europy Środkowej i Południowo-Wschodniej. Wszedł w życie nowy Kodeks Celny Wspólnoty, zawierający 915 artykułów. Zapisy dotyczą swobodnego przemieszczania się ludzi, towarów, usług i kapitału we Wspólnocie oraz zasad przekraczania granic Wspólnoty przez kraje trzecie. Według zasad wspólnego rynku każdy towar wyprodukowany i sprzedawany w jednym z krajów członkowskich może być bez przeszkód sprzedawany również i w innym. W krajach Unii obowiązują jednak rozmaite standardy techniczne dla tych samych produktów - ogółem jest 100 tys. norm. Ich synchronizacja zajmuje średnio kilka-kilkanaście lat. Podjęto szereg regulacji w polityce podatkowej. Ustalono minimalne stawki podatku VAT w wysokości 15 proc. W zewnętrznej polityce handlowej pozycję UE wzmocniło zakończenie urugwajskiej rundy GATT (1992). Zapowiedziano obniżenie do roku 2000 cen produktów rolnych (o 36 proc.) i produktów przemysłowych (o 37 proc.). Odroczono liberalizację handlu w dziedzinie telekomunikacji, transporcie, usługach finansowych i w sektorze audiowizualnym.
Polityka w zakresie konkurencji
Od początku lat dziewięćdziesiątych wszystkie kontrakty między firmami UE, których obroty przekraczają 5 mld ECU (euro), muszą być zaopiniowane przez Komisję Europejską.

Polityka energetyczna
Polityka energetyczna UE ma przyczynić się do zagwarantowania "niezawodnego, taniego, nie szkodzącego zdrowiu i przyjaznego dla środowiska" zaopatrzenia w energię. Począwszy od lat sześćdziesiątych najważniejszym źródłem energii UE jest ropa naftowa. W latach siedemdziesiątych stanowiła ona 2/3 ogólnego zużycia energii. Obecnie kształtuje się na poziomie 45 proc. Głównym dostawcą gazu ziemnego jest Rosja. Gaz mają również Irlandia, Dania i Grecja. Węgiel, mimo że występuje na obszarze Unii obficie, z powodu wysokich kosztów wydobycia przegrywa konkurencję z tanim węglem z importu. Unia jest samowystarczalna jedynie w produkcji elektryczności w oparciu o energię atomową i siłę wody. Niektóre państwa: zwłaszcza Francja, Belgia i Hiszpania koncentrują się na energii atomowej.