Polityka niemiecka w stosunku do ludności polskiej w czasie okupacji.

Okupacja niemiecka 1939-1945, w wyniku klęski w wojnie obronnej 1939 ziemie polskie na zachód od Bugu i Sanu znalazły się pod okupacją niemiecką. Wilno wraz z okręgiem przekazano Litwie, kilka gmin na Podhalu przyłączono do Słowacji, pozostałe terytoria znalazły się pod okupacją radziecką.

Z ziem polskich pod okupacją niemiecką w granice Rzeszy włączono (na podstawie dekretu Hitlera z dnia 8 X 1939) Śląsk, Pomorze, Wielkopolskę, większość województwa łódzkiego, część województwa warszawskiego, kieleckiego, krakowskiego i białostockiego. Obszary włączone do Rzeszy zamieszkiwało ok. 10 mln ludności, z czego tylko 6% stanowili Niemcy.

Z pozostałych ziem okupowanych (na podstawie dekretu Hitlera z dnia 10 X 1939, z mocą obowiązującą od 26 października) utworzono Generalne Gubernatorstwo.

Polityka okupanta na zajętych terenach

W czasie trwania działań wojennych i bezpośrednio po ich zakończeniu do 25 X 1939, władza na zajętym terytorium należała do naczelnego dowódcy wojsk lądowych na Wschodzie, któremu podlegali dowódcy armii. Na zapleczu frontu działały grupy operacyjne policji i służby bezpieczeństwa dokonujące fizycznej likwidacji osób znajdujących się na specjalnych listach przygotowanych jeszcze przed agresją.
Do 25 października oddziały wojskowe i policyjne spaliły 55 miast i 476 wsi, rozstrzelały 16 336 osób. Wśród rozstrzelanych większość stanowili działacze niepodległościowi, byli powstańcy śląscy i wielkopolscy. Po ustaniu zarządu wojskowego władzę nad okupowanym terytorium polskim objął powołany przez Hitlera Urząd Komisarza Rzeszy dla Umacniania Niemczyzny, którego kierownikiem został szef policji i reichsfhrer SS H. Himmler.

Celem działalności Urzędu było przygotowanie nowych terenów osiedleńczych dla Niemców. Na ziemiach włączonych do Rzeszy wysiedlenia ludności polskiej rozpoczęły się już w październiku 1939. Do końca 1943 wysiedlono 860 tys. Polaków i sprowadzono na ich miejsce 370 tys. Niemców. Cechą hitlerowskiej polityki w stosunku do ludności polskiej stał się terror, którego celem strategicznym miało być biologiczne wyniszczenie Polaków.

Odmienną taktykę przyjęto wobec mieszkańców obszarów włączonych do Rzeszy, których poddawano przyspieszonej germanizacji. Zadania administracji niemieckiej w stosunku do ludności podbitych obszarów wschodnich szczegółowo określał Generalny Plan Wschodni.

Prowadzono akcję germanizacyjną poprzez wpisywanie na tzw. Volkslistę (Volksdeutsche). 780 tys. byłych obywateli polskich należało do I i II grupy, obejmującej osoby faktycznie związane z niemieckością. Do IV i V grupy, przy użyciu terroru i szantażu, wpisano 2500 tys. Polaków. Szczególnie ostre prześladowania dotknęły Kościół rzymskokatolicki na terenach włączonych do Rzeszy. Likwidowano polskie parafie, zamykano kościoły. Ponad połowa polskich księży, z ogólnej liczby 2100, straciła życie z rąk hitlerowców.

Getta w Polsce

W Polsce osiedla żydowskie notowane są od XI w. Antagonizm Żydów z mieszczanami zaostrzył się w XIII w., w związku z masową imigracją Żydów do Polski na skutek prześladowań w krajach niemieckich i w Czechach, a wraz z tym wzrost ich znaczenia gospodarczego. Tendencja przymusowego izolowania Żydów nie znalazła w Polsce oficjalnej sankcji prawnej, zarówno z racji tolerancyjnej polityki władców, jak i poparcia szlachty, korzystającej z pośrednictwa Żydów między miastem a folwarkiem. Jedynie biskupi wrocławscy, uchwałą synodu w 1267 wprowadzili, wzorem państw zachodnich, nakaz tworzenia dla Żydów oddzielnych, zamkniętych dzielnic, noszenia specjalnych oznak. Zabronili też utrzymywania stosunków towarzyskich z chrześcijanami oraz ograniczyli swobody handlowe. Jednak uchwały te nie miały praktycznego znaczenia, co najwyżej niektórym miastom udało się uzyskać przywilej zabraniający Żydom przebywania w mieście. Getto posiadało własną administrację (kahał), podlegającą bezpośrednio urzędnikom królewskim (wojewodzie, kasztelanowi). Urzędnicy ci także rozstrzygali sprawy sądowe pomiędzy Żydami a nie-Żydami (Żydzi nie podlegali sądownictwu miejskiemu).

Emancypacyjne prądy przełomu XVIII i XIX w. w krajach europejskich przyniosły równouprawnienie także Żydom. Formalnie pozwolono im na opuszczenie gett i zamieszkanie w dowolnej części miasta chrześcijańskiego, ale skorzystała z tego niewielka liczba inteligencji i zamożnej warstwy żydowskiej, gdyż praktycznie było to równoznaczne z wynarodowieniem. Żydzi tacy przyjmowali strój, obyczaje i język danego kraju.

Getta w czasie II wojny światowej

W czasie II wojny światowej gettami nazywano potocznie izolowane dzielnice miast, przeznaczone dla ludności żydowskiej, tworzone przez okupanta hitlerowskiego w wielu miastach i miasteczkach od jesieni 1939. Stanowiły jedno z narzędzi eksterminacji ludności żydowskiej. Niemcy tworzyli getta przede wszystkim na okupowanych ziemiach Polski, Związku Radzieckiego, Czechosłowacji, Jugosławii, Grecji. W Belgii władze niemieckie ograniczyły zamieszkanie Żydów do Antwerpii, Brukseli, Leodium, Charleroi. Żydów holenderskich skupiły w Amsterdamie. Żydów z różnych krajów Europy deportowały do gett na ziemiach polskich (Łódź, Lublin) i radzieckich (Mińsk, Ryga) oraz do obozów zagłady (obozy hitlerowskie) (Oświęcim, Treblinka, Sobibór). Największe getta hitlerowcy utworzyli w okupowanej Warszawie (500 tys. osób) i Łodzi (300 tys. osób). Fizyczne znęcanie się nad ludnością pochodzenia żydowskiego, grabież ich mienia, a potem także ich zagładę ułatwił okupantowi przymus noszenia przez nich na ubraniu żółtych łat lub na rękawie białych opasek z gwiazdą Dawida oraz oznaczania nią sklepów i przedsiębiorstw żydowskich, obowiązujący od listopada 1939 i utrzymany również po utworzeniu gett. Pierwsze getto na ziemiach polskich Niemcy założyli w Piotrkowie Trybunalskim (październik 1939), następnie w Puławach i Radomsku (grudzień 1939) oraz w Jędrzejowie (marzec 1940). Początkowo część getta miała charakter otwarty, jednakże za przekroczenie ich granicy groziły surowe kary, a w tzw. Generalnym Gubernatorstwie - kara śmierci, która przewidziana była również za udzielanie Żydom schronienia (zarządzenie H. Franka z 15 października 1941). Podobne kary stosowane były w retencji ciechanowskiej i okręgu białostockim. Tak brutalne środki represyjne stosowano tylko w Polsce, Jugosławii i na okupowanych ziemiach Związku Radzieckiego. W żadnym z pozostałych krajów okupowanych nie zagrażano publicznie karą śmierci za pomoc udzielaną ludności żydowskiej. Od 1940 getta miały charakter zamknięty. Zaczęto otaczać je murem lub drutem kolczastym. Stłoczona na małej powierzchni (przeciętnie 7-10 osób na izbę) ludność żydowska, ograbiona z dobytku, masowo wymierała. Obok bezpośrednich akcji eksterminacyjnych dodatkowymi czynnikami wyniszczającymi ludność był brak zarobków, opału, leków, odzieży oraz celowo utrzymywany przez okupanta katastrofalny stan sanitarny, który prowadził do epidemii chorób zakaźnych (tyfus plamisty).

Getta stanowiły etap przejściowy w akcji totalnej zagłady Żydów zamieszkałych w Rzeszy i w krajach przez nią okupowanych i jedną z podstawowych form hitlerowskiej polityki całkowitego “rozwiązania kwestii żydowskiej”. Jednocześnie były źródłem niewolniczej siły roboczej, pracującej dla potrzeb wojennych Niemiec. Podlegały hitlerowskim władzom administracji ogólnej (wydziałom przesiedleń w urzędach szefów dystryktów i bezpośrednio komisarzom dzielnic żydowskich) oraz policji bezpieczeństwa. Organami pomocniczymi w wykonywaniu niemieckich zarządzeń były powołane przez okupanta spośród Żydów Rady Żydowskie (Judenraty) i Służba Porządkowa (nieuzbrojona policyjna formacja pomocnicza), opanowane przez działaczy syjonistycznych. Ułatwiały one Niemcom eksterminację ludności gett, m.in. przez utrzymywanie jej w psychozie bierności (np. Ch. Rumkowski - prezes Rady Starszych Żydowskich w Łodzi).W marcu 1942 Niemcy przystąpili do likwidacji gett W latach 1942-1943 zlikwidowane zostały wszystkie getta oprócz łódzkiego.

Akcja ta nosiła nazwę Reinhard i zakładała zupełną zagładę ludności żydowskiej. Sprowadzała się do stopniowego opróżniania gett i mordowania ich mieszkańców w specjalnie do tego celu wybudowanych obozach śmierci w Bełżcu, Sobiborze, Treblince i Majdanku. Nieliczni spośród mieszkańców gett zostali uratowani, dzięki pomocy ludności cywilnej okupowanych krajów i organizacji konspiracyjnych. Pomoc tę m.in. w formie wsparcia finansowego, dostarczania broni, organizowania ucieczek, grup zbrojnych, dokonywania akcji bojowych w gettach wiele polskich rodzin przypłaciło życiem.

W niektórych likwidowanych gettach wybuchały antyhitlerowskie powstania zbrojne, m.in. na Białorusi: w Klecku (21 lipiec 1942), w Lachwi (3 wrzesień 1942), w Głębokiem (lipiec 1943), na Ukrainie: w Krzemieńcu (9 sierpień 1943), na Litwie: w Wilnie (lipiec 1943), w Polsce: w Warszawie, Białymstoku, Będzinie, Częstochowie, Hrubieszowie (kwiecień-lipiec 1943). Kilkudniowe walki powstańcze w getcie białostockim rozpoczęły się 16 lipca 1943, kierował nimi M. Tennenbaum-Tamarrof. Największe z powstań w gettach wybuchło w Warszawie 19 kwietnia 1943, pod dowództwem M. Anielewicza.

Eksterminacja ludności żydowskiej Już w październiku 1939 na okupowanych ziemiach polskich Niemcy podjęli pierwsze działania planowanej zagłady Żydów. Zaprowadzono obowiązek pracy dla ludności żydowskiej, rozpoczęto organizowanie gett. Z nich to w późniejszym czasie wywożono Żydów do obozów koncentracyjnych, będących najczęściej ośrodkami masowej zagłady. Bezwzględny terror stał się metodą sprawowania władzy w Generalnej Guberni (GG). Dotknął on w pierwszej kolejności najwybitniejszych przedstawicieli inteligencji polskiej w czasie tzw. akcji AB. W związku z dużym zapotrzebowaniem na siłę roboczą dokonywano masowych zsyłek ludności polskiej w głąb Rzeszy. Wysyłani do pracy pochodzili najczęściej z łapanek ulicznych. Wśród ludności GG szerzył się głód, przydziały kartkowe daleko odbiegały od minimum biologicznego.

GG poddano niebywałej eksploatacji ekonomicznej. Niemcy przejęli w posiadanie nie tylko duże zakłady państwowe, lecz także zakłady prywatne, należące do osób wysiedlonych, wywiezionych, aresztowanych i uśmierconych, zarówno Polaków, jak i Żydów. Nie skonfiskowane fabryki i majątki ziemskie znalazły się pod przymusową administracją niemiecką, ich produkcja przeznaczona była na potrzeby armii. Prywatne gospodarstwa chłopskie zmuszone były oddawać coraz większe kontyngenty na rzecz władz niemieckich. Wydłużano dzień pracy nawet do 12 godzin. Kilkakrotnie wzrosły ceny podstawowych dóbr konsumpcyjnych przy płacach zamrożonych na przedwojennym poziomie.

Trwająca 5 lat okupacja doprowadziła do ogromnych strat ludnościowych, ubytku potencjału ekonomicznego i szkód w dorobku kulturalnym. W latach 1939-1945 straciło życie ok. 6 mln. obywateli przedwojennej Polski, do prac przymusowych na terenie Rzeszy wywieziono 2,5 osób i 200 tys. dzieci przeznaczonych do zgermanizowania (powróciło 10-15%). 500 tys. osób nabawiło się trwałego kalectwa, szerzące się choroby zakaźne, w tym gruźlica, powodowały dużą śmiertelność. Nastąpił znaczny spadek liczby urodzeń.

Ogromne i trudne do oszacowania straty poniósł majątek narodowy. Zniszczeniu uległ przemysł, komunikacja i substancja mieszkaniowa. Wg szacunków Biura Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów łączne straty materialne poniesione na obecnym terytorium Polski wyniosły 50 mld. dolarów.

Wojna światowa II 1939-1945, największy i najkrwawszy konflikt zbrojny w historii, trwający od 1 września 1939 do 2 września 1945. Stronami konfliktu był blok państw utworzony wokół III Rzeszy Niemieckiej, Włoch i Japonii (państw Osi), w którego skład wchodziły także: Węgry (20 listopada 1940 akces do Paktu Trzech, 15 października 1944 wystąpienie z bloku), Bułgaria (1 marca 1941 przystąpienie do Paktu Trzech, 28 października 1944 wystąpienie z bloku), Rumunia (23 listopada 1940 akces do Paktu Trzech, 12 września 1944 wystąpienie z bloku), Republika Słowacka (utworzona pod kuratelą niemiecką 14 marca 1939), proniemieckie Niezależne Państwo Chorwackie (od utworzenia po kapitulacji Jugosławii 17 kwietnia 1941 do zakończenia okupacji niemieckiej na przełomie 1944 i 1945), Finlandia (22 czerwca przystąpienie do wojny z ZSRR, 19 września 1944 zawieszenie broni), oraz koalicja państw utworzona wokół Wielkiej Brytanii i jej sojuszników. Od 1941 do koalicji przyłączyły się Stany Zjednoczone Ameryki Północnej i ZSRR (w latach 1939-1941 pozostawał w sojuszu politycznym i gospodarczym z III Rzeszą). Przesłanki konfliktu związane były z kryzysem ustroju demokratyczno-liberalnego w państwach europejskich i wzrostem po zakończeniu I wojny światowej tendencji autorytarnych, przeradzających się w ustroje totalitarne (m.in. faszyzm we Włoszech, narodowy socjalizm w Niemczech, komunizm w ZSRR). Postulaty rewizji ustaleń porządku wersalskiego (wersalski traktat pokojowy 1919) wysuwane przez Niemców stwarzały nieustanne zagrożenie układu pokojowego w Europie, wzrost aspiracji terytorialnych ZSRR i Japonii we wschodniej Azji komplikował sytuację w tamtym regionie świata. Tendencje imperialne i nacjonalistyczne, posiłkowane doktrynami ideologicznymi, dążące do zmiany porządku politycznego, gospodarczego i społecznego na świecie tworzyły wspólną płaszczyznę porozumienia między takimi państwami, jak: Niemcy, Japonia, Włochy, później także ZSRR. Wydarzenia poprzedzające II wojnę światową powodowały nieustanne zagrożenie porządku wersalskiego: aneksja Abisynii przez Włochy (1936, wojna włosko-abisyńska 1935-1936), demilitaryzacja Nadrenii (1936), Anschluss Austrii (1938), monachijska konferencja (1938), aneksja Czech przez Niemcy (1939) i Albanii przez Włochy (1939), konflikt Chin i Japonii (1932-1933 i od 1937), konflikt Japonii i ZSRR (1939), w końcu porozumienie radziecko-niemieckie (pakt Ribbentrop Mołotow), które przesądziło o możliwości realizacji kolejnego etapu polityki hitlerowskich Niemiec.

Wrzesień 1939, agresja niemiecka

Wojna w Europie 1939-1941 rozpoczęła się atakiem III Rzeszy Niemieckiej na Polskę 1 września 1939 (operacja Fall Weiss). 3 września, zgodnie z gwarancjami udzielonymi Polsce, do wojny przystąpiły Wielka Brytania i Francja. Brak interwencji militarnej Anglików i Francuzów, okres tzw. dziwnej lub siedzącej wojny (drle de guerre, Sitzkrieg), umożliwił do 5 października siłom niemieckim i od 17 września radzieckim pokonanie wojsk polskich i podział państwa polskiego (wojna obronna Polski 1939).

Wrzesień 1939, bitwa nad Bzurą

ZSRR realizując ustalenia paktu z Niemcami jesienią 1939 podporządkował, a latem 1940 anektował Litwę (14 czerwca), Łotwę i Estonię (17 czerwca), rozpoczął zbrojną okupację Besarabii i północnej Bukowiny, a także zaatakował Finlandię (wojna radziecko-fińska 1939-1940). 9-go kwietnia 1940 Niemcy uderzyli na Danię i Norwegię (operacja Weserbung). Rząd duński wraz z królem Chrystianem X skapitulował w dniu inwazji, rząd norweski i król Haakon VII odmówili kapitulacji, wybierając emigrację w Anglii. Pomoc angielska i francuska dla Norwegii okazała się niewystarczająca. Niemcy opanowali Narwik (walki o port toczyły się od 28 kwietnia do 8 czerwca, z udziałem m.in. Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich dowodzonej przez generała Z. Szyszko-Bohusza), 10 czerwca Norwegia skapitulowała. 10-go maja 1940 nastąpiło niemieckie uderzenie na neutralne Belgię, Holandię i Luksemburg, jego głównym celem było pokonanie Francji (operacja Fall Gelb). Holandia skapitulowała 15 maja, król Belgii Leopold II poddał kraj 27 maja (w tym samym czasie, po przegranej bitwie flandryjskiej, 338 tys. żołnierzy brytyjskich i francuskich ewakuowało się spod Dunkierki). Od 10 czerwca do wojny przeciwko Anglii i Francji przyłączyły się Włochy.

Defilada niemiecka w Paryżu

Zawieszenie broni pomiędzy III Rzeszą a Francją nastąpiło 22 czerwca 1940, na jego mocy Niemcy przejęli północną i zachodnią Francję, na południu utworzono pozostające pod kuratelą niemiecką tzw. Państwo Francuskie z siedzibą w Vichy.

Bitwa o Anglię

Od 8 sierpnia do 31 października trwała tzw. bitwa o Wielką Brytanię. Niemcy zamierzali rozbić siły lotnicze Anglii (operacja Adlertag) i przeprowadzić inwazję na Wysy Brytyjskie (operacja Seelwe). Niepowodzenie w wojnie powietrznej przeciw Anglii uniemożliwiło Niemcom realizację planu jej opanowania (podczas walk Niemcy stracili 1733 samoloty, tj. 52% stanu z lipca 1940, Brytyjczycy 915 samolotów, tj.135% stanu z lipca 1940). 28-go października Włosi zaatakowali z terenu Albanii Grecję, nieudany atak pozwolił Grekom w połowie grudnia zająć część terytorium Albanii. Węgry, a także państwa bałkańskie (głównie Bułgaria i Rumunia) pozostawały sojusznikami państw Osi.

Władze jugosłowiańskie formalnie przystąpiły do Paktu Trzech (25 marca 1940), ale po obaleniu proniemieckiego rządu, Jugosławia pozostała niezależna. 6 kwietnia 1941 rozpoczęła się niemiecko-włoska operacja wojskowa skierowana przeciwko Grecji i Jugosławii (operacja Marita). Do 1 czerwca opanowano Grecję wraz z Kretą (król Jerzy II opuścił kraj), okupowaną Jugosławię (17 kwietnia kapitulacja i abdykacja króla Piotra II) podzielono pomiędzy: III Rzeszę (północna Słowenia), Włochy (zachodnia Słowenia, Dalmacja, wybrzeże chorwackie), Węgry (Baczka), Bułgarię (część Macedonii i Serbii), Chorwację przekształcono w tzw. Niezależne Państwo Chorwacji, Czarnogórę w tzw. Niezależne Królestwo Czarnogóry.

Front wschodni

22 czerwca 1941 wojska III Rzeszy wspierane przez jednostki fińskie, rumuńskie, słowackie i włoskie zaatakowały ZSRR (operacja Barbarossa), który wszedł następnie w koalicję z Wielką Brytanią (12 lipca 1941).

Działania militarne na Oceanie Atlantyckim

Po zajęciu portów norweskich, holenderskich i francuskich Niemcy podjęli totalną blokadę Wysp Brytyjskich (od 17 września 1940), usiłując odciąć morskie szlaki aprowizacyjne łączące Anglię z jej terytoriami zamorskimi oraz powstrzymać pomoc amerykańską w ramach programu Lend-Lease Act (od marca 1941). Na akwenie Oceanu Atlantyckiego i połączonych z nim basenów Morza Północnego i Morza Śródziemnego rozegrała się tzw. bitwa o Atlantyk, której celem było utrzymanie brytyjskich linii komunikacyjnych. W latach 1940-1942 przewagę operacyjną posiadały państwa bloku niemieckiego (m.in. w okresie od lipca do września 1940 Niemcy zniszczyli 140 okrętów alianckich, 1941 łączny tonaż zatopionych okrętów brytyjskich osiągnął 3,7 mln t, ogółem alianci stracili ponad 3800 jednostek). Niemcy odnosili sukcesy dzięki wzmożonej produkcji zbrojeniowej prowadzonej w całej okupowanej Europie i umiejętnej strategii prowadzenia wojny morskiej (m.in. masowe użycie okrętów podwodnych, U-Bootów, wprowadzenie dalekosiężnych bombowców Focke-Wulf 200). Zmiana sytuacji w militarnych działaniach lądowych w 1943 (m.in. w Afryce Północnej i Europie Wschodniej) wyeliminowała zagrożenie opanowania przez państwa Osi alianckich szlaków komunikacyjnych (od 1941 sięgnęły one także do portów radzieckich, m.in. Murmańska) i umożliwiła uzyskanie przewagi morskiej i powietrznej aliantom.

Wojna w Afryce 1940 - 1943

Wojna w Afryce 1940 - 1943 rozpoczęła się w sierpniu 1940 zajęciem przez Włochów Somali Brytyjskiego oraz pogranicza Kenii i Sudanu. 13 września 1940 Włosi zaatakowali z Libii kontrolowany przez Brytyjczyków Egipt. Kontrofensywa angielska (od grudnia 1940) umożliwiła Brytyjczykom opanowanie prowincji libijskiej Cyrenajki (m.in. zdobyto Tobruk, Bengazi, Bardije). W styczniu 1941 Brytyjczycy rozpoczęli działania zbrojne w Etiopii, 19 maja zdobyto Addis Abebę, jesienią poddały się ostatnie oddziały włoskie.

Niepowodzenia militarne Włochów spowodowały wysłanie w lutym 1941 do Afryki Północnej niemieckiego Korpusu Afrykańskiego. Konflikt przybrał postać wojny pozycyjnej, na przełomie marca i kwietnia 1941 wojska niemiecko-włoskie zaatakowały Anglików na froncie libijskim, odrzucając ich do Egiptu (część zablokowana została w Tobruku, bronionym początkowo przez Australijczyków, a od sierpnia przez Samodzielną Brygadę Strzelców Karpackich). W listopadzie 1941 Anglicy ponownie opanowali Cyrenajkę, tracąc ją po ofensywie niemiecko-włoskiej rozpoczętej w styczniu 1942 (alianci poddali wtedy Tobruk).

Walki w Afryce Pn.

Wkraczające do Egiptu oddziały niemiecko-włoskie zatrzymane zostały pod Al-Alamajn, skąd 19 października ruszyła angielska kontrofensywa. 8 listopada 1942 na terenach kontrolowanych przez francuski rząd w Vichy (w Oranie, Algierze, Casablance) wylądował desant amerykańsko-angielski (6 dywizji amerykańskich i 1 brytyjska).

W listopadzie siły alianckie w Afryce rozpoczęły jednoczesny atak ze wschodu i zachodu na skoncentrowane w Tunisie jednostki niemiecko-włoskie (tunezyjska kampania). 13 maja 1943 oddziały państw Osi skapitulowały w Afryce Północnej. Operacjom wojskowym w Afryce towarzyszyło zajęcie przez Brytyjczyków Iraku i Syrii na Bliskim Wschodzie oraz wspólna z ZSRR okupacja Iranu (w sierpniu 1941).

Wojna na Dalekim Wschodzie 1941-1945

Zbrojny konflikt japońsko-chiński trwał od 1937, napięte od 1939 stosunki radziecko-japońskie złagodził tymczasowo traktat o neutralności z 12 kwietnia 1941. Japońskiej aneksji wschodnich wybrzeży chińskich i planom zdominowania Azji Południowo-Wschodniej stały na przeszkodzie interesy Stanów Zjednoczonych, które od samego początku zaangażowane były pośrednio w światowy konflikt zbrojny. Jesienią 1940 przekazały one Anglikom 50 niszczycieli, 20 kutrów torpedowych i 150 samolotów, 11 marca 1941 wprowadziły program pomocy państwom prowadzącym wojnę, tzw. Lend-Lease Act (od maja objęte nim zostały także Chiny), w kwietniu 1941 obsadziły wojskiem Grenlandię, a w lipcu Islandię, zwalczały niemieckie okręty podwodne. 7-go grudnia 1941 lotnictwo japońskie zaatakowało hawajską bazę amerykańską w Pearl Harbor (Pearl Harbor - bitwa 1941). 8 grudnia wojnę Japonii wypowiedziała Wielka Brytania (razem z dominiami: Kanadą, Australią, Nową Zelandią, Związkiem Południowej Afryki), a także rządy sojuszniczych państw: Polski, Belgii, Etiopii i Komitet Wolnej Francji. 11 grudnia do wojny z USA przystąpiły III Rzesza i Włochy. 26 grudnia 1941 Japończycy zdobyli Hongkong, w styczniu 1942 Półwysep Malajski, 15 lutego poddał się Singapur, 8 marca stolica Birmy Rangun, opanowano Archipelagi Filipiński i indonezyjski. 8-go maja 1942 Amerykanie mimo przegranej bitwy powietrznej nad Morzem Koralowym powstrzymali ekspansję japońską w kierunku Australii. 3-5 czerwca 1942 po zwycięskiej bitwie morskiej pod Midway i pod Guadalcanal na Wyspach Salomona (10 lipca 1942) USA przejęły inicjatywę strategiczną, opanowując razem z wojskami australijskimi w 1943 Wyspy Gilberta, Wyspy Marshalla, część Nowej Gwinei, Wyspy Mariańskie, Aleuty.
Okinawa, wojna na Pacyfiku

W 2. połowie 1944 Amerykanie zorganizowali desanty na Filipiny (Leyte), po opanowaniu Archipelagów Filipińskiego i indonezyjskiego podjęto ataki na wyspy japońskie. Zajęcie Iwo-jimy (16 marca 1945) i Okinawy (26 czerwca 1945) umożliwiło bezpośrednie ataki bombowe na centra przemysłowe Japonii i ostrzeliwanie z morza Tokio. W maju 1945 wyzwolono Birmę. Po odrzuceniu amerykańskiego ultimatum o bezwzględnej kapitulacji, 6 sierpnia 1945 zrzucono bombę atomową na Hiroszimę, 9 sierpnia na Nagasaki. 8 sierpnia do wojny przeciwko Japonii przyłączył się ZSRR.
- Little boy, bomba atomowa zrzucona na Hiroszimę
- Fat man, bomba atomowa zrzucona na Nagasaki
- Bomba atomowa - Hiroszima, Nagasaki
- Japonia, kapitulacja

2 września 1945 w obecności przedstawicieli USA, Wielkiej Brytanii, Francji, Australii, Holandii, Kanady i Nowej Zelandii Japonia podpisała kapitulację. 9 września złożyła broń armia japońska w Chinach (pojedyncze garnizony japońskie kapitulowały do 24 października 1945). Wyspy Japońskie i Koreę Południową okupowały Stany Zjednoczone (do 38 równoleżnika), Koreę Północną - ZSRR.

Wojna w Europie 1941-1945

Ofensywa niemiecka w 2. połowie 1941 dotarła na ziemiach rosyjskich do Leningradu na północy i Rostowa nad Donem na południu, linia frontu przebiegała kilkadziesiąt km na zachód od Moskwy. Kontrofensywa wojsk radzieckich z 5-6 grudnia przesunęła na tym odcinku front o 200-300 km na zachód.

Stalingradzka bitwa

W maju 1942 niemiecki atak zwrócił się w kierunku południowo-wschodnim na Kaukaz i Stalingrad. Bitwa stalingradzka (17 lipca 1942 - 7 lutego 1943) zakończona rozbiciem dwóch armii niemieckich (ok. 300 tys. żołnierzy).

Bitwa pod Lenino

Latem 1943 linia frontu niemiecko-radzieckiego przebiegała od Morza Barentsa, jeziora Ładoga i Leningradu, na wschód od Charkowa, wzdłuż rzek Doniec Siewierski i Mius do wschodnich wybrzeży Morza Azowskiego (front południowy przecinał Półwysep Tamański). W lipcu 1943 nie powiodła się niemiecka kontrofensywa w rejonie Kurska (operacja Cytadela, zniszczonych zostało 30 dywizji niemieckich, w tym 7 pancernych). Klęska niemiecka pod Kurskiem pozwoliła przejąć Armii Czerwonej pełną inicjatywę strategiczną. We wrześniu sforsowała ona Dniepr (odcinając broniące się jednostki niemieckie na Krymie), następnie zdobyła Smoleńsk.
10 lipca 1943 160 tys. żołnierzy alianckich dokonało desantu na Sycylię. 25 sierpnia odsunięto B. Mussoliniego od władzy, 3 września Włosi podpisali zawieszenie broni z aliantami (środkowe i północne Włochy okupowane były przez Niemców). Ofensywa aliancka zatrzymała się na linii Gustawa (z masywem Monte Cassino jako głównym punktem oporu).

Ofensywa Armii Czerwonej

24-25 stycznia 1944 1 i 2 Front Ukraiński rozpoczęły natarcie na Ukrainę naddnieprzańską, Podole i Wołyń, opanowując także Krym. Ofensywa letnia 1944 pozwoliła Armii Czerwonej przekroczyć Bug i dotrzeć do środkowego biegu Wisły, gdzie wstrzymano działania wojskowe w związku z wybuchem powstania warszawskiego (na wschód od linii frontu pozostały silne zgrupowania niemieckie na terenach Prus Wschodnich, Estonii, Kurlandii, część wojsk niemieckich schroniła się w Norwegii po podpisaniu przez ZSRR i Finlandię zawieszenia broni 19 września 1944).

Normandia, inwazja

Stoczona w dniach 12-18 maja 1944 zwycięska bitwa pod Monte Cassino (zdobytym przez żołnierzy 2 Korpusu Polskiego) otworzyła aliantom drogę do Rzymu (zdobyty 4 czerwca 1944). 18 lipca alianci weszli do Ancony i dotarli do pasa umocnień w północnych Włoszech tzw. linii Gotów. 6 czerwca 1944 rozpoczął się desant na Normandię (operacja Overlord), poprzedzający utworzenia drugiego frontu w Europie (wzięło w nim udział ok. 2 mln żołnierzy, w tym 1 mln Amerykanów, wspieranych przez 13 tys. okrętów i 6 tys. samolotów, brały w nim udział także polskie okręty wojenne oraz 1 Dywizja Pancerna). 25 sierpnia wyzwolono Paryż, na początku września wkroczono do Belgii. Operację Overlord wspierały w sierpniu desanty wojsk alianckich na południu wybrzeża Francji (operacje Anvil i Dragoon). Uderzenie aliantów zatrzymało się na linii Zygfryda (Westwall). Próby ominięcia tego pasa umocnień drogą przez Holandię podjęte we wrześniu 1944 (operacje Market Garden) nie powiodły się. W 2. połowie grudnia alianci powstrzymali kontruderzenie niemieckie w Ardenach i Alzacji. Jesienią 1944 Armia Czerwona wznowiła działania wojenne, kierując się na Bałkany. Zajęła wschodnią Słowację i północne Węgry, Rumunię i Bułgarię, wspierała działania partyzantów. Wiosną 1945 załamały się ostatnie linie obronne wojsk niemieckich. Na froncie wschodnim Armia Czerwona przeszła do realizacji operacji berlińskiej i operacji wiedeńskiej (16 marca - 15 kwietnia), która umożliwiła jej zajęcie terytorium Austrii, zachodnich Węgier, a także Bratysławy (4 kwietnia). Likwidowano jednocześnie ośrodki oporu niemieckiego w Prusach Wschodnich i na Pomorzu Zachodnim.

Na froncie zachodnim przekroczono linię Zygfryda i osiągnięto lewy brzeg Renu, kierując natarcie na Bremę, Hamburg i Lubekę, następnie w kierunku Saksonii i Czech. Na froncie południowym rozpoczęto działania w środkowej części Półwyspu Apenińskiego (21 kwietnia zajęto Bolonię). Po przekazaniu władzy admirałowi K. Dnitzowi, A. Hitler popełnił samobójstwo (30 kwietnia 1945).

Akt kapitulacji
- Torgau, spotkanie aliantów
- Berlin, zdobycie

2 maja 1945 dowódca obrony Berlina, generał H. Weidling, zdecydował o poddaniu miasta Armii Czerwonej, tego samego dnia poddały się resztki armii niemieckiej w północnych Włoszech. 4 maja skapitulowały wojska niemieckie w północno-wschodnich Niemczech, 5 maja w południowych Niemczech, Tyrolu i zachodniej Austrii. 7 maja 1945 w kwaterze głównej Alianckich Sił Ekspedycyjnych generała D.D. Eisenhowera w Reims generał A. Jodl podpisał akt bezwarunkowej kapitulacji III Rzeszy Niemieckiej. Postanowienia aktu weszły oficjalnie w życie 8 maja 1945, o godzinie 23.01. Mimo obecności w Reims przedstawiciela wojskowego ZSRR, akt kapitulacyjny powtórzono 8 maja 1945 w Berlinie, w kwaterze dowództwa radzieckiego w Karlshorst, gdzie ze strony niemieckiej podpisał go feldmarszałek W. Keitel, alianckiej: marszałek G.K. Żukow (ZSRR), marszałek A. Tedder (USA), generał C. Spaatz (Wielka Brytania) i generał J. de Lattre de Tassigny (Francja).

Niemcy, kapitulacja

9 maja Armia Czerwona zajęła Pragę, 11 maja 1945 skapitulowało zgrupowanie wojsk niemieckich marszałka F. Schrnera w zachodnich Czechach. Nowe władze w okupowanych Niemczech ukonstytuowały się na podstawie ustaleń Europejskiej Komisji Doradczej z 12 września 1944 (pracującej zgodnie z postanowieniami deklaracji ministrów spraw zagranicznych USA, ZSRR i Wielkiej Brytanii z 30 października 1943), która realizowała plan podziału Niemiec na strefy okupacyjne (jałtańska konferencja). Dalsze rozstrzygnięcia kwestii niemieckich zapadły na konferencji poczdamskiej.

Bilans strat

Ogółem w II wojnie światowej wzięło udział 61 państw. Zmobilizowano ponad 110 mln żołnierzy (m.in. w okresie największej mobilizacji armia ZSRR liczyła 12,5 mln, USA 12,3 mln, III Rzeszy 10,2 mln, Japonii 10,2 mln, Wielkiej Brytanii 5,1 mln, Francji 5 mln, Chin 5 mln, Włoch 3,7 mln). Zginęło lub zaginęło ponad 55 mln ludzi, 35 mln zostało rannych. Łączne wydatki na prowadzenie wojny osiągnęły sumę 1,166 biliona dolarów (m.in. USA wydały 387 mld, III Rzesza 272 mld, ZSRR 192 mld, Wielka Brytania 120 mld, Włochy 94 mld, Japonia 56 mld).

Wojna wyzwoleńcza narodu polskiego 1939-1945, powszechna walka narodu polskiego o niepodległość Polski w okresie II wojny światowej. Zapoczątkowana wojną obronną Polski 1939, prowadzoną przeciwko agresji niemieckiej i radzieckiej. Mimo poniesionej klęski, odtworzone na Zachodzie Polskie Siły Zbrojne kontynuowały wojnę z Niemcami i ich sojusznikami.
W kraju działania zbrojne prowadziły oddziały partyzanckie, zorganizowane jako wojsko konspiracyjne, wchodzące w skład struktur polskiego państwa podziemnego. Wielu Polaków walczyło także w armiach koalicji antyhitlerowskiej i oddziałach partyzanckich okupowanych państw. Udział Polskich Sił Zbrojnych w wysiłku zbrojnym państw sojuszu antyhitlerowskiego ocenia się na 4 miejscu po ZSRR, Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. W końcowym etapie II wojny światowej w bezpośrednią walkę z Niemcami zaangażowanych było 17 dywizji polskich liczących ok. 300 tys. żołnierzy, a łączna liczebność Wojska Polskiego wynosiła ok. 600 tys. żołnierzy. W formacjach zbrojnych wszystkich polskich organizacji podziemnych służyło ok. 500 tys. Polaków. W ruchu oporu innych państw uczestniczyło ok. 55-60 tys. Polaków.

Krajowe organizacje zbrojne prowadziły działalność sabotażowo-dywersyjną i walkę bezpośrednią, której zwieńczeniem była - akcja Burza i powstanie warszawskie.
Oprócz walk zbrojnych Polacy prowadzili działalność na tzw. cichym froncie: poprzez bojkot i łamanie zarządzeń okupacyjnych, prowadzenie propagandy ulotkowej, wydawanie i kolportowanie prasy konspiracyjnej. Początkowo cywilne wystąpienia antyokupacyjne miały charakter mało zorganizowany, później kierowane były przez wyspecjalizowane ośrodki. Najważniejszym z nich było od 1941 Kierownictwo Walki Cywilnej (KWC) przy Delegaturze Rządu na Kraj (od 1943 Kierownictwo Walki Podziemnej przy Komendzie Głównej Armii Krajowej). KWC wzywało do bojkotu werbunku do pracy w Niemczech, bojkotu teatrów, kin, prasy okupacyjnej, piętnowało osoby współpracujące z okupantem. W związku z likwidacją polskiego szkolnictwa Tajna Organizacja Nauczycielska rozszerzyła program szkół powszechnych o przedmioty wycofane decyzją władz okupacyjnych i organizowała tajne szkolnictwo stopnia średniego i wyższego. Ogromny wpływ na podtrzymanie ducha oporu i walki narodu polskiego miała prasa podziemna i wydawnictwa książkowe. Największymi ośrodkami wydawnictw konspiracyjnych były Warszawa i Kraków. Rozbudowaną sieć drukarni posiadały Tajne Wojskowe Zakłady Wydawnicze, podlegające Biuru Informacji i Propagandy Komendy Głównej AK. Wszystkie tajne formy walki z okupantem składały się na polski ruch oporu, w którym wraz z podziemnymi organizacjami zbrojnymi zaangażowanych było ok. 1 mln osób.

Ruch oporu w Polsce 1939-1945, natychmiast po przegranej kampanii wrześniowej społeczeństwo polskie podjęło działania zmierzające do przeciwstawienia się okupantom i kontynuowania walki w konspiracji. Działania te, początkowo o charakterze żywiołowym i niezorganizowanym, polegały głównie na bojkotowaniu zarządzeń niemieckich władz okupacyjnych, uchylaniu się od pracy, zmniejszaniu jej tempa (szczególnie w zakładach zbrojeniowych i transporcie).

W Lubelskiem, Kieleckiem, w lasach pszczyńskich i Borach Tucholskich grupy żołnierzy z rozbitej we wrześniu armii prowadziły walki partyzanckie. Do maja 1940 nie złożył broni oddział wydzielony wojska polskiego majora H. Dobrzańskiego Hubala. Zbierano broń na terenach walk wrześniowych, przechowywano aparaty radiowe, maszyny do pisania i urządzenia poligraficzne.
Organizacje powstałe w porozumieniu z rządem emigracyjnym

W całym kraju spontanicznie tworzyły się tajne organizacje, których liczbę określa się na koniec 1940 na ok. 140. 27 IX 1939 w oblężonej Warszawie generał M. Tokarzewski-Karaszewicz rozpoczął tworzenie ogólnokrajowej organizacji - Służby Zwycięstwu Polski (SZP), której częścią stała się wkrótce Rada Główna Polityczna, złożona z przedstawicieli stronnictw politycznych działających w podziemiu.
Tworzenie SZP przy udziale oficerów sanacyjnych zostało źle przyjęte przez premiera rządu na emigracji, generała W. Sikorskiego. Późniejszą decyzją Sikorskiego SZP została rozwiązana. 13 XI 1939 powołano w jej miejsce Związek Walki Zbrojnej (ZWZ) z komendantem głównym generałem K. Sosnkowskim przebywającym we Francji. Funkcję politycznego kierownictwa ZWZ spełniał Polityczny Komitet Porozumiewawczy przemianowany w czerwcu 1940 na Główny Komitet Polityczny, zastąpiony ostatecznie przez Delegaturę Rządu RP na Kraj.

Obok ZWZ, dążącego do pełnienia czołowej roli w okupowanym kraju, powstawały inne, drobne ugrupowania i organizacje stawiające sobie za cel walkę o odzyskanie niepodległości. Środowiska zbliżone do sanacji utworzyły Organizację Orła Białego i Tajną Organizację Wojskową, które zostały podporządkowane ZWZ. Nie udało się natomiast, mimo starań, wejść do ZWZ zdecydowanie sanacyjnemu Obozowi Polski Walczącej i Konwentowi Organizacji Niepodległościowych. Wojskowe organizacje konspiracyjne utworzyła większość partii i stronnictw politycznych. Stronnictwo Ludowe "Roch" zorganizowało Straż Chłopską (Chłostra).

Stronnictwo Narodowe powołało Narodową Organizację Wojskową, Stronnictwo Pracy - Komendę Obrońców Polski, Polska Partia Socjalistyczna - Wolność-Równość-Niepodległość - Gwardię Ludową i Socjalistyczną Organizację Bojową, środowiska chadeckie - Organizację Wojskową Unia.

Udział ZHP W konspiracji

Do konspiracji przeszedł Związek Harcerstwa Polskiego, który przyjął kryptonim Szare Szeregi i podporządkował się ZWZ. Harcerze stanowili m.in. podstawę oddziałów podległych Kierownictwu Dywersji (Kedywowi). Istniało ponadto wiele regionalnych organizacji polityczno-wojskowych, jak np. na Mazowszu Polska Organizacja Zbrojna, Tajna Armia Polska, na Kaszubach Gryf Kaszubski, w Poznańskiem Wielkopolska Organizacja Wojskowa.

Organizacje tworzone przez komunistów

Po ataku Niemiec na ZSRR do organizowania ogólnokrajowej partii i siły zbrojnej przystąpili komuniści poprzez działanie tzw. grup inicjatywnych, przerzucanych z terytorium radzieckiego. W 1942 powstała Polska Partia Robotnicza i Gwardia Ludowa (GL), przemianowana w 1944 na Armię Ludową (AL) podporządkowaną Krajowej Radzie Narodowej (KRN). Istniały ponadto niezależne, słabe liczebnie organizacje wojskowe o zdecydowanym zabarwieniu narodowo-faszystowskim, jak np. Uderzeniowe Bataliony Kadrowe i Związek Jaszczurczy reprezentujące Obóz Narodowo-Radykalny. Największe zasługi dla ruchu oporu miał niewątpliwie ZWZ, przemianowany w lutym 1942 na AK, która prowadziła najdłuższą walkę zbrojną w czasie okupacji.

Ważną rolę w walce z okupantem spełniało także Kierownictwo Walki Cywilnej (KWC) podległe Delegaturze Rządu. Prasa konspiracyjna pod koniec 1939 liczyła 30 tytułów, w 1940 ponad 200, w 1941 ok. 300. Już w październiku 1939 powstała Tajna Organizacja Nauczycielska, która organizowała konspiracyjną naukę w zakresie szkolnictwa średniego i wyższego. Przy KWC działał także wydział sądowy, który wymierzał kary za zachowania niezgodne z poczuciem honoru narodowego. Wyroki wykonywane były przez Państwowy Korpus Bezpieczeństwa. Ruch oporu istniał w formach zorganizowanych w Generalnym Gubernatorstwie i w nieco mniejszej skali na terenach włączonych do Rzeszy. Próby tworzenia siatek konspiracyjnych na terenach okupacji radzieckiej kończyły się ich szybką likwidacją przez rozbudowany aparat bezpieczeństwa (NKWD) i tajnych informatorów, przenikających do konspiracyjnych organizacji podziemnych. W pierwszych latach okupacji jedyna licząca się wówczas organizacja ruchu oporu, ZWZ, nie prowadziła otwartej walki z Niemcami. Działalność ograniczono do organizowania siatki konspiracyjnej, gromadzenia broni, szkolenia i prowadzenia wywiadu. W czerwcu 1940, w czasie kampanii francuskiej, wyjątkowo podjęto działania sabotażowo-dywersyjne na wyraźny rozkaz generała W. Sikorskiego. Podobnie było w lutym 1941, gdy dopuszczano możliwość niemieckiej inwazji na Anglię. Wszystkie akcje przeprowadził wówczas Związek Odwetu dowodzony przez F. Niepokólczyckiego. Aktywizacja działalności wojskowej nastąpiła po agresji niemieckiej na ZSRR, gdy ziemie polskie stały się zapleczem frontu wschodniego. Powstała na polecenie Komendy Głównej AK organizacja Wachlarz, działająca na kresach wschodnich, przeprowadziła szereg akcji dywersyjnych na liniach komunikacyjnych i w łączności telefonicznej. Dowódcami oddziałów dywersyjnych byli w większości cichociemni oficerowie przeszkoleni w Wielkiej Brytanii.

Żydowskie organizacje.

W maju 1942 wyruszył w pole pierwszy oddział partyzancki GL F. Zubrzyckiego - Małego Franka. Od ostatnich miesięcy 1942 do lata 1943 BCh i AK prowadziły walkę w obronie wysiedlanej ludności Zamojszczyzny. Zbrojny opór Niemcom w getcie w Warszawie stawiły: Żydowski Związek Wojskowy i Żydowska Organizacja Bojowa, prowadząc walki uliczne i broniąc się w bunkrach od 19 IV do 8 V 1943.
Próby walki podjęli także Żydzi w gettach w: Częstochowie, Białymstoku, Wilnie i Tarnowie. Żydom w czasie okupacji pomagała tajna organizacja pod nazwą Rada Pomocy Żydom (Żegota) oraz AK i in. organizacje polskiego ruchu oporu. Duże znaczenie w podtrzymywaniu na duchu społeczeństwa miały akcje odwetowe i zamachy na wysokich funkcjonariuszy policji, SS i administracji niemieckiej. Akcje bojowe wykonywane były w większości przez oddziały Kedywu. AK i GL przeprowadzały również akcje zbrojne w celu zdobycia środków finansowych na potrzeby konspiracji. 1943 dowództwo AK podjęło na szeroką skalę działalność dywersyjną i partyzancką. Od wiosny 1944 działały również duże ugrupowania partyzantów AL i BCh. Do walki ze zbrojnym podziemiem Niemcy musieli przeznaczać coraz większe siły policji i Wehrmachtu, ponosili także wysokie straty w ludziach, sprzęcie wojennym i zaopatrzeniu materiałowo-technicznym.

Akcja Burza

Po wkroczeniu wojsk radzieckich na ziemie przedwojennej Polski oddziały AK rozpoczęły akcję Burza, tocząc walki z wycofującymi się oddziałami niemieckimi. Akcja nie spełniła oczekiwań z uwagi na wrogą postawę rządu radzieckiego i dowództwa Armii Czerwonej wobec AK. Ostatnim akordem Burzy było powstanie warszawskie.

Wkroczenie Armii Czerwonej na ziemie polskie oznaczało koniec walki dla organizacji komunistycznych. Żołnierze AL zasilili tworzące się organy milicji i Urzędu Bezpieczeństwa bądź wstąpili do Ludowego Wojska Polskiego. Członkowie PPR tworzyli organy władzy administracyjnej i politycznej na wyzwalanych terenach.

Niekomunistyczne ugrupowania ruchu oporu podzieliły się na 3 kierunki. Pierwszy, złożony z lewicowych socjalistów i radykałów chłopskich, uznał, że należy podjąć współpracę z władzami komunistycznymi. Drugi nurt polskiego ruchu oporu uważał za konieczne tworzenie partii i stronnictw demokratycznych w celu wygrania wyborów i przejęcia władzy. Przedstawiciele trzeciego kierunku nie wierzyli w porozumienie z komunistami i uważali za konieczne dalsze trwanie w konspiracji i rozbudowywanie ruchu oporu skierowanego przeciw ZSRR. Wobec terroru zastosowanego przez Armię Czerwoną oraz radzieckie i polskie służby bezpieczeństwa w dość szybkim czasie doszło do rozbicia organizacji podziemnych. Większość przywódców ruchu oporu z czasów okupacji i okresu powojennego znalazła się w komunistycznych więzieniach i obozach radzieckich.

Getto, część miasta przymusowo lub dobrowolnie zamieszkiwana przez mniejszość narodową lub religijną. Termin ten użyto po raz pierwszy na określenie dobrowolnie utworzonego skupiska ludności żydowskiej w Wenecji na początku XVI w. Najczęściej określenie to odnoszono do dzielnic czy ulic miasta zamieszkiwanych przez Żydów, których do izolacji skłaniało poczucie wspólnoty narodowej i religijnej oraz możliwość rządzenia się własnymi prawami i obyczajami, często także wrogość otoczenia. Wraz z rozwojem miast i dążeniem mieszczaństwa do wyeliminowania groźnego konkurenta w handlu i rzemiośle, wzmogły się tendencje do izolowania Żydów w zamkniętych dzielnicach. Przełomowym momentem w dziejach Żydów europejskich, a zwłaszcza włoskich, było utworzenie, z rozkazu papieża Pawła IV (1555-1559), surowego getta rzymskiego na Zatybrzu w 1556.

Obozy hitlerowskie, miejsca więzienia i odosobnienia, przymusowej i niewolniczej pracy oraz masowej zagłady ludzi, organizowane przez władze hitlerowskie na terenie III Rzeszy oraz krajów przez nią okupowanych.

Ze względu na ogromną liczbę obozów i ich różnorodność powstał cały system obejmujący obozy koncentracyjne, ośrodki zagłady, obozy pracy przymusowej, obozy przesiedleńcze i przejściowe, obozy jenieckie i więzienia policyjne. System obozów miał na celu eksterminację ludności, szerzenie terroru i zapewnienie darmowej siły roboczej dla pracującej na rzecz wojska gospodarki III Rzeszy. Podstawę systemu stanowiły obozy koncentracyjne, tworzone na terytorium Rzeszy już od 1933, początkowo przeznaczone dla niemieckich antyfaszystów. Po przyłączeniu Austrii i aneksji Czechosłowacji w obozach koncentracyjnych przebywali także obywatele tych państw. Pierwszymi obozami koncentracyjnymi tworzonymi od 1933 na terenie Rzeszy były obozy w: Dachau, Oranienburgu, Berlinie, Papenburgu, Sachsenburgu, Lichtenburgu, Esterwegen, Drrgoy, Kemnath i Sonnenburgu. Później wybudowano następne, m.in. w: Sachsenhausen (1936), Buchenwaldzie (1937), Mauthausen, Flossenbrgu (1938) i obóz kobiecy w Ravensbrck (1939). W latach 1933-1939 przez obozy koncentracyjne przeszło ok. 170 tys. więźniów. Od 1940 system obozów rozwijano na ziemiach krajów okupowanych, szczególnie na ziemiach polskich. Powstały nowe obozy, m.in.: Stutthof (1939), Oświęcim-Brzezinka, Gross-Rosen, Bergen-Belsen (wszystkie 1940), Majdanek (1941). Obozy koncentracyjne z założenia służyły do masowego, stopniowego uśmiercania jeńców, w Brzezince i Majdanku dokonywano także natychmiastowej zagłady Żydów i jeńców radzieckich. Obozy koncentracyjne posiadały swoje filie (podobozy przeznaczone do przetrzymywania więźniów pracujących w zakładach przemysłowych, np. obóz w Oświęcimiu posiadał 40 podobozów, obóz w Majdanku 6).

Obozy koncentracyjne dla dzieci i młodzieży

Zbliżone charakterem do obozów koncentracyjnych były obozy dla dzieci i młodzieży, funkcjonujące m.in. w Łodzi i Potulicach. Więziono w nich dzieci polskie, czechosłowackie, radzieckie, jugosłowiańskie, francuskie i in. Tworzono także specjalne obozy germanizacyjne dla dzieci przeznaczonych, na podstawie specjalnych badań rasowych, do germanizacji i przekazywanych rodzinom III Rzeszy.

Ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej

Po podjęciu decyzji o tzw. "ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej", w styczniu 1942 na ziemiach polskich zaczęto tworzyć ośrodki zagłady. Na miesiąc przed podjęciem decyzji w kwestii żydowskiej uruchomiono ośrodek zagłady w Chełmnie nad Nerem, przeznaczony do likwidacji Żydów z Łodzi i Wielkopolski. Ośrodek ten miał zapewne spełniać rolę pilotażową i sprawdzić techniczne możliwości masowego zabijania Żydów. Na wiosnę i latem 1942 powstały dalsze tego typu ośrodki w Bełżcu, Sobiborze i Treblince, przeznaczone do uśmiercania Żydów z Generalnego Gubernatorstwa (GG).
W istniejących już obozach przystąpiono do budowy komór gazowych, pierwsza powstała w obozie oświęcimskim w 1941. W każdym z obozów zagłady uśmiercano w ciągu doby od kilkuset do kilku tys. ludzi. Do wiosny 1943 z 2,3 mln Żydów polskich przy życiu pozostało zaledwie 300 tys., czasowo oszczędzonych jako fachowa siła robocza. W obozach niemal całkowicie unicestwiono społeczność Cyganów. Po likwidacji Żydów polskich rozpoczęto uśmiercanie Żydów innych państw okupowanych. Przewożono ich transportami kolejowymi do ośrodków zagłady zlokalizowanych głównie na ziemiach polskich. Poza Polską obozy takie powstały w: Holandii, Belgii, Norwegii, Danii, Czechosłowacji i na okupowanych terytoriach ZSRR. Obozy koncentracyjne podlegały Głównemu Urzędowi Bezpieczeństwa Rzeszy, Głównemu Urzędowi Gospodarki i Administracji SS oraz Inspektoratowi Obozów Koncentracyjnych.

Obozy przesiedleńcze

Już od września 1939 Niemcy tworzyli na obszarach polskich włączonych do Rzeszy obozy przesiedleńcze i przejściowe dla ludności przeznaczonej do wysiedlenia, oczekującej na wywóz do GG lub na roboty w głąb Rzeszy.

Obozy przesiedleńcze powstały w: Poznaniu, Potulicach, Łodzi, Działdowie, Inowrocławiu. W końcu listopada 1942 Niemcy, dokonując przesiedleń na Zamojszczyźnie, utworzyli obozy w Zamościu i Zwierzyńcu. Typowym obozem przesiedleńczym był także obóz w Pruszkowie, przeznaczony dla ludności Warszawy wysiedlonej po upadku powstania. Do obozów przejściowych należały getta tworzone w większych miastach polskich, przeznaczone dla ludności żydowskiej. Tragiczne warunki życiowe panujące w gettach powodowały wysoką śmiertelność, mieszkańców rozstrzeliwano w okolicznych lasach bądź wywożono do obozów zagłady.

Obozy pracy

Specyficzną rolę w hitlerowskim systemie spełniały obozy pracy przymusowej. Nosiły one różne nazwy: karne obozy pracy, obozy pracy przymusowej, karne obozy służby budowlanej, obozy budowy urządzeń wojskowych, obozy dla robotników z Europy Wschodniej, obozy pracy dla Żydów. Lokalizowane w pobliżu dużych ośrodków przemysłowych bądź budów, stanowiły zaplecze darmowej siły roboczej.
Warunki życia w tych obozach niewiele odbiegały od panujących w obozach koncentracyjnych. Podlegały miejscowym dowódcom SS i policji, policji kryminalnej (Kripo), tajnej policji politycznej (Gestapo), Organizacji Todta bądź administracji cywilnej. Największe obozy pracy przymusowej istniały na ziemiach polskich w: Łodzi, Poniatowej, Wronkach, Mysłowicach, Rawiczu, Skarżysku-Kamiennej, Częstochowie, Wieliczce, Krakowie, Lubiczu i Sulejowie. Liczba cudzoziemców wykonujących pracę przymusową na rzecz III Rzeszy dochodziła do 10 mln osób. Do licznych więzień Gestapo trafiali polscy działacze narodowi z okresu przedwojennego, uczestnicy powstań wielkopolskich i śląskich, członkowie organizacji podziemnych, a także osoby aresztowane w czasie ulicznych łapanek. Wśród więzień najgorszą sławę miały: Pawiak w Warszawie, Montelupich w Krakowie, Rotunda w Zamościu, Zamek w Lublinie, Fort VII w Poznaniu, więzienie przy ul. Łąckiego we Lwowie, w Radogoszczy - dzielnicy Łodzi, w Żabikowie koło Poznania.

Nie jest możliwe ścisłe określenie liczby Polaków, ofiar więzień-katowni Gestapo, losy wielu osób pozostały nieznane.

Obozy jenieckie

Obozy jenieckie podlegały Wehrmachtowi. Wiele z nich, wbrew międzynarodowemu prawu, przekształcono w ośrodki zagłady, np. obozy jeńców radzieckich w Szebnie, Dęblinie, Łambinowicach, Żaganiu, Rawie Ruskiej. W obozach tych jeńców głodzono, pozbawiano opieki lekarskiej, mordowano rozstrzeliwując lub uśmiercano w komorach gazowych. W obozach koncentracyjnych w Oświęcimiu, Sachsenhausen i Buchenwaldzie utworzono specjalne oddziały dla jeńców radzieckich, w których panowały znacznie gorsze warunki niż w reszcie obozu. Na terenie Niemiec i w krajach podbitych hitlerowcy utworzyli 12 tys. obozów i więzień, przez które przeszło 18 mln osób (z 30 krajów świata), z których 11 mln zginęło. Na ziemiach polskich istniało ponad 2 tys. obozów, przez które przeszło ok. 5 mln więźniów, z których zginęło ok. 3,5 mln.