Model westminsterski, konsocjonalizm i demokracja konsensualna

A. Lijphart koncentruje się na kształtowaniu i realizacji polityki uwzględniającej preferencje większości obywateli. Zauważa przy tym, że osiągnięcie efektu „odpowiedzialnego rządu” może dokonywać się w różny sposób. W tym celu skupia swą uwagę na „różnorodności formalnych i nieformalnych instytucji i praktyk, które używane są po to, by przełożyć preferencje obywatelskie na język działań politycznych”. Skupia się on głównie na dojrzałych i stabilnych systemach demokratycznych. Punktem wyjścia dla skonstruowania modelu westminsterskiego oraz zbliżonych do siebie modeli demokracji konsocjonalnej i konsensualnej była próba typologii systemów demokratycznych dokonana przez A. Lijpharta w 1968r. Biorąc pod uwagę dwie zmienne:
- stopień fragmentaryzacji kulturowej społeczeństwa (wysoki lub niski)
- oraz styl zachowań elit politycznych (rywalizacyjny bądź konsensualny,
a następnie dokonując ich skrzyżowania, otrzymał w rezultacie cztery kategorie:
1. demokrację rywalizacyjną odśrodkową: rywalizujący styl elit w połączeniu z wysokim stopniem fragmentaryzacji kulturowej społeczeństwa; Włochy, Francja (zwłaszcza IV Republika), Republika Weimarska;
2. demokrację rywalizacyjną dośrodkową: rywalizacyjny styl elit w połączeniu z niskim stopniem zróżnicowania kulturowego społeczeństwa; Wielka Brytania, Australia, Nowa Zelandia, Irlandia, RFN, Izrael, kraje skandynawskie;
3. demokrację konsocjonalną: konsensualny styl elit w połączeniu z wysokim stopniem fragmentaryzacji kulturowej społeczeństwa; egzemplikowaną przez Austrię, Belgię i Holandię;
4. demokrację zdepolityzowaną: konsensualny styl elit w połączeniu z niskim stopniem fragmentaryzacji kulturowej społeczeństwa; choć kategoria ta nie występuje w rzeczywistości, to, zdaniem A. Lijpharta, w 1968 roku najbliżej tego stanu rzeczy znajdowała się Szwajcaria.

W rezultacie długoletnich studiów porównawczych A. Lijphart sformułował tezę, która stanowi jego kredo: dla społeczeństw homogenicznych (o niskim stopniu kulturowej segmentacji) właściwszy jest model większościowy (westminsterski), dla społeczeństw zaś pluralistycznych (zwłaszcza tych, w których występuje subkulturowa segmentacja wyrażająca się w istnieniu grup wzajemnie się izolujących) bardziej odpowiedni jest model konsensualny. Zdecydowana większość stabilnych reżimów demokratycznych nie przystaje do żadnego z tych modeli w czystej postaci, a jedynie zbliża się do jednego z nich bardziej niż do drugiego.
Model westminsterski opierający się na wyjściowym założeniu, że słowo „lud” stanowiące element definicji demokracji znaczy tyle, co zwykła, choćby minimalna większość, obejmuje zdaniem A. Lijpharta 9 podstawowych cech:
1. koncentrację władzy wykonawczej: w rękach jednopartyjnego i „czysto większościowego” gabinetu. Składa się on wyłącznie z członków zwycięskiej partii. Wyjątkowo tylko tworzone są koalicje rządowe. Konsekwencją tej praktyki tworzenia gabinetu jest pozbawienie opozycji (często zbliżonej liczebnie do partii rządzącej) możliwości działania na arenie rządowej i ograniczenie jej aktywności głównie do areny parlamentarnej.
2. fuzję władzy: oznaczającą dominację gabinetu nad parlamentem. W „czystym” modelu westminsterskim zostaje przełamana zasada podziału władzy – w sensie separacji oraz względnej równowagi legislatywy i egzekutywy. Choć teoretycznie parlament powinien kontrolować rząd, to fakt, że w gabinecie zasiadają liderzy zwycięskiej partii, cieszący się poparciem swojej większościowej frakcji parlamentarnej, powoduje efekt odwrotny: parlament jest kontrolowany przez rząd.
3. asymeryczny bikameralizm: oznaczający również odstępstwo od zasady separacji i równowagi władzy – wewnątrz areny parlamentarnej. Model westminsterski zakłada skupienie niemal całej władzy ustawodawczej w rękach izby niższej, pozostawiając izbie wyższej głównie możliwość hamowania bądź opóźniania prac legislacyjnych. W efekcie dwuizbowość parlamentu nie staje się czynnikiem umożliwiającym przeniknięcie dodatkowych preferencji politycznych, co powoduje, że działa on podobnie jak jednoizbowy.
4. system dwupartyjny: taki, w którym zdecydowaną większość głosów wyborczych zawłaszczają dwie wielkie partie rywalizujące między sobą o zwycięstwo na arenie parlamentarnej (zapewnienie sobie bezwzględne większości mandatów). Nawet jeśli w wyborach uczestniczą inne partie, żadna z nich nie ma szansy (ani samodzielnie, ani w koalicji z inną małą partią) na zapewnienie sobie ta rozumianego zwycięstwa i przedostania na arenę rządową.
5. jednowymiarowość systemu partyjnego: która oznacza, że między partiami rywalizującymi o zwycięstwo występuje jedna tylko płaszczyzna niezgody: polityka gospodarcza i socjalna (własność, rola państwa w procesie planowania, redystrybucja środków finansowych – podatki, programy ochrony socjalnej). W rezultacie głównym czynnikiem wpływającym na zachowania wyborcze staje się przynależność klasowa lub pozycja materialna.
6. system wyborczy oparty na zasadzie większościowej: (najczęściej większości względnej), co oznacza, że wybrany zostaje ten kandydat, który zyskał więcej głosów niż którykolwiek z jego rywali. Istotnym efektem stos. systemu większości względnej jest to, że suma głosów oddanych na pokonanych kontrkandydatów często przewyższa liczbę głosów, jaką uzyskał kandydat zwycięski, co powoduje nadreprezentację partii najsilniejszej.
7. przyjęcie reguły unitarnej i scentralizowanej formy rządu: oznaczający odstępstwo od zasady separacji i względnej równowagi władz w relacji centrum – jednostki regionalne (lokalne). Konsekwencją jest ograniczenie autonomii lokalnej.
8. „niepisana” konstytucja: i nieograniczona suwerenność parlamentu. W „czystym modelu westminsterskim nie ma ograniczeń ustawodawczej działalności parlamentu, który może w formie ustawy regulować dowolną materię. Równie charakterystyczny jest brak szczególnych wymogów proceduralnych przy stanowieniu norm odnoszących się do ustroju politycznego. Tego typu konstytucję nazywamy giętką (niezależnie od tego, czy ma ona postać osobnego aktu prawnego – Szwecja, Islandia, czy składają się na nią różne ustawy, zwyczaje i precedensy – Wielka Brytania, Nowa Zelandia).
9. ograniczenie zakresu stosowania instytucji demokracji bezpośredniej: (referenda, inicjatywa ludowa, veto ludowe). Wiążące wszystkich obywateli decyzje zapadają głównie w parlamencie, co oznacza, że demokracja ma charakter przedstawicielski (pośredni).

A. Lijphart wypracował początkowo koncepcję demokracji konsocjonalnej (uzgodnieniowej), wynikającą z pytania, dlaczego trwały i stabilny reżim demokratyczny może funkcjonować także w krajach, w których społeczeństwa są głęboko podzielone etnicznie, językowo bądź religijnie.
Rozwiązania instytucjonalne uwzględniające swoistość struktury społeczeństwa. Należą do nich:
1. wielka koalicja: oznaczająca praktykę tworzenia koalicji parlamentarnych i rządowych z udziałem tak wielkiej liczby partii, jak tylko jest to możliwe,
2. wzajemne veto: którym dysponują wszystkie mniejszości,
3. proporcjonalny system wyborczy: ułatwiający dostęp do areny parlamentarnej nawet małym partiom politycznym,
4. zapewnienie tzw. małej autonomii: pozwalającej na załatwienie maksymalnej liczby spraw dotyczących poszczególnych mniejszości, w ich obrębie i siłami reprezentującymi je instytucji.

Model demokracji konsensualnej jest oparty na założeniu, że – zwłaszcza w warunkach występowania izolujących się mniejszości lub wrogich wobec siebie segmentów społeczeństwa – słowo „lud” jako podmiot władzy winno oznaczać tak wielką liczbę osób, jak jest to możliwe.

Konsensualny model demokracji wg A. Lijpharta to reżim polityczny, w którym, w miejsce czystej zasady większości, pojawia się „ograniczenie, rozproszenie oraz udział we władzy na wiele różnych sposobów”.



Stosując podobne kryteria jak w przypadku modelu westminsterkiego, A. Lijphart wyróżnia następujące cechy demokracji konsensualnej:
1. szeroki udział partii politycznych we władzy wykonawczej poprzez tworzenie tzw. wielkich koalicji. Obejmują one większą liczbę partii niż ta, która wynika z bezwzględnej większości uzyskanych mandatów. Sens tej zasady sprowadza się do dzielenia się władzą wykonawczą przez wszystkie znaczące partie polityczne, nawet wówczas, gdy nie odnoszą zwycięstwa wyborczego. W ten sposób zmniejsza się znaczenie rywalizacji wyborcze, wzrasta natomiast rola międzypartyjnych porozumień i uzgodnień, dokonywanych niezależnie od preferencji wyborców wyrażonych w głosowaniu na poszczególne partie,
2. formalna i nieformalna separacja władzy, prowadząca do równowagi miedzy parlamentem i rządem (Szwajcaria), lub do relatywnego osłabienia pozycji egzekutywy wobec parlamentu (Belgia). Niezależnie od stosowanych rozwiązań organizacyjnych, zwłaszcza zaś od tego, czy parlament jest wyposażony w prawo obalania rządu za pomocą votum nieufności (Belgia) czy nie (Szwajcaria), nie występuje zjawisko dominacji egzekutywy nad parlamentem,
3. zrównoważony (symetryczny) bikameralizm połączony z reprezentacją mniejszości. W społeczeństwach pluralistycznych z wyodrębniającymi się grupami etnicznymi lub religijnymi zachodzi konieczność zabezpieczenia reprezentacji ich interesów, której model westminsterski nie zapewnia. Wyraża się to przede wszystkim w tworzeniu wyższych izb parlamentu, wyposażonych w taką samą władzę jak izby niższe oraz wyłanianych na innej podstawie niż wybory rywalizacyjne, które doprowadziłyby do efektu dyskryminacji mniejszości,
4. wielopartyjność: oznaczająca nie tylko istnienie większej liczby partii, ale i to, że żadne z istniejące ugrupowań nie posiada statusu partii większości, który zapewniłby możliwość samodzielnego sprawowania rządów (tworzenia jednopartyjnego gabinetu cieszącego się poparciem zdyscyplinowanej większości parlamentu). W wyborach uczestniczy wiele partii i wiele z nich przedostaje się na arenę parlamentarną, choć tylko niektóre zyskują liczącą się liczbę mandatów.
5. wielowymiarowość systemu partyjnego: polegająca na występowaniu kilku płaszczyzn niezgody pomiędzy rywalizującymi partiami, odzwierciedlający pluralistyczny charakter społeczeństwa. Konflikty pomiędzy mniejszościami etnicznymi oraz na tle religijnym. Krzyżowanie się tych podziałów (Belgia) dodatkowo komplikuje strukturę systemu partyjnego, utrudniając możliwość współpracy i osiągnięcia zadowalającego wszystkie strony porozumienia,
6. proporcjonalny system wyborczy: mający na celu rozdział mandatów w parlamencie w sposób maksymalnie odzwierciedlający rozkład preferencji wyborczych, w tym także poparcia dla małych partii. Założeniem proporcjonalnej ordynacji wyborczej jest zredukowanie zjawiska nadprezentacji wielkich partii, polegającego na tym, że uzyskują one wyższy (niekiedy znacznie) udział w podziale mandatów, niżby wynikało to z procentowej wysokości poparcia elektoratu. Ponadto, system proporcjonalny zwiększa szansę dostępu do areny parlamentarnej ugrupowaniom reprezentującym różnego rodzaju mniejszości,
7. terytorialny i nieterytorialny federalizm oraz decentralizacja uprawnień. Jest to kolejny wyraz tendencji do separacji władzy zarówno w aspekcie społecznym, jak i przestrzennym, mającej na celu zapewnienie autonomii poszczególnym grupom społecznym.
a. feudalizm terytorialny: oznacza podział władzy pomiędzy rząd centralny i pewną liczbę rządów regionalnych (stanowych, krajowych, kantonalnych itp.).
b. feudalizm nieterytorialny: wyraża się w tworzeniu instytucji służących do rozwiązywania problemów mniejszości wyróżnianych na innej zasadzie niż miejsce zamieszkania (Belgia – Rady Kultury – dla społeczności flamandzko – i frankojęzycznej, skupiające członków obu izb parlamentu reprezentującego obie mniejszości).
8. pisana konstytucja i veto mniejszości: konieczność obrony praw mniejszości leży u podstaw nadania konstytucjom szczególnej formy prawnej, obejmującej również taki tryb ich uchwalania i zmiany, który nie doprowadziłby do dominacji woli wąskiej większości. Konstytucje w modelu demokracji konsensualnej maja postać specjalnego aktu prawnego, uchwalonego i zmienianego w ramach specjalnej procedury, wymuszającej osiągnięcie kompromisu pomiędzy różnymi grupami społecznymi i ich reprezentantami (kwalifikowana większość, konieczność aprobaty przez rządy regionalne, oddzielne głosowanie w reprezentacjach mniejszości etnicznych.
Dostrzegając potrzebę przezwyciężenia pewnej jednostronności tego ujęcia poszerzył katalog cech składających się na konsensualny model demokracji, zaliczając do nich:
9. korporatywistyczny tryb decyzji:
10. zaangażowanie państwa w politykę opiekuńczą: udział wydatków na cele publiczne mierzony w stosunku do wysokości produktu narodowego brutto oraz do ogólnej sumy wydatków publicznych.


Podstawowym kryterium pozwalającym na odróżnienie dwóch głównych wariantów demokracji jest kwestia dystrybucji władzy:
1. demokracja konsensualna: opiera się na możliwie szerokiej dekoncentracji władzy – pomiędzy instytucje oraz poszczególne poziomy systemu politycznego (federalizm). Konsensualizm wg A. Lijpharta to „podział, ograniczenie i rozproszenie władzy”
2. demokracja westminsterska: oznacza koncentrację władzy na poziomie centralnym oraz w rękach zwycięskiej partii politycznej, która nie musi dzielić się z nikim owocami swego zwycięstwa. Model ten, którego podstawą jest podział na „większość” i „mniejszość”, nie wymaga stosowania skomplikowanych procedur negocjacyjnych ani konieczności uzgadniania rozbieżnych bądź przeciwstawnych interesów. W tym sensie demokracja ta jest bardziej „agresywna” niż nastawiona na poszukiwanie kompromisu i nie zagrażająca interesom mniejszości demokracja konsensualna.


Model westminsterski: początek lat osiemdziesiątych – Nowa Zelandia, Wielka Brytania, Irlandia, Luksemburg, Szwecja, Norwegia,

Model konsensualny: Szwajcaria, Belgia, Holandia, Włochy, V Republika Francuska,

Elder, Thomas, Arter: wszystkie demokracje muszą być konsensualne do pewnego stopnia, tyle tylko, że niektóre są bardziej konsensualne niż inne.

Żadna demokracja nie może obejść się bez elementu rywalizacji, co stanowi główny wyznacznik modelu westminsterkiego, aczkolwiek niektóre systemy starają się go łagodzić.

P. Mair po zestawieniu wszystkich wymienionych czynników, uszeregował kraje zachodnioeuropejskie na osi przebiegającej między biegunem demokracji konsensualnej i większościowej, co dało efekt w pewnym stopniu odmienny od ustaleń A. Lijpharta. Na tle tej klasyfikacji możemy wyróżnić w Europie Zachodniej trzy grupy państw:
1. zbliżone do modelu konsensualnego: Holandia, Szwecja, Belgia, Austria,
2. łączące elementy modelu demokracji konsensualnej i większościowej: RFN, Finlandia, Szwajcaria, Dania, Norwegia,
3. zbliżone do modelu większościowego: Francja, Włochy, Irlandia, Wielka Brytania,

Walorem systematyzacji A. Lijpharta jest analiza politycznych konsekwencji struktury społeczeństwa. Podział na społeczeństwa:
1. homogeniczne: takie, w których co najmniej 80% ludzi reprezentuje to samo wyznanie lub mówi tym samym językiem
2. pluralistyczne: które warunku tego nie spełniają.


Skonstruował dwa modele demokracji, które obejmują:
1. dwa różne sposoby rozwiązywania konfliktów powstających na tle dostępu do władzy (uzyskanie miejsca na arenie parlamentarnej i rządowej), oraz
2. możliwości kształtowania treści rozstrzygnięć.

Aby syntetycznie opisać demokratyczny system polityczny, należy wziąć pod uwagę:
1. zespół czynników wynikających z regulacji prawnych,
2. właściwości systemu partyjnego,
3. trybu podejmowania decyzji,
4. treść polityki.