"Testament mój" J. Słowackiego

“TESTAMENT MÓJ”

Omawiany liryk jest testamentem poetyckim romantycznego poety. Utwór jest istotnie pełen kontrastów na wszystkich poziomach organizacji językowej. Niezwykła jest w testamencie sytuacja liryczna, którą tworzą przeżycia człowieka w obliczu śmierci. Umierający ( lub przeczuwający nadchodzącą śmierć) jest zawsze jakoś wyróżniony spośród ogółu żywych, dokonuje rozrachunku z samym sobą, z bliskimi, przekazuje im swój dorobek i swoją ostatnią wolę w formie nakazów lub w formie życzeń. W Testamencie moim rozwijają się jak gdyby dwa wątki liryczne; zestawmy pierwszą i ostatnią zwrotkę, a okaże się, że przemawia w nich zupełnie, kto inny:

Żyłem z wami, cierpiałem i płakałem z wami,
Nigdy mi, kto szlachetny, nie był obojętny,


To wypowiedź, którą można by włożyć w usta każdego szlachetnego człowieka żywo przejmującego się losem swojej społeczności. W zwrotce końcowej brzmią zupełnie inne akordy:

Jednak zostanie po mnie ta siła fatalna,
Co mi żywemu na nic... tylko czoło zdobi;
Lecz po śmierci was będzie gniotła niewidzialna,
Aż was, zjadacze chleba – w aniołów przerobi.

Śmierć jest w tym fragmencie przywołana expressis verbis, jednak nieodwołalnie jej działanie zostało osłabione w zestawieniu z “siłą fatalną” poezji, która zapewni twórcy nieśmiertelność. Bo przemawia w końcowej strofie do narodu i ludzkości poeta-prorok, przekonany o trwałości i mocy słowa poetyckiego, zdolnego przekształcać nawet “zjadaczy chleba”. Pierwsze słowa przekazu odnoszą się do przeszłości, ostatnie słowo otwiera perspektywę dla przyszłości.

Motywy żałobne – wizja pogrzebu, stypy, życia pozagrobowego – rozsiane są w całej wypowiedzi.

Dwuwiersz:

Jeżeli będę duchem - to się im pokażę,
Jeśli Bóg [ mię ] uwolni od męki – nie przyjdę...

Jest wyznaniem człowieka wierzącego w byt pośmiertny, a tryb warunkowy zdaje się sugerować pytanie o istotę tego bytu.

Znamienne jest użycie czasowników. Formy czasu teraźniejszego są bardzo rzadkie, pozostałe czasowniki otwierają rozległe perspektywy przeszłości i przyszłości.

W wierszu Słowackiego tytuł akcentuje “ja liryczne”, a moment wyznania jest dla podmiotu nieważny. W wypowiedzi realizuje się gra napięć między przeszłością (życie) a przyszłością (twórczość). Utwór jest liryką zwrotu do adresata, a nawet więcej – liryką apelu. Powtarzający się wielokrotnie zaimek “wy” ujawnia dialogiczny i retoryczny charakter Testamentu mojego. Nieliczne przerzutnie podkreślają poprze swą wyjątkowość rolę składni. Zwrotka siódma zawiera program ideowy poety, dwie następne rozwijają wątek osobisty, zaakcentowany kolokwialnym nawiązaniem: “co do mnie”. Zamknięcie przemówienia stanowi mocna puenta końcowa, wypowiadana z pozycji poety-proroka. Wszystkie środki retoryczne służyć mają oddziaływaniu na odbiorcę, przekonać go o słuszności postawy podmiotu lirycznego.

Omawiany liryk zajmuje szczególne miejsce w poezji Słowackiego: zamyka okres twórczości dojrzałej, zapowiada nowy. W Testamencie pojawiają się najistotniejsze motywy: walka o nieśmiertelność, romantyczna wiara w siłę poezji, konflikt między artystą a tłumem, postulat poezji tyrtejskiej i wieszczej. Testament mój stanowi jakby podsumowanie dojrzałej twórczości Słowackiego, a jednocześnie uznany jest za utwór “przedmistyczny”.