Afryka - wersja ściąga

AFRYKA,
WIADOMOŚCI OGÓLNE.
Kontynent położony w większości na półkuli wschodniej, po obu stronach równika; powierzchnia wraz z wyspami (największa Madagaskar) 30,3 mln km2 — drugi co do wielkości kontynent świata; od Europy oddzielony Morzem Śródziemnym (najmniejsza odległość w Cieśninie Gibraltarskiej — 14 km), od Azji Kanałem Sueskim i Morzem Czerwonym; od zachodu Afrykę oblewa Ocean Atlantycki, od wschodu Ocean Indyjski; największa rozciągłość południkowa 8 tys. km, równoleżnikowa - 7,5 tys. km.

WARUNKI NATURALNE.
Rozczłonkowanie kontynentu bardzo małe; długość linii brzegowej 30,5 tys. km; wyspy i półwyspy — ok. 5% powierzchni.
Ukształtowanie powierzchni.
Afryka jest kontynentem o wyraźnie wyżynnym charakterze rzeźby; średnia wysokość 658 m, najwyższy punkt stanowi wulkan Kibo (5895 m) w masywie Kilimandżaro, najniższy — w depresji jeziora Assal (150 m poniżej poziomu morza); ponad 75% powierzchni leży na wysokości 300-2000 m; wyżynny blok Afryki, wznoszący się stromymi progami nad wąskim pasem nizin nadbrzeżnych ograniczony od północy górami Atlas, od południa Górami Przylądkowymi; charakterystyczne (z wyjątkiem Afryki Wschodniej) rozległe obniżenia (m.in. kotlina Wielkiego Ergu Wschodniego, niecka Pustyni Libijskiej, Kotlina Czadu, Kotlina Konga, kotlina Kalahari) rozdzielone wyżynnymi wzniesieniami (m.in. Ahaggar, Tibesti, Darfur, Adamawa, Lunda); we wschodniej części Afryki system Wielkich Rowów Afrykańskich (od obniżenia rzeki Zambezi do południowego krańca Morza Czerwonego), rozdzielający wysoko położone zrębowe wyżyny i masywy górskie z licznymi stożkami wulkanicznymi (największe: Kilimandżaro, Kenia); w obrębie rowów kryptodepresje (Tanganika — dno jeziora 662 m poniżej poziomu morza, Niasa — 334 m); Afryka Wschodnia ograniczona od północy Wyżyną Abisyńską i Wyżyną Somalijską (rozdzielone Rowem Abisyńskim).
Klimat.
Położenie Afryki po obu stronach równika powoduje wyraźną symetrię w układzie stref klimatycznych; środkowa część kontynentu leży w strefie klimatów równikowych, od równikowego wilgotnego (opady całoroczne) do podrównikowego suchego (krótka pora deszczowa w lecie); największe opady na wybrzeżu Zatoki Gwinejskiej (ponad 3000 mm rocznie, ponad 9000 mm na stokach Kamerunu); wraz ze wzrostem szerokości geograficznej roczna suma opadów maleje; najmniejsze opady w strefach klimatów zwrotnikowych, zwłaszcza na pustyniach (do 250 mm rocznie); strefa pustyń na półkuli północnej obejmuje szeroki pas od Oceanu Atlantyckiego po Morze Czerwone (Sahara), na półkuli południowej ograniczona do zachodniej części kontynentu (Namib, Karru, częściowo Kalahari), w części wschodniej klimat bardziej wilgotny (pasat południowo-wschodni); na północnych i południowych krańcach Afryki klimat podzwrotnikowy z gorącym suchym latem i łagodną, deszczową zimą.
Wody.
Ponad 30% powierzchni kontynentu stanowią obszary bezodpływowe (większa część Sahary, zachód Kalahari, część obszaru w obrębie Wielkich Rowów Afrykańskich); na obszarach o klimacie zwrotnikowym (gł. na pustyniach) typowe suche doliny, tzw. wadi, wypełniające się wodą tylko podczas epizodycznych deszczów; na pustyniach (gł. w północnej części Afryki) bogate zasoby wód artezyjskich; główne rzeki stałe: Nil, Kongo, Niger, Zambezi, Oranje, Limpopo, Senegal; komunikacyjne znaczenie wielkich rzek Afryki ogranicza występowanie licznych wodospadów i katarakt; liczne jeziora, gł. pochodzenia tektonicznego, największe: Jezioro Wiktorii, Tanganika, Niasa, Czad, Turkana, Kioga, Jezioro Alberta, Mueru, Tana; na obszarach pustynnych w północnej części Afryki charakterystyczne słone jeziora okresowe, tzw. szotty; w kotlinach Afryki duże skupiska bagien (m.in. Okawango, Makgadikgadi).

Świat roślinny.
Roślinność Afryki jest bardzo bogata i różnorodna; w obszarze śródziemnomorskim (północne wybrzeża Afryki i góry Atlas) rosną wiecznie zielone twardolistne lasy i zarośla typu makii, a z roślin uprawnych oliwki; dalej na południe skąpa, skrajnie kserofityczna roślinność pustynna Sahary (z drzew gł. uprawy palmy daktylowej w oazach Sahary i nad Nilem) przechodząca w półpustynną i sawannową (trawiastą z akacjami, baobabami i in.). Po obu stronach równika bardzo różnorodne formacje roślinne: na obszarach suchych i gorących (Sudan i część Afryki Wschodniej) różne typy sawanny; na obszarach o dużych opadach (gł. wybrzeże Zatoki Gwinejskiej i dorzecze Konga) wiecznie zielone lasy galeriowe i bujne, wilgotne, wiecznie zielone lasy równikowe z palmą oliwną, rafią (Raphia), lianami i epifitami; dalej na południe formacje suchorośli, lasy monsunowe (całkowicie zielone tylko w porze wilgotnej), sawanny i półpustynie przechodzące w pustynie (z endemitem — welwiczią). W najwyższych partiach górskich (np. na Ruwenzori i Kilimandżaro) spotyka się drzewiaste lobelie i ogromne kaktusy (tzw. starce); na nizinnych wybrzeżach morskich międzyzwrotnikowej Afryki formacje namorzynów (mangrowe). Południowe krańce Afryki porasta specyficzna roślinność o bardzo bogatym składzie gatunkowym, na wyżynnych półpustyniach krainy Karru występują osobliwe „żywe kamienie”; w rejonie nadbrzeżnym efektownie kwitnące byliny oraz zimozielone, twardolistne lasy i zarośla, przypominające śródziemnomorską makię, lecz utworzone z krzewów, gł. z rodziny srebrnikowatych.

Świat zwierzęcy.
Obszar Afryki na południe od Sahary należy pod względem zoogeograficznym do krainy etiopskiej, na północ od Sahary — do obszaru śródziemnomorskiej krainy palearktycznej (Palearktyka). Swoiste piętno nadaje faunie Afryki pierwsza z tych krain; cechuje ją najbardziej urozmaicona fauna kręgowców ze wszystkich krain i obfitość rodzin endemicznych, których liczbą ustępuje tylko Ameryce Południowej; występuje tu 38 rodzin ssaków, nie licząc nietoperzy, w tym 12 rodzin endemicznych, wśród nich żyrafy, hipopotamy, mrówniki, 3 rodziny owadożernych (wodnice, złotokrety, ryjoskoczki) i 6 rodzin gryzoni; w pozostałych rodzinach występują liczne endemiczne rodzaje i gatunki, jak słoń afrykański, nosorożec afrykański i czarny, zebry, z małp człekokształtnych — goryl i szympans. Dla krajobrazu otwartych równin Afryki charakterystyczne są wielkie stada ssaków roślinożernych: zebr, żyraf, nosorożców, słoni, wiele gatunków antylop, a także liczne drapieżne: gepard, pantera, lew, hieny i in. Nad brzegami rzek i jezior żyje hipopotam oraz wielotysięczne kolonie ptaków, m.in. flamingów, pelikanów, czapli; w wodach rzek i jezior bardzo bogata fauna ryb, np. m.in. osobliwy endemiczny rodzaj prapłetwiec (4 gatunki), natomiast jeziora Wielkich Rowów Afrykańskich zamieszkują setki endemicznych gatunków ryb pielęgnicowatych. W lasach występuje obfitość małp i ptaków. W bogatej ornitofaunie Afryki jest 7 rodzin endemicznych (strusie, sekretarze, warugi, trzewikodzioby, turaki, czepigi, Prionopidae). Fauna gadów jest też bogata, zwłaszcza wężów i kameleonów. Ponadto niezwykle bogata fauna bezkręgowców; np. największe bezkręgowce lądowe — ślimaki Achatina achatina (masa ok. 0,5 kg).

LUDNOŚĆ.
708 mln mieszkańców (1994), ponad 12% ludności świata; średnia gęstość zaludnienia 23 osoby na km2, największa (ponad 1200 osób na km2) w dolinie Nilu w Egipcie, stosunkowo wysoka (200-300 osób na km2) w południowej Nigerii, nadmorskiej strefie Maghrebu, regionie górniczo-przemysłowym Witwatersrand w RPA; większa część Sahary, pustyni Namib, Kalahari i Kotliny Konga bezludne; ludność miejska 34% (najmniej zurbanizowany kontynent świata); 1989 w Afryce było 21 miast z ludnością ponad 1 mln, największe: Kair, Kinszasa, Aleksandria; przyrost naturalny ok. 30‰; najwyższy na świecie współczynnik urodzeń (do 40-50‰ w Egipcie, Etiopii i Nigerii), również zgonów (18‰ w Etiopii); przeciętna długość życia 53 lata (najniższa w Republice Środkowoafrykańskiej, 41 lat); stopniowo wprowadzana regulacja urodzeń; w większości krajów dzieci i młodzież stanowią ponad 1/2 całej populacji.

HISTORIA.
Afryka najprawdopodobniej stanowi kolebkę ludzkości — tu odkryto (Kenia i Tanzania) najstarsze szczątki człowieka, datowane na ok. 2,2 mln lat p.n.e. Najdawniejsze cywilizacje afrykańskie powstały w Egipcie (ok. IV tysiąclecia p.n.e.) i w fenickiej Kartaginie (od XI w. p.n.e. w Afryce Północnej faktorie handlowe i kolonie); w IV w. p.n.e. Aleksander III Wielki podbił Egipt; ekspansja Rzymu w II i I w. p.n.e. doprowadziła do zniszczenia Kartaginy i opanowania całego wybrzeża północnej Afryki; w V w. nad północno-zachodnią Afryką zapanowali Wandalowie, w VI w. cesarstwo bizantyńskie; w północno-wschodniej Afryce od XII/XI w. p.n.e. w Nubii państwo Kusz, które w VIII w. p.n.e. podbiło Egipt; w północnej Etiopii w I w. państwo Aksum, schrystianizowane w IV w.; w VII w. północną Afrykę opanowali Arabowie, dochodząc do Sudan i tereny obecnej północnej Nigerii; w VIII-X w. dotarli do wybrzeża wschodniej Afryki, od Półwyspu Somalijskiego do rzeki Zambezi, tworząc wiele osad handlowych; znaczna część Afryki znalazła się w strefie wpływów islamu i kultury arabskiej; w XVI w. północna Afryka została podporządkowana Turcji. Najstarsze państwa w Czarnej Afryce powstały w środkowo-zachodniej części kontynentu: ok. III-IV w. na szlaku handlu złotem i solą z Afryką Północną państwo Ghana, później Songhaj (VII w.) i Mali (XIII w.) — zislamizowane, kontrolujące transsaharyjskie szlaki karawanowe, swym wpływem sięgały daleko na południe; podboje Marokańczyków i rozpad Songhaju doprowadziły do przesunięcia się głównych szlaków handlowych na wschód (obecna północno-zachodnia Nigeria) i rozkwitu państw-miast zislamizowanego ludu Hausa (VIII-XVIII w.); na tym terenie istniało także od XII w. państwo Benin oraz państwa Jorubów (Ojo, Ife i in.), ponadto od XVII w. państwo Aszantów (tereny obecnej Ghany) i silne państwo Dahomej (od XVIII w., obszar obecnego Beninu); ich bogactwo pochodziło gł. z handlu złotem, niewolnikami i wyrobami rzemiosła; początku IX w. sięgały państwa ludów Mossi i Fulanów (obszar obecnego Mali); nad jeziorem Czad od VIII w. rozwijało się państwo Kanem (od XV w. jako Bornu); w środkowej Afryce ważną rolę odgrywało państwo Kongo; w południowej Afryce najpotężniejszymi państwami były: Wielkie Zimbabwe (od X w.), a następnie Monomotapa (powstałe w XV w.). Odkrycie przez Portugalczyków morskiej drogi do Indii (XV w.) zwróciło uwagę państw europejskich na wybrzeża Afryki; w XVI-XVIII w. powstały portugalskie, hiszpańskie, angielskie, holenderskie i francuskie forty i faktorie handlowe zainteresowane gł. handlem złotem i niewolnikami; od początku XVI w. rozpoczął się wywóz afrykańskich niewolników do Ameryki Południowej, później także do Ameryki Północnej (do czasu zniesienia niewolnictwa w XIX w. wywieziono z Afryki łącznie ok. 100 mln ludzi); 1847 utworzono niepodległe państwo Liberię, gdzie osiedlono wyzwolonych niewolników z Ameryki Południowej i Północnej. Podbój kolonialny Afryki zakończył się w końcu XIX w.; na przełomie XIX i XX w. cały kontynent (z wyjątkiem Etiopii i Liberii) został podzielony na kolonie i protektoraty Wielkiej Brytanii, Francji, Belgii, Włoch, Portugalii, Hiszpanii i Niemiec (po I wojnie światowej utraciły kolonie). W okresie międzywojennym intensywna eksploatacja bogactw naturalnych kolonii oraz sporadyczne powstania antykolonialne (tłumione przez wojsko), rozwój panafrykanizmu (1919 — program stopniowego przyznawania praw politycznych i obywatelskich rdzennym Afrykańczykom), niepodległość Egiptu (formalnie 1922, faktycznie — 1936). Po II wojnie światowej wzrost dążeń wyzwoleńczych w Afryce: lata 50. — niepodległość państw arabskich oraz Ghany i Gwinei, przełom lat 50. i 60. — autonomia kolonii brytyjskich (w ramach Wspólnoty Narodów) i francuskich (we Wspólnocie Francuskiej), a następnie ich niepodległość (17 państw uzyskało niepodległość w 1960, zwanym rokiem Afryki, pozostałe w pierwszej połowie lat 60.), wojny wyzwoleńcze w koloniach portugalskich (do połowy lat 70.), w Rodezji Południowej (1980 -Zimbabwe) i Namibii (1990) oraz walka przeciwko apartheidowi w RPA (zniesiony 1991); wraz z dekolonizacją Afryki rywalizacja między Wschodem i Zachodem o wpływy na kontynencie afrykańskim.

Główne tendencje polityczne w niepodległych państwach Afryki: z jednej strony — prozachodnie i podtrzymywanie silnych związków z byłymi metropoliami (państwa frankofońskie, członkowie brytyjskiej Wspólnoty Narodów), z drugiej strony — orientacja na „niekapitalistyczny rozwój” wraz z koncepcją „socjalizmu afrykańskiego”, z czasem państwa z rozwiązaniami ustrojowymi wzorowanymi na komunistycznych; w latach 70.-80. rozpowszechnione rządy jednopartyjne (na ogół równoznaczne z dominacją plemienną), liczne zamachy stanu i rządy wojskowe, także długoletnie dyktatury; na przełomie lat 80. i 90., pod naciskiem opozycji, liberalizacja wewnętrzna i zaznaczający się zwrot ku pluralizmowi wraz z wprowadzeniem systemów wielopartyjnych.

Stosunki wewnątrzpolityczne: różnice etniczne i religijne, a także rywalizacja międzyplemienna wywoływały w przytłaczającej większości państw Afryki konflikty wewnętrzne, stając się w wielu przypadkach powodem długotrwałych wojen domowych, wyniszczających kraj i jego gospodarkę; te same przyczyny doprowadzały często do zamachów stanu i przejmowania władzy przez wojsko.
Sytuacja ekonomiczna: państwa Afryki, z wyjątkiem RPA, w czasach kolonialnych będące na ogół jedynie zapleczem surowcowym, nie zdołały dokonać przebudowy wewnętrznych struktur gospodarczych — uprzemysłowić się i uniezależnić ekonomicznie; spadek cen surowców naturalnych w latach 80. i 90. spowodował załamanie gospodarcze wielu z nich; od połowy lat 70. olbrzymie braki żywności i klęski głodu — przy długotrwałych suszach i wyżu demograficznym prymitywne rolnictwo nie było w stanie zapewnić samowystarczalności żywnościowej; ponadto, w wielu krajach, wojny domowe spowodowały masowe porzucanie ziemi i migrację ludności wiejskiej do szybko rozrastających się aglomeracji miejskich, a w konsekwencji gwałtowny spadek produkcji rolniczej; w rezultacie występowała konieczność importu żywności, podstawowych produktów przemysłowych, a także broni, co powodowało stały wzrost zadłużenia zagranicznego; w latach 80. i 90. liczne międzynarodowe akcje pomocy humanitarnej dla głodujących w Afryce.

Stosunki międzypaństwowe: strukturą regionalną oraz międzynarodowoprawną zrzeszającą wszystkie państwa Afryki (również RPA od 1994) jest Organizacja Jedności Afrykańskiej (OJA, założona 1963), istnieją także organizacje i koalicje regionalne; niepodległe państwa Afryki pozostawały w granicach, wytyczanych administracyjnie w czasach podziałów kolonialnych, dzieląc zwarte grupy etniczne; mimo zasady integralności terytorialnej i suwerenności (Karta OJA, 1963), liczne roszczenia terytorialne, wraz ze wspomaganiem ruchów separatystycznych (plemiennych i religijnych) — przyczyną konfliktów granicznych i wojen; w sporach i konfliktach zbrojnych częstym mediatorem OJA.