Hierarchia aktów normatywnych

1. Pojęcie aktu normatywnego

Akt normatywny – jest to każdy tekst zawierający normy postępowania (J. Jabłońska-Bonca 2000). Akt normatywny, akt organu państwa lub innego upoważnionego podmiotu (np. organu organizacji społecznej), wydany na podstawie konstytucyjnie lub ustawowo przyznanych uprawnień, skierowany do określonych adresatów ( Smolski i inni 1999).

Warunki ważności aktu normatywnego: wydanie przez właściwy organ w przepisanym trybie, zgodność z aktami wyższej rangi oraz tzw. promulgacja, czyli ogłoszenie w specjalnym wydawnictwie (np. Dzienniku Ustaw RP lub Monitorze Polskim).

Akty normatywne powszechnie obowiązujące nie mogą wejść w życie bez ich ogłoszenia (z wyjątkiem prawa miejscowego – są ogłaszane w Dzienniku Ustaw).

2. Akty normatywne powszechnie obowiązujące

Akty powszechnie obowiązujące mogą być skierowane do wszystkich kategorii podmiotów na terytorium państwa.

2.1. Akty obowiązujące na terenie całego kraju:

a) Konstytucja Rzeczpospolitej Polski
b) Ustawy
- Rozporządzenie z mocą ustawy Prezydenta zatwierdzone przez Sejm (stan wojenny)
- Ratyfikowane umowy międzynarodowe za zgodą ustawy
- Ratyfikowane umowy międzynarodowe bez upoważnienia ustawy
c) Rozporządzenia stanowione przez:
- Prezydenta RP
- Radę Ministrów
- Prezesa Rady Ministrów
- Ministra kierującego działem administracji rządowej
- Przewodniczącego komitetu w składzie Rady Ministrów
- KRRiT
d) Układy zbiorowe pracy, Umowy Rady Ministrów z Kościołami nierzymskokatolickimi, Regulaminy Sejmu i Senatu

2.2. Akty o ograniczonym terytorialnie zasięgu

a) Akty prawa miejscowego
- Uchwały rad samorządu terytorialnego
- Akty normatywne terenów organów administracji rządowej

3. Akty normatywne wewnętrznie obowiązujące

Akty wewnętrzne obowiązują tylko jednostki organizacyjnie podlegle organowi państwa wydającemu te akty. Nie mogą one stanowić podstawy decyzji wobec obywateli, osób prawnych oraz innych podmiotów, których prawa i obowiązki mogą być regulowane wyłącznie w aktach normatywnych powszechnie obowiązujących.

a) Regulamin Zgromadzenia Narodowego
b) Uchwały Sejmu (niektóre)
c) Uchwały Senatu (niektóre)
d) Zarządzenia Prezydenta RP
e) Uchwały Rady Ministrów (niektóre)
f) Zarządzenia Prezesa Rady Ministrów (niektóre)
g) Zarządzenia Ministrów (niektóre)
h) Niektóre akty innych centralnych organów państwowych

4. Hierarchia aktów normatywnych

Akty normatywne w państwie tworzą strukturę hierarchiczna i różnią się miedzy sobą przypisywana im mocą prawna. Mocy prawnej aktu normatywnego nie należy utożsamiać z jego mocą obowiązująca (wiążąca).

Najwyższe miejsce w hierarchii aktu normatywnego zajmuje konstytucja, po niej ustawa, niżej akty wykonawcze, do których zalicza się rozporządzenia i zarządzenia oraz akty normatywne wydawane przez organy samorządu terytorialnego, a także wojewodę (Smolski i inni 1999).

4.1. Konstytucja – zajmuje najwyższe miejsce w hierarchii aktów normatywnych, jest to ustawa zasadnicza. To akt normatywny parlamentu lub specjalnego organu przedstawicielskiego pochodzącego z wyboru (konstytuanty). Jest zbiorem norma – zasad stanowiących fundament politycznego, społecznego i gospodarczego ładu w państwie. Konstytucja RP z 2 kwietnia 1991 r. (Dz.U. nr 78, poz. 483), uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe i zatwierdzona przez naród w referendum 25 maja 1997 r., weszła w życie 17 października 1997 r. Jest ona najwyższym prawem Rzeczpospolitej Polskiej. Obowiązuje we wszystkich rodzajach stosunków prawnych, jest bezpośrednio stosowana przez wszystkie organy władzy publicznej (J. Jabłońska-Bonca 2000).

4.2. Ustawy – to akty prawodawcze uchwalone w Polsce przez Sejm za zgodą Senatu. Ustawy zajmują w hierarchii źródeł prawa miejsce o jeden stopień niższe niż Konstytucja. Wszystkie akty podustawowe powinny być z nimi zgodne. Na ogół przyjmuje się, że istnieje pewien zakres spraw, które mogą być regulowane wyłącznie przez ustawy. Tzw. materia ustawowa obejmuje zazwyczaj: nakładanie obowiązków na jednostki i zbiorowości, przyznawanie im praw (uprawnień), ograniczenie ich wolności i praw, ustrój, właściwości i zasady działania aparatu państwowego oraz samorządu terytorialnego, główne zasady systemu gospodarczego i finansowego państwa, status funkcjonariuszy państwowych(J. Jabłońska-Bonca 2000). Ustawy są uchwalone w trybie określonym konstytucyjnie (legislacja). Przyjęta przez Sejm ustawa i podpisana przez prezydenta RP jest publikowana w Dzienniku Ustaw RP.

4.3. Umowa międzynarodowa, oświadczenie woli dwu lub więcej podmiotów prawa międzynarodowego, wywołujące dla nich skutki prawne. Umowa międzynarodowa jest głównym źródłem prawa międzynarodowego. Normy dotyczące umowy międzynarodowej zostały zawarte w konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów (1969). Stronami umowy międzynarodowej są państwa, a także np. organizacje międzynarodowe. Umowy międzynarodowe dzielą się na dwustronne i wielostronne, wielostronne mogą być zamknięte lub otwarte (dostępne dla innych państw). Umowy międzynarodowe mają różne nazwy, np.: traktat, konwencja, układ. Umowy międzynarodowe ratyfikuje Prezydent. Ratyfikacja niektórych umów międzynarodowych wymaga uprzedniej zgody Sejmu. W razie gdy następuje kolizja umowy międzynarodowej a jakąś ustawą, wówczas pierwszeństwo ma umowa międzynarodowa. W przypadku innych umów międzynarodowych, Prezes Rady Ministrów powiadamia Sejm o zamiarze przedłożenia umowy Prezydentowi do ratyfikacji. W umowie międzynarodowej państwo polskie może przekazać organizacji międzynarodowej (np. Unii Europejskiej), kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sporach. Sejm może w sprawie podpisania umowy międzynarodowej zarządzić referendum.

4.4. Rozporządzenia - akt normatywny niższego rzędu niż ustawa, wydawany przez naczelny organ władzy wykonawczej na podstawie konkretnego upoważnienia zawartego w ustawie, w celu jej wykonania. W Polsce rozporządzenia wydają: prezydent, Rada Ministrów, premier, ministrowie.
Rozporządzenie z mocą ustawy jest aktem normatywnym o randze ustawy (od 1992 prawo wydawania rozporządzeń z mocą ustawy ma Rada Ministrów na podstawie uchwalonej przez parlament tzw. ustawy upoważniającej, określającej czas jego obowiązywania i zakres przedmiotowy).

4.5. Akty prawa miejscowego – są źródłem powszechnie obowiązującego prawa o ograniczonym terytorialnie zasięgu. Obowiązują na obszarze działania organów, które je ustanowiły. Legalność prawa miejscowego kontroluje Naczelny Sąd Administracyjny oraz Prezes Rady Ministrów (akty wojewody).
Akty prawa miejscowego można podzielić na: akty pochodzące od organów państwa i pochodzące od organów samorządu, a także na:
- akty zawierające statuty
- akty zawierające przepisu wykonawcze, tj. akty wydawane na podstawie upoważnień szczegółowych
- akty zawierające przepisy porządkowe, wydawane na podstawie upoważnień generalnych.

Akty prawa miejscowego wydaje się w formie:
- rozporządzeń wykonawczych – wydawanych na podstawie i w granicach upoważnień ustawowych,
- rozporządzeń porządkowych – w zakresie nieuregulowanym w ustawach i innych przepisach powszechnie obowiązujących, jeżeli jest to niezbędne do ochrony życia, zdrowia lub mienia oraz zapewnienia porządku, spokoju i bezpieczeństwa publicznego. Rozporządzenia porządkowe mogą przewidywać za naruszenie ich przepisów kary grzywny wymierzane na zasadach i w trybie określonym w prawie o wykroczeniach

5. Publikowanie aktów normatywnych

Ogłoszenie aktu prawnego, zawierającego przepisy powszechnie obowiązujące, stanowi warunek jego wejścia w życie. Akty normatywne zawierające prawo powszechnie obowiązujące ogłaszane są w Dzienniku Ustaw (Dz. U.). Kolejne numery Dziennika Ustaw ukazują się nieregularnie, w zależności od liczby aktów oczekujących na publikację. Akty wewnętrzne administracji – uchwały i zarządzenia, a także niektóre inne ogłaszane są w Monitorze Polskim (M.P.). Oprócz Dziennika Ustaw i Monitora Polskiego ukazują się dzienniki urzędowe niektórych ministerstw ( Siuda 1999).