Kostytucja kwietniowa 23 kwietnia 1935r - opracowanie i analiza

O potrzebie zmiany dotychczasowej konstytucji marcowej mowiło się w kręgach rządowych od momentu przewrotu majowego w 1926 r. Władzę przejęła sanacja; głównym celem tego obozu rządzącego była zmiana konstytucji. Problem dla sanacji stawał się pilny, gdyż stan zdrowia Piłsudskiego stale się pogarszał. Nie ukrywano też w jakim kierunku pójdą inicjatorzy nowej ustawy. Było oczywiste, że przyszła konstytucja zwiększy prerogatywy (czyli: uprawnień osobistych, które nie wymagały kontrasygnaty) prezydenta, jako głowy państwa. Niektórzy działacze opozycyjni wyrażali obawy, że nowa konstytucja wprowadzi znaczne ograniczenia swobód obywatelskich, korzystając ze wzorów faszystowskich w wydaniu włoskim.

Prace nad przygotowaniem projektu tej ustawy trwały kilka lat, a główne jej tezy przedłożono Sejmowi dnia 26 stycznia 1934 roku w sprawozdaniu z prac Komisji Konstytucyjnej. Referentem prawnym proponowanych zmian był Stanisław Car, przewodniczący tej komisji. Powszechnie było jednak wiadomo, że głównym ideologiem nowych propozycji ustrojowych był Walery Sławek, reprezentujący w tym zakresie poglądy marszałka Piłsudskiego. Opozycja posiadała dość mandatów, by nie dopuścić do uchwalenia tez, ale zamiast ich zwykłego oddalenia, część posłów opozycyjnych ostentacyjnie opuściła sale obrad. Obecna na posiedzeniu prorządowa większość uchwaliła tezy jako projekt konstytucji. W Senacie BBWR (Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem) dysponował większością zdolną do przeforsowania swej woli, niemniej jednak dyskusja trwała prawie rok. Działając przez zaskoczenie i naginając regulamin obrad parlamentarnych sanacji udało się doprowadzić do przeforsowania nowej konstytucji. Stało się to 23 marca 1935r., gdy projekt konstytucji powrócił pod obrady sejmu. Poprawki Senatu rozpatrywano jednak nie w trybie dyskusji nad projektem konstytucji, lecz w trybie poprawek do zwykłej ustawy, nie wymagającym większości 2/3, lecz 11/20 głosów. Posłowie sanacyjni odrzucili sprzeciwy opozycji i przegłosowali poprawki zwykłą większością. Opozycja miała zatem podstawy do twierdzenia, że nową konstytucję uchwalono niezgodnie z obowiązującą procedurą. W dniu 23 IV 1935r. Prezydent Ignacy Mościcki złożył swój podpis na sygnowanym uprzednio przez J. Piłsudskiego tekście Konstytucji. Tym oto sposobem konstytucja nazwana później kwietniową, weszła w życie.

Deklaracja Konstytucyjna, obejmująca pierwsze dziesięć jej artykułów, podkreślała nadrzędność państwa. Społeczeństwo miało kształtować swe losy w ramach państwa. Konstytucja ta moim zdaniem była całkowitym zaprzeczeniem ducha konstytucji marcowej, gdzie na plan pierwszy wysuwano „ naród polski”, który przy pomocy wybranych w oparciu o demokratyczną ordynację wyborczą posłów uchwalił konstytucję marcową i spełniał władzę najwyższą. Organami narodu były sejm i senat w zakresie władzy ustawodawczej, prezydent i rząd w zakresie władzy wykonawczej i niezawisłe sądy w zakresie wymiaru sprawiedliwości. Konstytucja kwietniowa na plan pierwszy wysuwała nie naród, lecz państwo. Spośród obywateli państwa wyodrębniała elitę, tzw. Najlepszych synów. Czołowe i nadrzędne miejsce w państwie zajmował prezydent skupiający „ jednolitą i niepodzielną władzę państwa” i który zgodnie z tekstem konstytucji, za swe akty urzędowe miałodpowiadać jedynie przed Bogiem i historią... Art. 15 i 19.

Prezydenta wybierano na 7 lat w głosowaniu powszechnym. Jednakże Konstytucja dopuszczała możliwość wysunięcia tylko dwóch kandydatów. Jednego z nich zgłaszało specjalnie w tym celu powołane Zgromadzenie Elektorów, a drugiego ustępujący prezydent. Głosowanie powszechne było faktycznie plebiscytem na jednego z dwóch przedstawionych do wyboru kandydatów. W wypadku, jeśli ustępujący prezydent nie korzystał ze swego prawa i nie zgłaszał kandydata, głosowanie nie odbywało się, a prezydentem zostawał kandydat wyłoniony przez Zgromadzenie Elektorów. Zgromadzenie to składało się z osób związanych z ówczesnym systemem rządzenia. Określony Konstytucją sposób powoływanie prezydenta wykluczał możliwość powołania na to stanowisko osoby spoza obozu rządzącego.

Konstytucja wyposażała jednocześnie prezydenta w bardzo szerokie uprawnienia:
· wymagające kontrasygnaty (podpisu premiera lub resortowego ministra)

mianował wegług swego uznania premiera
zwoływał i rozwiązywał Sejm i Senat
zarządzał otwarcie, odroczenie i zamknięcie sesji Sejmu i Senatu
był zwierzchnikiem sił zbrojnych państwa
reprezentował państwo na zawnątrz
stanowił o wojnie i pokoju
zawierał i ratyfikował umowy z innymi państwami
obsadzał wyższe urzędy państwowe

· prerogatywy osobiste

wskazanie jednego z kandydatów na prezydenta
zrządzenie głosowania powszechnego
wyznaczenie na czas wojny następcy prezydenta
mianowanie i odwoływanie prezesa Rady Ministrów, pierwszego prezesa Sądu Najwyższego i prezesa Najwyższej Izby Kontroli
mianowanie i zwalnianie nacelnego wodza, Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych
powoływanie sędziów Trybunału Stanu
powoływanie Senatorów, piastujących mandat z wyboru prezydenta
mianowanie i zwalnianie szefa i urzędników kancelarii prezydenta
rozwiązywanie Sejmu i Senatu przed upływem kadencji
oddawanie członków rządu pod sąd Trybunału Stanu
stosowanie prawa łaski

Rola Sejmu i Senatu została zredukowana do mniej istotnych funkcji kontrolnych i doradzczych, dodatkowo zmniejszeniu uległa rola Sejmu na rzecz Senatu.

Sejm mógł zgłaszać wnioski o ustąpienie rządu lub ministra, składać interpelacje zatwierdzać zamknięcie rachunkowe państwa (absolutorium). Decyzje w tych sprawach należały jednak do prezydenta! Posłów (208) na sejm wybiera się w głosowaniu powszehnym, tajnym, równym i bezpośrednim. Prawo czynne posiadały osoby, które ukończyły 24 lata ( z wyjątkiem wojskowych w służbie czynnej), a bierne osoby, które ukończyły 30 lat życia. Kandencja Sejmu trać miała 5 lat. Art. 31 „Sejm sprawuje funkcje ustawodawcze i kontrolę nad działalnością Rządu; nadto do Sejmu należy ustalanie budżetu i nakładanieciężarów na oywateli”.

Senat, kosztem Sejmu, wzmocnił swoją pozycję. Zatwierdzał on uchwały Sejmu, współdecydował o odpowiedzialności rządu, wnosił poprawki do projektów ustaw, w przypadku wakatu na urzędzie prezydenta zastępował go marszałek Senatu, a nie jak dostąd Sejmu! Senat składał się z 96 senatorów z czego 32 było mianowanych przez prezydenta Czynne prawo wyborcze przysługiało obywatelowi po ukończeniu 20 lat, natomiast bierne po ukończeniu lat 40.

Rada Ministrów nie stała się organem władzy wykonawczej, lecz organem kierowniczym, mającym pierwsze miejsce po prezydencie w strukturz władzy. Rząd mianowany był i odwoływany przez prezydenta. Kierował sprawami nie zastrzeżonymi dla innych organów władzy, realizował ustawy i dekrety, posiadał prawo inicjatywy ustawodawczej. Ponosił także odpowiedzialność polityczną przed prezydentem, parlamentarną przed Sejmem i Senatem i konstytucyjną przed Trybunałem Stanu.

Społeczeństwo straciło prawo bezpośredniego zgłaszania kandydatów. Prawo to przysługiwano tzw. Okręgowym zgromadzeniom wyborczym, które składały się z przedstawicieli opanowanej przez sanację administracji, samorządu, zrzeszeń gospodarczych i związków zawodowych. Okręgowe zgromadzenia wyborcze ustalały okręgowe listy kandydatów, na których umieszczono po 2 kandydatów na 1 miejsce mandatowe. W ten sposób wybory faktycznie przekształciły się w wybory dwustopniowe, a wyborcy mieli tylko możność wybrania jednego z dwóch przedstawionych im kandydatów na posła. Ponadto reprezentujące większość społeczeństwa ugrupowania opozycyjne miały ograniczone możliwości umieszczenia nazwisk swych przedstawicieli na okręgowych listach wyborczych.


Nowa konstytucja utrwalała więc system rządów wprowadzany już stopniowo przez Piłsudskiego po zamachu majowym. Zarzucano jej przede wszystkim forsowanie nadrzędnej roli państwa kosztem swobód obywatelskich. Całkowicie odchodziła od tradycji demokratyczno - liberalnej, wysuwała idee tak zwanego dobra państwa i silnej władzy wykonawczej , nakazywał oceniać obywateli według „ wartości wysiłku i zasługi” na rzecz „ dobra powszechnego”. Konstytucję kwietniową krytykuję również za nieformalny tryb jej uchwalenia, lecz także za brak odpowiedzialności prezydenta. Ograniczano również w bardzo dużym stopniu uprawnienia Sejmu i Senatu, co godzi w ustrój demokratyczny i wprowadza tak zwaną hierarchizację tzn. tylko nieliczna elita jest zdolna do rządzenia państwem.

Tendencja ta, występująca nie tylko w konstytucji polskiej, była zgodna z ogólnymi tendencjami politycznymi zachodzącymi w większości krajów europejskich, zwłaszcza tych, które musiały borykać się z trudnościami narodowościowymi i gospodarczymi. Nadmiar demokracji wpływającej bezpośrednio, przy wspomnianych trudnościach, na niestabilności rządów, zmuszał do obrony stanu posiadania w centralizacji władzy państwowej. W przypadku Polski tendencje te wzmagane były rosnącym zagrożeniem zewnętrznym ze strony stale się wzmacniających po obu stronach granicy agresywnych systemów totalitarnych: niemieckiego hitleryzmu i radzieckiego komunizmu. Konstytucja ta zostałazdecydowanie negatywnie przyjęta przez społeczeństwo np. bojkot wyborów we wrześniu 1935 roku. Należy odnotować, ze konstytucja kwietniowa stała się podstawą funkcjonowania władz polskich po klęsce wrześniowej. Tak więc rząd premiera Władysława Sikorskiego (1939 - 1943) opierał swoje działania właśnie na tym akcie prawnym.

Konstytucja ta różniła się mocno od swej poprzedniczki. Była aktem prawnym krószym, pozbawionym preambuły; główna jednak zmiana polegała na tym, że w ograomnym stopniu wzmacniała władzę prezydencką, podporządkowując tej instytucji władzę ustawodawczą, sądowniczą, urzędy kontroli państwowej itp. Konstytucja kwietniowa, obowiązująca już do końca okresu międzywojennego, a z pewnymi zmianami i w tzw. polskim państwie podziemnym, spowodowała, iż w kraju upowszechnił się model władzy autorytarnej, z bardzo silnyą egzekutywą, czyli ładzą wykonawczą. Konstytucja kwietniowa zatwierdziła formalnie istniejący już w praktyce system rządów autorytarnych. Na jej treść obok J. Piłsudskiego duży wpływ mieli: Stanisław Car, Walery Sławek, Kazimierz Świtalski.