Znaczenie Islamu we współczenym świecie.

Islam to monoteistyczna religia wyznawana przez ok. 20% ludności świata (ok. 900 mln), gł. Azji i Afryki, oraz przez mniejsze grupy na innych kontynentach. Islam pojawił się na pocz. VII w. wśród arabskich plemion Płw. Arabskiego jako kontynuacja i rozwinięcie judaistycznego i chrześcijańskiego monoteizmu. Twórcą tej religii był Muhammad Ibn Abd Allah (ok. 570–632), znany w Europie jako Mahomet, który ogłosił się w Mekce wysłannikiem Boga i jego Prorokiem. Mahomet twierdził, że Bóg przekazał mu objawienie zawarte w Koranie, które usuwało i poprawiało zmiany wprowadzone do wiary w jedynego Boga przez Żydów i chrześcijan. Koran, wg muzułmanów to ostateczne uzupełnienie uznawanej przez nich (z zastrzeżeniami) Biblii, został „objawiony” w języku arabskim, ale islam ['poddanie się woli Boga'] jest religią uniwersalistyczną, przeznaczoną dla całej ludzkości. Pierwszymi wyznawcami islamu byli najbliżsi krewni Proroka, a po jego przeniesieniu się 622 do Medyny — kilka plemion arabskich; do 632 Mahomet pozyskał dla nowej wiary politeistyczne dotąd plemiona Płw. Arabskiego i stworzył organizację państwową opartą na muzułmańskiej doktrynie religijnej. W islamie nie wykształciły się stan kapłański czy organizacja typu kośc.
Po śmierci Mahometa 632 jego następcy (kalifowie) rozpoczęli podboje, prowadząc „świętą wojnę” (dżihad); rozpowszechniły one islam w Afryce Pn. i Azji Zach. aż po Indie i Chiny. Ich celem było podporządkowanie niemuzułmanów panowaniu islamu — jedynie innowiercy, tacy jak chrześcijanie, żydzi i wyznawcy innych religii objawionych, nie powinni być nawracani siłą i należeli do kategorii zimma ['podopieczni']; mieli samorząd i byli zobowiązani do płacenia podatków; inni, czyli „poganie” (gł. wyznawcy religii animistycznych) nie mieli wyboru. W następnych wiekach muzułmanie stworzyli rozwiniętą cywilizację i wielkie imperia, imperium osmańskie, perskie, Wielkich Mogołów w Indiach.
Podstawowy dogmat islamu to wiara w jedynego Boga (arab. Allah), czyli ścisły monoteizm. Ideę jedynobóstwa rozwinięto w dogmatyce islamu, zabraniając przedstawiania ludzi i zwierząt w sztuce (ikonoklazm) oraz upodabniania Boga do ludzi (zakaz antropomorfizacji Boga). Oprócz wiary w Allaha muzułmanina obowiązuje wiara w anioły, księgi objawione (Koran, Stary i Nowy Testament), proroków (od Adama, Abrahama, Jezusa do Mahometa) oraz w życie pozagrobowe. Praktyka życia religijnego opiera się na przestrzeganiu 5 obowiązków: 1) publiczne wypowiedzenie wyznania wiary w jedynego Boga; 2) pięciokrotne odmówienie w ciągu dnia modlitwy; 3) post w miesiącu ramadan; 4) płacenie jałmużny na rzecz gminy muzułm.; 5) pielgrzymka do Al Kaby w Mekce przynajmniej raz w życiu (w miarę możliwości). Związane są z nimi 2 najważniejsze święta islamskie (znane w Polsce pod tur. nazwą bajram): Święto Zakończenia Postu i Święto Ofiar. Świętuje się też Urodziny Proroka.
Podstawowe źródła prawa to Koran i tradycja Proroka (sunna) zawarta w precedensach prawnych, zw. hadisami; opierając się na nich muzułmańscy uczeni — teolodzy i prawnicy — za pomocą różnych metod (np. zasady analogii czy zgodnej interpretacji) opracowali zbiór przepisów prawnych obejmujących zarówno życie religijne, jak i świeckie każdego muzułmanina. Taki charakter prawa muzułmańskiego zadecydował, że islam stał się nie tylko religią, lecz także odrębnym, zamkniętym systemem kulturowym. Prawo muzułmańskie reguluje obowiązki religijne oraz działania w życiu doczesnym. Do spraw doczesnych należą systemy sprawowania władzy, administracji państwowej, życia społecznego (handel, sprawy cyw., majątkowe itp.); prawo muzułmańskie poświęca sporo uwagi prawom kobiety — wprowadza (w odróżnieniu od prawa plemiennego) ochronę jej praw w zakresie dziedziczenia majątku, pozycji wobec męża i dzieci oraz ściśle określa jej miejsce w społeczeństwie u boku mężczyzny.

Zbiory przepisów prawnych zostały wypracowane na przeł. VIII i IX w. w ramach 4 szkół prawnych oraz odrębnej szkoły prawa szyickiego Różnią się one między sobą metodami jurysprudencji i szczegółami w przepisach prawnych. Teologia muzułm. dzieli się na tradycjonalistyczną i spekulatywną. Teologia tradycjonalistyczna wyrosła z badań nad Koranem, tradycją i prawem islamu. Relacje między człowiekiem a wiarą badała teologia spekulatywna. Rozważanie problemu wolnej woli człowieka podzieliło teologów na zwolenników teorii wolnej woli, kadarytów, i ich przeciwników dżabrytów. Grzech i brak pobożności u charydżytów wykluczał muzułmanina z gminy (a nawet mógł być powodem skazania na śmierć), a u murdżyitów decyzja o ukaraniu grzesznika należała wyłącznie do Boga na Sądzie Ostatecznym. Największą rolę w teologii odegrali mutazylici, którzy, uznając wolną wolę człowieka, opowiadali się za racjonalizmem i doprowadzili do rozkwitu nauki w islamie (arabska filozofia średniowieczna). W VII w., w wyniku sporu o władzę kalifa w państwie muzułm., oderwało się ugrupowanie szyitów, zapoczątkowując trwający w islamie do czasów współcz. podział na szyitów. Pierwsi kalifowie zostali uznani przez całą społeczność muzułmańska. Szyici twierdzili, że władza należy się wyłącznie potomkom Proroka, czyli synom kalifa Alego i Fatimy, córki Mahometa. W ramach szyizmu powstawało wiele ugrupowań o zróżnicowanych koncepcjach władzy; wszystkie uznawały wyłącznie prawo Alego i jego potomków do kalifatu. Spory toczyły się wokół kolejności i liczby następców Alego, zw. Imamami. Zajdyci uznawali czterech, siedmiu, dwunastu, ostatni imam był uznawany za nieśmiertelnego, żyjącego w ukryciu. Miał się on pojawić przed końcem świata jako zbawiciel.

Z szyizmu wywodzą się niektóre ugrupowania nie zawsze akceptowane przez innych muzułmanów:druzowie, jazydzi. W wyniku sporów doktrynalnych między sunnitami a szyitami utrwalił się w islamie ścisły związek władzy z religią i zostały wypracowane podstawy prawne państwa muzułm. oraz teoria polit.; określała ona zasady wybierania najwyższego władcy, jego obowiązki oraz system adm. kalifatu i funkcje wyższych urzędników — wezyrów, sędziów (kadi), emirów itd.; w sunnizmie zasady te, wyprowadzone z praktyki sprawowania władzy, zostały oprac. w X–XI w. W szyizmie były to jedynie rozważania teoret., różne w każdym z ugrupowań; charakterystyczne dla szyizmu było wytworzenie się hierarchii teologów pełniących funkcję „duchowieństwa” i sprawujących tylko rel. władzę nad wiernymi, zastępując tzw. ukrytego imama; stałe prześladowania szyitów przez sunnickich kalifów doprowadziły do powstania zasady ukrywania prawdziwych przekonań rel., co z kolei sprzyjało kształtowaniu się ruchów ezoterycznych i mistycyzmu. Mistycyzm muzułm. W czasach nowoż. w islamie pojawiły się tendencje rozszerzenia idei islamu przez łączenie go z innymi doktrynami rel. (tzw. religie synkretyczne) — w Indiach sikhizm i „religia Boga” sułtana Akbara z dyn. Wielkich Mogołów (połączenie islamu z hinduizmem), w Persji oraz obecnie w Indiach ahmadijja.

Od XVIII w. w islamie pojawiały się ruchy reformatorskie głoszące hasło odnowy islamu: wahhabizm na Płw. Arabskim, bractwo sufickie sanusijja w Libii. Powstały ogólnoświat. organizacje muzułm.: Organizacja Konferencji Muzułmańskiej (1971) i Liga Świata Muzułmańskiego (1962). W XX w., jako przeciwwaga tendencji reformatorskich, powstał w islamie ruch tzw. fundamentalistyczny, którego gł. dążeniem było ponowne upolitycznienie islamu. Zachodnie modele polit. nie przystawały do tradycji islamu; odrzucając zach. ideologię, a przede wszystkim prawo i etykę, fundamentaliści odwoływali się do wartości religii muzułm. (np. Stowarzyszenie Braci Muzułmanów zał. w Egipcie, czy poglądy Abu al-Ala al-Maududiego z Pakistanu) Ich gł. dążeniem było oparcie systemu władzy na zasadach islamu — poglądy te są również zw. integryzmem muzułmańskim. Zdobywający coraz większe poparcie muzułm. fundamentaliści dążą do przejęcia władzy polit. — 1979 szyiccy fundamentaliści zdobyli władzę w Iranie, 1991 — sunniccy odnieśli zwycięstwo w wyborach w Algierii; w państwach powstałych po rozpadzie ZSRR fundamentalizm muzułm. odgrywa ważną rolę w polityce wewn. tych, które kiedyś znajdowały się w zasięgu islamu Fundamentaliści w różnych krajach muzułm. coraz częściej sięgają w walce polit. do metod terrorystycznych. Oprócz nurtu zw. fundamentalistycznym istnieją też nurty sekularystyczne uznające islam jedynie za jedną z podstaw nowocz. państwa muzułm.; najbardziej widoczne były one w tzw. socjalizmie muzułm. Po upadku komunizmu, który był sprzymierzeńcem sekularystycznych tendencji w niektórych państwach muzułm., fundamentalizm muzułm. uzyskał swobodę działania w całym świecie muzułm. i zdobywa coraz więcej zwolenników w Algierii, Egipcie, Iraku, Pakistanie, wśród Palestyńczyków, a nawet w Arabii Saudyjskiej.