Typologia systemów partyjnych.

A)Kryterium ilościowe

Kryterium ilościowe odwołuje się do liczby partii przejawiających działalność w życiu publicznym oraz w mechanizmach sprawowania władzy publicznej. Podstawą rozróżnienia są więc nie wszystkie partie działające w danym kraju, ale te, które mają szansę zdobycia władzy i uczestniczenia w jej sprawowaniu.
Przyjęcie kryterium ilościowego pozwala wyróżnić systemy
jednopartyjne
dwupartyjne
wielopartyjne.

System jednopartyjny opiera się na zakazie działania innych partii, oprócz rządzącej. W ramach tego systemu występują jednak znacznie różniące się między sobą formy. Jednopartyjność zaznaczyła się w państwie faszystowskim, w warunkach realnego socjalizmu oraz w krajach pokolonialnych.
Zarówno w Niemczech, jak i we Włoszech, status prawny partii faszystowskiej zbliżony był do stanowiska prawnego organu państwowego Jednopartyjność sprowadzała się do upaństwowienia partii rządzącej i nadania jej atrybutów władczych. Powodowało to łączenie przez partię funkcji kierownictwa politycznego oraz funkcji bezpośredniego rządzenia w sposób przełamujący wszelkie zasady własnej praworządności państwowej.
System jednopartyjny w krajach realnego socjalizmu cechuje się formalnoprawną odrębnością kompetencji organów partyjnych jako organów politycznego kierownictwa życiem społecznym i organów państwowych realizujących funkcje władcze dzięki kierowniczej roli partii komunistycznej.

Jednopartyjność w krajach pokolonialnych występując w większości krajów afrykańskich i niektórych państwach azjatyckich jest następstwem zarówno tradycji, jak i względów czysto pragmatycznych. Powszechnie zaznacza się łączenie stanowisk partyjnych i państwowych.

System dwupartyjny — jest to system partyjny państwa, w którym może co prawda działać więcej partii, ale tylko dwie spośród nich mają realne szanse zdobycia władzy. System ten może mieć wpływ na orientacje polityczne i co za tym idzie na zachowanie wyborcze elektoratu. Prawdopodobnymi zachowaniami są przeciwdziałanie polaryzacji społeczeństwa i uzyskanie przez wyborców poczucia realnego wpływu na to, jaka partia będzie rządziła.
Zmiana partii rządzącej nie oznacza radykalnych zwrotów w realizowanej polityce. Utrzymanie się rządu z reguły przez całą kadencję umożliwia realizację długodystansowych celów politycznych. System dwupartyjny zapewnia stabilność polityczną przy ograniczonych opcjach podziału.

System wielopartyjny to taki, w którym trzy lub więcej partii ma szansę na zdobycie władzy. System taki jest wyrazem znacznego rozbicia i zróżnicowania społeczeństwa. Zmniejsza on wpływ jednostek na rządy i przesuwa punkt ciężkości na partie polityczne. Może też zapowiadać niestabilność i zmiany w obszarze wykonywanej polityki.

B)Kryteria jakościowe
Pozwalają na ukazanie różnorodności podobnych do siebie ze względu na liczbę partii systemów partyjnych. Dopiero jakościowo zorientowane typologie mogą przybliżyć, występujące w praktyce ustrojowej różnych krajów zróżnicowania.


Najczęściej pojawiające się kryteria to:
konkurencyjność partii
charakter programu i walki międzypartyjnej
częstotliwość zmiany partii rządzącej
przebieg procesu tworzenia rządu

Konkurencyjne systemy partyjne związane ze swobodą tworzenia i działania partii politycznych występują w krajach demokracji zachodniej oraz w europejskich państwach postkomunistycznych. Konkurencyjność partii przejawia się w walce o władzę, zarówno w fazie organizowania wyborów, jak i sprawowania władzy. Systemy partyjne niekonkurencyjne to faszystowskie systemy partyjne, znaczna część krajów pokolonialnych oraz kraje realnego socjalizmu.
Wyróżnia się następujące systemy partyjne:
konkurencyjny
oparty na uzgodnieniach
monopolistyczny

Drugie z kryteriów jakościowych, czyli charakter programów partii politycznych i zasad walki międzypartyjnej prowadzi do wyróżnienia systemów:
Zideologizowanego – konkurencja między partiami związana jest przede wszystkim z różnicami ideologicznymi akcentowanymi w programach, strategii i taktyce głównych partii politycznych.
Pragmatycznego – dystans ideologiczny między znaczącymi w systemie partyjnymi ugrupowaniami nie jest duży. Walka konkurencyjna toczy się wokół konkretnych haseł programowych i alternatyw personalnych. Standardowy przykład takiego systemu partyjnego występuje w Stanach Zjednoczonych

Częstotliwość zmiany partii u steru rządów pozwala wyróżnić systemy hegemoniczne i zmienne. W systemie hegemonicznym jedna partia pozostaje przy władzy przez dość długi okres i to zarówno wtedy, gdy samodzielnie formuje rząd (w różnych okresach w Indii. Japonii, Norwegii, a także w Stanach Zjednoczonych), jak i gdy w koalicji rządowej spełnia rolę dominująca, np. powojenne Włochy. W systemie partyjnym zmiennym następują częste i regularne zmiany partii u steru rządów, np. w Polsce w latach 1921-1926 czy w IV Republice Francuskiej.

System partyjny zrównoważony – (np. Wielka Brytania, Stany Zjednoczone, RFN) występuje wyraźna polaryzacja, ale bez dłuższej dominacji określonego ugrupowania. Konkurencja może odbywać się albo między dwoma partiami, albo większą ich liczbą skupioną jednak wokół dwu biegunów. Tendencja do regularnej zmiany rządów.
System partyjny niezrównoważony – jedna partia rządzi sama albo jest dominującym elementem koalicji. Np.: Szwecja z dominacją Partii Socjaldemokratycznej przez ponad 40 lat (do 1976), RFN z dominacją CDU, zwłaszcza w okresie Adenauera.
Rozproszony system partyjny – nie występuje wyraźna polaryzacja i kilka partii może uzyskać podobne wyniki wyborcze. Polityczny skład rządu może ulegać zmianie również między wyborami. Nie musi się to jednak wiązać z niestabilnością rządów, np.: Holandia

C)Kryteria ilościowo-jakościowe
Typologie systemów partyjnych stworzone na podstawie odrębnych kryteriów ilościowych i jakościowych nie wykluczają się wzajemnie. Ich łączne stosowanie pozwala przybliżyć różne aspekty działalności współczesnych systemów partyjnych Na gruncie literatury polskiej M. Sobolewski wyróżnia w ramach systemów wielopartyjnych:
system partii dominującej
system kooperacji partii
system dwublo-kowy
system rozbicia wielopartyjnego

System partii dominującej — pozycję dominującą zajmuje jedna partia. W kolejnych wyborach partia odnosi zdecydowane zwycięstwo. Posiada absolutną przewagę w parlamencie i jest zdolna do utworzenia rządu jednopartyjnego np. Indie, zwłaszcza do końca lat sześćdziesiątych, czy Meksyk. Istotne stanowiska państwowe są obsadzane przez członków partii dominującej. Występuje kumulacja stanowisk partyjnych i państwowych.
System kooperacji partii polega na tym, że wszystkie partie, lub co najmniej te liczące się, podejmują współpracę. Najczęściej jest tak, że partie przystępują do wyborów osobno, konkurując w okresie kampanii wyborczej, aby po wyborach zrezygnować z konkurencji i podjąć współpracę np. przejściowo w okresie II wojny światowej w Wielkiej Brytanii, czy w RFN okres tzw. wielkiej koalicji (1966-1969) z udziałem CDU/CSU i SPD.
Zanik odpowiedzialności rządu przed parlamentem i ograniczenie roli parlamentu np. Szwajcaria.
System dwublokowy – system wielopartyjny, w którym występują dwa konkurujące bloki partii politycznych. Po wyborach rządzi jeden z bloków, mający absolutną przewagę w parlamencie. Następstwem tego systemu jest stabilność rządów, przy równoczesnym zanikaniu mechanizmu kontroli parlamentu nad rządem np. Francja od 1962 r.
System rozbicia wielopartyjnego jest systemem wielopartyjnym, w którym brak partii większościowej mającej przewagę nad pozostałymi. Powstaje więc konieczność stworzenia koalicji, aby w ten sposób uzyskać większość niezbędną do efektywnego sprawowania władzy. Jak pokazuje przykład wielopartyjnych demokracji okresu międzywojennego, może to prowadzić do rządów totalitarnych.

Sartori, w swych opracowaniach, uwzględnił obok kryterium ilościowego takie kryteria jakościowe, jak: ideologiczny i światopoglądowy dystans między partiami, intensywność konfliktów między nimi i znaczenie poszczególnych partii w procesach tworzenia rządu. Na ich podstawie, w demokracjach zachodnich, wyróżnić można następujące systemy wielopartyjne:

Systemy dwupartyjne z rządami samodzielnymi. Dwie bipolarnie zwrócone wobec siebie partie zmieniają się. formując samodzielnie rządy. Polaryzacja jest niewielka. (Stany Zjednoczone, Nowa Zelandia)

Umiarkowany pluralizm – niewielki dystans ideologiczny między liczącymi się w systemie partiami, dążenie do biegunowego budowania koalicji.
a)z samodzielnymi rządami możliwie bez koalicji Austria, Kanada, Wielka Brytania
b)z rządami koalicyjnymi długotrwałymi Australia do 1982 RFN (1957-1966, 1969-1983, od 1983)
c)z koalicjami środka lub wielkimi koalicjami Belgia, Islandia, Luksemburg, Holandia, Szwecja, Grecja, Norwegia, Szwajcarii

Spolaryzowany pluralizm – 5 do 7 partii. Zaznacza się ideologizacja systemu partyjnego i tendencja do odśrodkowej konkurencji, co w konsekwencji zagraża legitymizacji systemu politycznego.
a)z fundamentalna opozycją niszczącą środek (Republika Weimarska, Druga Republika Hiszpańska)
b)z osłabionymi odśrodkowymi następstwami fundamentalnej opozycji Francja, Hiszpania, Finlandia, Włochy

System partii hegemonicznej w spolaryzowanym pluralizmie Partia dominująca tworzy z reguły rząd, który mógłby być zagrożony tylko przez koalicję wszystkich lub większości innych partii np. Meksyk, Irlandia (Fianna Fail), Izrael (do 1977), Japonia (Partia Liberalno – Demokratyczna)