Rozwój parlamentaryzmu
W następstwie Wiosny Ludów w większości krajów europejskich zostały uchwalone lub nadane przez władców konstytucje, zapewniające podstawowe prawa i wolność obywateli, możliwość wybierania swych przedstawicieli do władz ustawodawczych (parlamentów). W niektórych państwach rząd za swe czynności było odpowiedzialny przed parlamentem, a nie przed monarchą (ustrój parlamentarny). Początkowo prawo wyborcze przysługiwało obywatelom posiadającym status majątkowy lub wykształcenie (cenzus). Dlatego ugrupowania demokratyczne prowadziły walkę o tzw. czteroprzymiotnikowe ordynacje wyborcze, czego skutkiem miały być wybory:
- Powszechne (głosują wszyscy pełnoletni obywatele)
- Równe (każdy wyborca mam jeden głos, a na każdy okręg wyborczy przypada mniej więcej taka sama liczba mieszkańców)
- Bezpośrednie (wyborcy głosują na konkretne osoby kandydujące do mandatu posła czy senatora, a nie na delegatów wybierających dopiero właściwego kandydata)
- Tajne (wyborca głosuje anonimowo)
Procesy demokratyzacji długo obejmowały jedynie sferę życia publicznego, a nie miały wpływu na obyczajowość i model życia prywatnego. Kobieta nadal była pozbawiona praw obywatelskich, możliwości dysponowania własną osobą czy majątkiem. W drugiej połowie XIX w. w Europie Zachodniej i USA szybko zaczął rozwijać się ruch kobiecy zwany feministycznym, który domagał się zrównania pozycji społecznej kobiet i mężczyzn. Najważniejszym postulatem feminizmu było nadanie kobietom praw wyborczych. Kobiety walczące o swe prawa zaczęto wkrótce nazywać sufrażystkami. Organizowały one wiece i manifestacje, na różne sposoby nękały polityków.
Ruchy narodowe
Od połowy XIX w. w społeczeństwach europejskich następował proces budzenia się świadomości narodowej wśród grup społecznych, które wcześniej pozostawały obojętne wobec idei narodowych (chłopi i robotnicy). Poczucie wspólnoty losów i celów upowszechniało się więc wśród wszystkich członków narodu, niezależnie od ich pozycji społecznej. Proces ten uważa się za najważniejszy czynnik decydujący o powstaniu narodu we współczesnym rozumieniu- narodu nowoczesnego.
Wydarzenia Wiosny Ludów przyspieszyły kształtowanie się ruchów narodowych w Europie. Część z nich np. polski, węgierski czy irlandzki dążyła do utworzenia własnych, narodowych państw. Z kolei niemiecki czy włoski dążyły do zjednoczenia narodowego. Wkrótce do tych ruchów dołączyły kolejne: bułgarski, serbski, chorwacki, czeski, ukraiński, litewski, białoruski i słowacki. Dążyły one do odrębności kulturowej i budowy niepodległych państw.
W tym czasie narodził się SYJONIZM- ideologia narodowego odrodzenia żydowskiego, która była reakcją na wzrost antysemityzmu oraz świadectwem istnienia nowoczesnej świadomości narodowej Żydów. Twórcy syjonizmu głosili, że Żydzi pomimo rozproszenia stanowią taką samą wspólnotę, jak narody zamieszkujące zwarte terytoria. Celem Żydów zaś powinna być budowa własnego państwa. W 1897 r. została utworzona Światowa Organizacja Syjonistyczna, która popierała osadnictwo żydowskie w Palestynie, przygotowywała osadników do emigracji oraz działała na forum międzynarodowym na rzecz utworzenia państwa żydowskiego.
ZJEDNOCZENIE WŁOCH
W drugiej połowie XIX w. europejskie ruchy narodowe osiągnęły liczne sukcesy. Włochom pomimo klęski ruchu narodowego w czasie Wiosny Ludów udało się doprowadzić do zjednoczenia wszystkich krajów Półwyspu Apenińskiego. Głównym zwolennikiem programu zjednoczeniowego był władca Królestwa Sardynii, Wiktor Emanuel II, oraz premier tego państwa, Kamil Cavour. W 1859 r. Sardynia zawarła sojusz z Francją i przystąpiła do wojny przeciw Austrii. Wojska austriackie zostały pokonane w bitwach pod Magentą i Solferino. W wyniku układu pokojowego do Sardynii przyłączona została większość terytorium północnych Włoch. W 1861 r. rewolucjonista Giuseppe Garibadi zorganizował wyprawę, która dała początek postaniu ludowemu w Królestwie Sycylii. W jego wyniku terytorium Jednoczących się Włoch zostało powiększone o Sycylię i Neapol. W tym samym roku przedstawiciele zjednoczonych ziem ogłosili utworzenie Królestwa Włoskiego z Wiktorem Emanuelem II jako władcą. Ostatnim etapem zjednoczenia Włoch stało się przyłączenie w 1870 r. terytorium Państwa Kościelnego, zlikwidowanego wbrew woli papieża. Papież ogłosił się więźniem w swoim pałacu- „ więźniem Watykanu”. Do porozumienia między Stolicą Apostolską a Włochami doszło w 1892 r. W jego wyniku zostało utworzone suwerenne państwo pod władzą papieża- Watykan.
Masowe ruchy polityczne
Ważną konsekwencją demokratyzacji życia publicznego był rozwój nowoczesnych partii politycznych. Rozwój parlamentaryzmu sprawił, że głównym zadaniem partii stawało się zdobycie w wyborach jak największej liczby głosów. Aby utrzymać kontakt partii z popierającymi ją środowiskami, starano się, by do organizacji wstępowało jak najwięcej osób. Powstawały w ten sposób partie masowe.
We wszystkich parlamentarnych państwach Europy uformowały się podobne kierunki polityczne. Nadal istniały ugrupowania konserwatywne i liberalne, jednak ich znaczenie stopniowo malało, gdyż nie umiały pozyskać masowego wyborcy. Z roku na rok wzrastał sił dwóch nowych nurtów politycznych: socjalistycznego i nacjonalistycznego.
RUCH SOCJALISTYCZNY
Partie socjalistyczne deklarowały, że ich podstawowym zadaniem jest walka o prawa robotników i innych pracowników najemnych, a celem ostatecznym budowa społeczeństwa socjalistycznego. Początkowo socjaliści uważali, że warunki bytu robotników może zmienić jedynie rewolucja. Jednak po klęsce Komuny Paryskiej załamały się nadzieje na łatwe zwycięstwo rewolucji proletariackiej. W związku z tym w ruchu socjalistycznym zaczęły się rozwijać nurty umiarkowane, które dążyły do programu socjalistycznego i odrzucały rewolucyjne metody działania. Ich przedstawiciele głosili, że kapitalizm może rozwijać się w stronę socjalizmu w wyniku stopniowych reform. A zadaniem ruchu robotniczego jest zabieganie o te zmiany na forum parlamentów w ramach legalnej partii politycznej. C tzw. reformiści starali się o przyjęcie ustaw regulujących warunki pracy robotników (np. ośmiogodzinny dzień pracy) i wprowadzenie powszechnego prawa wyborczego.
Część działaczy socjalistycznych nie tolerowała strategii stopniowego reformowania systemu kapitalistycznego. Nadal zakładali, że konsekwencja walki klas w społeczeństwie będzie rewolucja proletariacka. Rewolucyjny nurt ruchu socjalistycznego rozwinął się głownie tam, gdzie socjaliście nie mieli możliwości legalnego udziału w życiu publicznym. Według najbardziej znanego przywódcy tego nurtu, Włodzimierza Lenina, zadaniem partii socjalistycznej powinno być przygotowywanie grup świadomych przywódców (partia kadrowa), zdolnych do pokierowania rewolucyjnym zrywem robotników i organizacja państwa proletariackiego. Wybuch rewolucji w 1905 r. w Rosji potwierdził, że możliwe jest masowe wystąpienie robotników przeciwko państwu i klasom posiadającym. Jedno z częściej powtarzanych haseł socjalistycznych było : Proletariusze wszystkich krajów łączcie się! Podkreślało ono wspólnotę interesów robotników różnych państw i wskazywało na potrzebę międzynarodowej solidarności i współdziałania w walce klasowej (tzw. internacjonalizm). Umożliwić miały to organizacje zrzeszające ugrupowania socjalistyczne z różnych krajów. Najważniejszą taką organizacja była I Międzynarodówka Socjalistyczna (1864- 1867). II Międzynarodówkę powołano do życia w 1889 r. Przystąpiła do niej większość partii socjalistycznych Europy, Kanady, Japonii i USA.
ANARCHIZM
W ostatnich dziesięcioleciach XIX w. spore grono zwolenników zyskał anarchizm. Anarchiści twierdzili, że istota zła toczącego życie społeczne jest samo państwo, a nie konkretny ustrój. Należy więc zniszczyć struktury państwowe, które cechuje przemoc i niesprawiedliwość, by na ich gruzach budować nowe, sprawiedliwe więzi między ludźmi. W swych działaniach anarchiści chętnie sięgali po terroryzm.
RUCH NACJONALISTYCZNY
Nacjonaliści twierdzili, że konieczna jest stała mobilizacja własnej wspólnoty narodowej do obrony przed obcymi oraz walka o zapewnienie własnemu narodowi jak najlepszych warunków rozwoju. Głosili też, odnosząc się do koncepcji darwinizmu, że narody toczą ze sobą walkę o przetrwanie. Nacjonaliści twierdzili, że walka o realizację celów narodowych usprawiedliwia łamanie podstawowych zasad moralnych oraz, że istnieją narody lepsze, które mają prawo podporządkować sobie narody słabsze. Hasła nacjonalistyczne znajdowały posłuch zarówno wśród opinii publicznej, jaki i w elitach politycznych państw europejskich oraz Japonii. Na przełomie XIX i XX w. nacjonalizm święcił tryumfy w Niemczech, Wielkiej Brytanii, Rosji, Włoszech i Francji. W przypadku narodów pozbawionych własnej państwowości, walczących o niepodległość, ideologia nacjonalistyczna pełniła funkcje obronną - ułatwiała walkę z wynarodowieniem oraz integrowała. Rozwój nacjonalizmów stał się jedna z głównych przyczyn wybuchu I wojny światowej.
