I wojna światowa.

Wojna światowa I 1914-1918, do 1939 zwana wielką wojną 1914-1918, pierwszy konflikt zbrojny w skali światowej, burzący układ stosunków politycznych po kongresie wiedeńskim 1814-1815.
Przyczyny wojny:
· pragnienie rewanżu Francji za klęskę w Wojnie z Prusami w 1870-71
· dążenia Niemiec do "nakreślenia nowego porządku świata" - czyli powtórnego podziału kolonii w Afryce
· obawy Austro-Węgier o swoją południową granicę, spowodowane chęcią dostępu Rosji do Morza Śródziemnego, co czyniła umacniając pozycję państw słowiańskich na Bałkanach właśnie kosztem Austro-Węgier
Front zachodni
Głównym obszarem działań w tym konflikcie był front zachodni: armie niemieckie, realizując tzw. plan Schlieffena (A. von Schlieffen), po zaciętych walkach we Flandrii dotarły nad rzekę Marnę we Francji. Stoczona tam bitwa (6-9 września) doprowadziła do odparcia agresora na linię rzeki Aisne. W październiku 1914 sztabowcy niemieccy opracowali plan odcięcia Francji od Anglii przez zdobycie Flandrii. Bitwa flandryjska (m.in. walki pod Ypres, 1915) okazała się jednak fiaskiem. Działania militarne zaczęły przybierać charakter wojny pozycyjnej. Niepowodzeniem zakończyła się również niemiecka próba zdobycia Verdun (1916). W odpowiedzi alianci przeprowadzili w czerwcu 1916 ofensywę nad Sommą, podczas której po raz pierwszy użyto czołgów (Wielka Brytania).
Wielkie znaczenie dla wyniku wojny miało przystąpienie do niej (6 kwietnia 1917), po stronie Ententy, USA. W kwietniu i maju 1917 sojusznicy przeprowadzili akcje zaczepne w rejonie Arras. Straty i niepowodzenia spowodowały wybuch powszechnego niezadowolenia w armii francuskiej, opanowany przez generała Ph.H. Ptaina. Ostateczna niemiecka próba wygrania wojny została podjęta w marcu 1918. Po przejęciu inicjatywy przez aliantów (lipiec 1918) wojska austro-węgierskie znalazły się w rozsypce, a rewolucja listopadowa w Niemczech 1918 zmusiła dowództwo niemieckie do zaprzestania działań zbrojnych i podpisanie rozejmu w Compiègne 11 listopada 1918.
Front wschodni
Wojna na froncie wschodnim miała charakter manewrowy. Rosyjskie uderzenie (lato-jesień 1914) w kierunku na Prusy Wschodnie (bitwy pod Tannenbergiem i nad jeziorami mazurskimi) nie przyniosło oczekiwanych rezultatów, natomiast atak w kierunku południowo-zachodnim przesunął wojska rosyjskie na Podkarpacie. W roku następnym połączona ofensywa armii niemieckiej i austro-węgierskiej, rozpoczęta przełomem gorlickim, ustanowiła linię frontu od Zatoki Ryskiej przez Pińsk po Tarnopol. W czerwcu 1916 ruszyło wielkie natarcie rosyjskie (tzw. ofensywa Brusiłowa), które po początkowych sukcesach zostało powstrzymane. Przegrupowanie armii rosyjskiej, spowodowane rewolucją lutową i rewolucją październikową, zmusiło Rosję do podpisania zawieszenia broni w Brześciu Litewskim (listopad 1917), a w konsekwencji pokoju brzeskiego (3 marca 1918).
Front bałkański i włoski
Po serbskiej klęsce na Kosowym Polu w 1915 Austro-Węgry opanowały Serbię i Czarnogórę. 24 czerwca 1915, po zmianie frontu, Włochy wystąpiły przeciw państwom centralnym. Główne starcia, w których Włosi ponosili systematyczne klęski, toczyły się nad rzeką Soczą (m.in. przełamanie frontu włoskiego pod Caporetto 1917). Dopiero po powstrzymaniu natarcia wojsk austro-węgierskich nad rzeką Piawą, 24 października 1918 Włosi rozpoczęli ofensywę w kierunku na Triest. Armia austro-węgierska przestała stawiać opór. Zawieszenie broni podpisano 3 listopada 1918. Skutkiem ofensywy Brusiłowa 1916 był atak rumuński (Rumunia przystąpiła do wojny po stronie Ententy w 1916) na węgierski Siedmiogród 27 sierpnia 1916. Kontratak wojsk monarchii naddunajskiej zakończył się zajęciem Bukaresztu i klęską Rumunii w maju 1918.
Fronty pozaeuropejskie
Rosjanie w 1914 pobili Turków i odnosili lokalne sukcesy aż do 1917. W Mezopotamii Anglicy ponosili klęski w latach 1914-1916, w 1915 połączony korpus australijsko-angielski uległ Turkom w cieśninie Dardanele. Od 1917 Turcy zaczęli ustępować w Mezopotamii i w Palestynie, kapitulując ostatecznie w 1918. Do 1918 Brytyjczycy opanowali większość kolonii niemieckich, Japończycy zajęli posiadłości niemieckie w Chinach.
Działania morskie
Po wprowadzeniu przez Ententę blokady floty niemieckiej rozpoczęła ona w lutym 1915 nieograniczoną wojnę podwodną. Jedynym większym starciem flot nawodnych brytyjskiej i niemieckiej była bitwa na wysokości cieśniny Skagerrak, tzw. bitwa jutlandzka (1916).
Traktaty pokojowe
8 stycznia 1918 amerykański prezydent W.Th. Wilson wystąpił z orędziem do Kongresu, formułującym podstawowe warunki pokoju (Wilsona 14 punktów). Klęski na frontach spowodowały narastanie kryzysu wewnętrznego w Austro-Węgrzech i Niemczech. Wojnę zakończyły traktaty pokojowe: w Wersalu (wersalski traktat pojowy 1919) 28 czerwca 1919 (z Niemcami), w Saint-Germain-en-Laye 10 września 1919 (z Austrią), w Neuilly-sur-Seine 27 listopada 1919 (z Bułgarią), w Trianon 4 czerwca 1920 (z Węgrami), w Sèvres 10 sierpnia 1920 (z Turcją).
Następstwa wojny
W konflikcie zbrojnym udział wzięły 33 państwa, ok. 70 mln żołnierzy (10 mln poległo, 20 mln zostało rannych). W wyniku I wojny światowej rozpadła się monarchia austro-węgierska, Niemcy i Austria stały się republikami, powstała Rosja Radziecka oraz wiele nowych państw (m.in. Polska odzyskała niepodległość), dokonano nowego podziału kolonii i wytyczono nowe granice w Azji i Afryce.
Kalendarium wojny:
· Rok 1914
o 28 lipca - Austro-Węgry wypowiadają wojnę Serbii.
o 30 lipca - w Rosji zostaje ogłoszona powszechna mobilizacja
o 31 lipca - ultimatum niemieckie wobec Francji
o 1 sierpnia - Niemcy wypowiadają wojnę Rosji. W sierpniu wojska rosyjskie wkraczają do Galicji.
o 2 sierpnia - wojska niemieckie wkraczają do Luksemburga
o 3 sierpnia - Niemcy wypowiadają Francji wojnę
o 3 sierpnia - wojska niemieckie wkraczają na terytorium Belgii
o 4 sierpnia - niemiecka artyleria bombarduje Kalisz
o 4 sierpnia - Wielka Brytania wypowiada wojnę Niemcom. Rozpoczyna się morska blokada Niemiec.
o 5 sierpnia - Stany Zjednoczone ogłaszają neutralność w wojnie
o 6 sierpnia - Legiony pod dowództwem Józefa Piłsudskiego wyruszają z Krakowa do dawnego Królestwa Polskiego
o 7 sierpnia - Niemcy zajmują miasto Liege.
o 8 sierpnia - marynarka brytyjska ostrzeliwuje Dar es Salam
o 18 sierpnia - rozpoczyna się niemiecka ofensywa na Francję.
o 20 sierpnia - Niemcy zdobywają Brukselę.
o 23 sierpnia - Japonia wypowiada wojnę Niemcom
o 25 sierpnia - wojska austriackie staczają bitwę z wojskami rosyjskimi.
o 26 sierpnia - Togo kapituluje wobec wojsk francuskich i angielskich
o 26 sierpnia - rozpoczyna się bitwa pod Tannenbergiem.
o 28 sierpnia - koniec bitwy pod Tannenbergiem
o 2 września - Austriacy opuszczają Lwów
o 3 września - Rosjanie zajmują Lwów
o 6 września - wojska niemieckie staczają z wojskami rosyjskimi bitwę nad jeziorami mazurskimi.
o 6 września - rozpoczyna się bitwa nad Marną.
o 9 września - koniec bitwy nad Marną.
o 12 września - kończy się bitwa nad jeziorami mazurskimi
o 21 października - Turcja zamyka drogę wodną przez cieśniny Bosfor i Dardanele dla żeglugi.
o 29 października - flota turecka atakuje rosyjskie wybrzeża
o 2 listopada - Rosja, Wielka Brytania i Francja wypowiadają wojnę Turcji.
o 3 listopada - Niemcy zwyciężają wojska brytyjskie pod pod Tanga w Niemieckiej Afryce Wschodniej
o 5 listopada - państwa Ententy wypowiadają wojnę Turcji
o 5 listopada - Wielka Brytania zajmuje Cypr
o 8 grudnia - brytyjsko-niemiecka bitwa morska koło Falklandów
o 17 grudnia - wojska rosyjskie zostają zatrzymane przez Austriaków pod Limanową
· Rok 1915
o 4 lutego - Niemcy ogłaszają blokadę morską wokół Wysp Brytyjskich
o 22 kwietnia - walki niemiecko-francuskie pod Ypres
o 26 kwietnia - w Londynie zostaje podpisany tajny układ sojuszniczy między Włochami i Ententą
o 2-5 maja - Bitwa pod Gorlicami. Front rosyjski zostaje przełamany przez wojska państw centralnych.
o 7 maja - niemiecki okręt podwodny (U-boot) zatapia amerykański statek Lusitania.
o 22 maja - Austriacy odzyskują Lwów
o 23 maja - Włosi podejmują działania zbrojne przeciwko Austro-Węgrom
o 2 czerwca - flota brytyjska rozpoczyna blokadę wybrzeży Azji Mniejszej
o 10 czerwca - Wielka Brytania zdobywa niemiecki Kamerun
o 1 lipca - Niemcy rozpoczynają ofensywę na Litwę, Kurlandię i dawne Królestwo Polskie
o 19 lipca - Niemcy torpedują angielski parowiec Arabic
o 5 sierpnia - Niemcy wkraczają do Warszawy
o 24 sierpnia - Niemcy tworzą w Warszawie Generalne Gubernatorstwo
o 18 września - Niemcy wkraczają do Wilna
o 22 września - Francuzi rozpoczynają ofensywę w Szampanii
o 6 października - Austriacy rozpoczynają ofensywę w Serbii. Do grudnia Serbia zostaje zajęta.
· Rok 1916
o 21 lutego - rozpoczyna się niemiecko-francuska bitwa o Verdun
o 9 marca - Portugalia wypowiada wojnę Niemcom
o 16 marca - rozpoczęcie ofensywy rosyjskiej koło Dyneburga
o 19 marca - wojska rosyjskie zajmują miasto Isfahan w Pesji
o 31 maja - bitwa jutlandzka pomiędzy flotą brytyjską i niemiecką
o 8 czerwca - Rosja i Japonia podpisują układ sojuszniczy
o 24 czerwca - rozpoczęcie ofensywy wojsk Ententy nad Sommą
o 27 sierpnia - Rumunia przystępuje do wojny po stronie Ententy
o 28 sierpnia - Włochy wypowiadają wojnę Niemcom
o 26 września - początek bitwy austriacko-rumuńskiej pod Hermanstadt
o 21 listopada - śmierć cesarza Austro-Węgier Franciszka Józefa I
o 26 listopada - Grecja wypowiedziała wojnę Niemcom.
o 6 grudnia - wojska niemieckie i austriackie zajmują Bukareszt
o 12 grudnia - Niemcy składają propozycje pokojowe
· Rok 1917
o 22 stycznia - propozycje pokojowe prezydenta USA Wilsona
o 16 marca - car Rosji Mikołaj II abdykuje
o 2 kwietnia - Stany Zjednoczone przystępują do wojny po stronie Ententy
o 6 kwietnia - Stany Zjednoczone wypowiadają Niemcom wojnę
o 9 kwietnia - początek angielsko-niemieckiej bitwy pod Arras
o 27 kwietnia - Grecja przystępuje do wojny po stronie Ententy
o 1 lipca - atak rosyjski na Zaborów i Brzeżany
o 7 listopada - wybuch rewolucji październikowej
o 24 października - przełamanie frontu włoskiego przez Austriaków pod Caporetto.
o 26 października - Austriacy zdobywają włoskie forty Montemaggiore
o 10 listopada - zatrzymanie ofensywy niemiecko-austriackiej nad Piawą
o 20 listopada - atak angielskich czołgów pod Cambrai
o 9 grudnia - wojska brytyjskie zajmują Jerozolimę
o 22 grudnia - początek rokowań państw centralnych z Rosją w Brześciu
· Rok 1918
o 8 stycznia - prezydent Wilson ogłosił orędzie zawierając obietnice utworzenia państwa polskiego
o 9 lutego - podpisanie układu pokojowego miedzy państwami centralnymi a Ukrainą w Brześciu
o 3 marca - podpisanie przez państwa centralne układu pokojowego z Rosją w Brześciu.
o 9 marca - lądowanie wojsk brytyjskich w Murmańsku
o 21 marca - początek ofensywy niemieckiej na froncie zachodnim
o 9 kwietnia - początek niemiecko-francuskiej bitwy pod Lys.
o 1 maja - koniec bitwy pod Lys
o 7 maja - podpisanie przez państwa centralne układu pokojowego z Rumunią w Bukareszcie.
o 18 czerwca - kontrofensywa francuska nad Marną
o 15 września - początek ofensywy wojska Ententy w Macedonii
o 30 września - kapitulacja Bułgarii.
o 24 października - ofensywa włoska nad Piawą
o 30 października - Włosi pokonują Austriaków pod Veneto
o 3 listopada - Austro-Węgry podpisują z państwami Ententy rozejm
o 9 listopada - abdykuje Wilhelm II cesarz Niemiec.
o 11 listopada - abdykuje Karol I cesarz Austro-Węgier
o 11 listopada - zawieszenie broni w Compiegne

Bilans strat:
Skutki polityczne wojny:
· rozpad monarchii austro-węgierskiej
· zmiany polityczne w Niemczech i w Rosji
· odrodzenie się lub powstanie nowych państw w Europie: Polski, Czechosłowacji, Jugosławii, Litwy, Łotwy, Estonii i Finlandii
· nowy podział kolonii w Azji i Afryce
· powstanie Ligi Narodów