Pojęcie sportu

"Pojęcie sportu" stanowi rozdział pracy magisterskiej, której tematem jest "Ryzyko sportowe". Traktuje ona o karnoprawnym charakterze reguł sprtowych i odpowiedzialności karnej uczestników dysyplin za wypadki mające miejsce w trakcie ich uprawiania.
Definicje, klasyfikacje oraz zarys historyczny istnienia reguł sportowych znajdziecie państwo w tej pracy.

POJĘCIE SPORTU


1. Rys historyczny.
Historia wielu dziedzin sportu nawiązuje do utylitarnych czynności człowieka w zamierzchłej przeszłości, jak łowiectwo, wędkarstwo, łucznictwo, wioślarstwo, narciarstwo itd. Wiele innych dyscyplin sportowych wywodzi się z antycznych igrzysk greckich. Także w starożytności uprawiano ćwiczenia typu sportowego, służące przede wszystkim podnoszeniu sprawności żołnierskiej. Igrzyska rzymskie służyły głównie celom widowiskowym. W średniowieczu były znane gry i zabawy będące elementem wychowania rycerskiego. Rozwijały się ludowe formy gier oraz ćwiczeń (np. zapasy, biegi).

Na początku XIX wieku zaczęły powstawać sportowe formy organizacyjne jak kluby, które początkowo miały charakter ekskluzywny, później rozpowszechniły się w środowisku mieszczańskim. W drugiej połowie XIX przystąpiono do opracowywania przepisów określających warunki rozgrywania poszczególnych konkurencji sportowych.

Dynamiczny rozwój współczesnego sportu datuje się od końca XIX wieku a zwłaszcza od wskrzeszenia w 1896 igrzysk olimpijskich. W miarę przybywania klubów sportowych i towarzystw zajmujących się daną dyscypliną sportową, w poszczególnych państwach powstały zrzeszające je związki sportowe a następnie międzynarodowe federacje dla poszczególnych dziedzin sportu.

Współcześnie sport jest uprawiany przez szerokie rzesze ludzi oraz stanowi formę powszechnego widowiska.

2. Definicje sportu.

Sformułowanie karnoprawnej oceny wypadków, których podstawową cechą charakterystyczną jest to, że zdarzają się w toku uprawiania sportu wymaga uprzedniego ustosunkowania się do znaczenia w jakim używa się pojęcia sport. Jest to istotne ponieważ sposób pojmowania tego słowa ma bezpośredni wpływ na zdefiniowanie pojęcia wypadku sportowego. Decyduje to w konsekwencji o kategorii zdarzeń, w zakresie których obowiązywać miałyby określone zasady odpowiedzialności. Cechuje je pewna odrębność, więc choćby z tego powodu ważne jest, w miarę możliwości, precyzyjne określenie znaczenia słowa sport a za nim wypadku sportowego oraz doniosłości karnoprawnej roli reguł sportowych

Ze względu na powszechność tego słowa w dzisiejszych czasach, niezwykle ważnym okazało się określenie jego definicji. Termin ten i jemu pochodne należą do słownictwa ogromnej liczby języków. Z tego też względu spotyka się wiele objaśnień tego pojęcia. Zakresy znaczeń, w jakich używa się tego słowa są na ogół ze sobą zbieżne. Prawdą jednak jest, że nie sformułowano do tej pory jednolitej definicji sportu a przeróżne sposoby określenia jego znaczenia nie pokrywają się ze sobą.

Zakładając, że jest możliwe zdefiniowanie sportu, to próba ta wymagałaby bez wątpienia szczegółowego zestawienia różnych wyjaśnień tego terminu oraz towarzyszących im rozważań co z pewnością byłoby tematem na osobną pracę.

Niejednokrotnie pojawia się wątpliwość, czy proponowane rozwiązania z zakresu karnoprawnej oceny wypadków, znajdują zastosowanie również do tych, mających miejsce w trakcie działalności, co do której nie ma pewności czy jest sportem. Dotyczy to na przykład wypadków towarzyszących walce lub grze uprawianej z obowiązku (jak w szkole czy w wojsku) bądź zdarzających się w toku rekreacyjnego uprawiania sportu (np. dzieci grające w piłkę nożną na łące). Wszystko to ma bezpośredni związek z pojmowaniem słowa sport. To właśnie przekonuje o konieczności uprzedniego rozstrzygnięcia tej kwestii.

Ponieważ trudno o taką definicję sportu, na której można by się oprzeć bez zastrzeżeń należy ograniczyć rozważania poświęcone temu pojęciu do niezbędnego minimum. Za podstawę można przyjąć określenie, które odnosi się do „takiej działalności człowieka, która w danych warunkach społecznych, kulturowych i ekonomicznych uznawana jest przez społeczeństwo za uprawianie sportu, odpowiadając wzorcowi jednej z dyscyplin sportowych” . Chodzi o powszechne odczucie społeczne, względem którego dana forma uprawiania sportu traktowana jest jako rodzaj dyscypliny sportowej.

„Sport to świadoma i dobrowolna działalność człowieka podejmowana w celu zaspokojenia potrzeb: zabawy, współzawodnictwa oraz doskonalenia własnych cech fizycznych i umysłowych. Wyraża się przez ćwiczenia i gry uprawiane według określonych zasad (...)” . Sportem określa się nie tylko uprawianie określonej działalności w sposób systematyczny lecz także sporadyczny. W związku z tym pojęcie to obejmuje wszelkie formy udziału w walkach i grach. Nie zawęża się do działalności, którą zwykło się określać jako sport wyczynowy.

Należy również zaznaczyć, że mianem sportu określa się nie tylko działalność uprawianą w sposób zorganizowany w klubach i innych organizacjach sportowych, ale także rekreacyjnie i prywatnie. „W przeciwnym wypadku, gdyby zająć stanowisko, że sport można uprawiać tylko w ramach organizacji sportowych (...), nie wolno byłoby „indywidualnie” pływać jeździć na łyżwach lub nartach itp. Byłoby to zaprzeczeniem wolności osobistej człowieka i uniemożliwieniem korzystania z dobrodziejstw sportu”. W związku z tym uprawianie danej dyscypliny w toku specjalnie zorganizowanych zawodów lub poza nimi, indywidualnie. Publicznie bądź tez bez udziału widzów. Także branie udziału w treningach, rozgrzewkach czy sprawdzianach mieści się w granicach pojęcia sportu.

Warto też wspomnieć, że z pojęciem sportu identyfikuje się nie tylko dyscypliny uznane przez władze państwowe (nawet jeśli poparcie to byłoby dorozumiane) ale także dyscypliny wręcz zakazane. Oczywiście uprawianie takiej dyscypliny może rodzić niekorzystne konsekwencje choćby w sferze odpowiedzialności karnej za wypadki sportowe. „Do uznania pewnej działalności za dyscyplinę sportową nie jest konieczne uznanie formalne w postaci jakiegoś aktu prawnego. Wystarczy tylko brak formalnego zakazu i uznanie faktyczne w formie przyjęcia się danej dyscypliny sportowej w społeczeństwie”

W związku z powyższym brak zinstytucjonalizowania danej dziedziny przez powołanie określonej organizacji sportowej (związek, klub lub sekcja) nie pozbawia danej działalności cech sportu. Może być to spowodowane na przykład tym, że jest to dyscyplina nowa i mało popularna .

W celu zakwalifikowania danej działalności człowieka jako uprawianie sportu należałoby sprecyzować znaczenie wzorca, z którym jest identyfikowana. Chodzi bowiem o istotę danej dyscypliny sportowej określoną w sposób ogólny. Ujmując najważniejsze elementy, bez których działalność ta traciłaby cechy tej dyscypliny. Na przykład elementarne zasady gry w piłkę nożną sprowadza się do uczestnictwa dwóch zespołów kopiących piłkę w celu umieszczenia jej w bramce drużyny przeciwnej. Ten uproszczony opis zasad, w którym świadomie nie umieszczono precyzyjnych danych jak np. liczba uczestników, czas gry, wymiary boiska itp., sprowadza się właśnie do wyjaśnienia owego wzorca. W związku z powyższym meczem piłki nożnej nie określa się wyłącznie rozgrywek ligowych dwóch zespołów klubowych, odbywających się z poszanowaniem regulaminu, ale także grę grupy ludzi na prowizorycznie wyznaczonym boisku z pogwałceniem oficjalnych reguł sportowych .

„Uprawianiem sportu zatem jest każda konkretna czynność człowieka o istotnych cechach jednej z uznawanych dyscyplin sportu, wykonywana przy zachowaniu zasadniczych reguł i zwyczajów sportowych” . Według niektórych autorów działanie traci charakter sportowy wtedy, gdy przejawia się ono jako umyślne, zamierzone naruszenie reguł sportowych .

Biorąc pod uwagę prawne aspekty sportu, zwłaszcza wypadki sportowe regułom sportowym przypisuje się duże znaczenie prawne. Przestrzeganie ich bowiem jest warunkiem zastosowania szczególnych zasad odpowiedzialności za wypadki sportowe a w szczególności jej wyłączenie.

Znaczenie słowa sport należałoby rozszerzyć o pewien czynnik jakim jest cel. Pojmowany obiektywnie jako to, co się osiąga dzięki jego uprawianiu i subiektywnie – cele jakie osoba uprawiającej sport pragnie osiągnąć. Jednak celem powszechnie uznawanym za istotny element sportu jest współzawodnictwo, walka sportowa, odniesienie zwycięstwa nad przeciwnikiem . W tym kontekście znaczenia celu sportowego obojętne są motywy i pobudki działania uczestnika gry. Może on zmierzać do zwycięstwa dla samej satysfakcji, osiągnięcia rozgłosu. Motorem działania może też być wizja nagrody za zwycięstwo itd. . Różnie pojmuje się cele sportowe. Czasami uczestnikowi walki lub gry przyświecają inne cele, de facto ze sportem nie mające nic wspólnego „Innymi słowy chodzi o to, aby uczestnik gry dążył do pierwszeństwa we współzawodnictwie bądź pokonania przeciwnika, a nie kierował się innym celem” .


3. Klasyfikacje sportów

Sporty można podzielić na wiele sposobów toteż w piśmiennictwie występuje mnóstwo teorii klasyfikujących tę działalność. Należy pokreślić, że punktem wyjścia dla tworzenia różnych podziałów bywa rozróżnianie rodzajów działalności sportowych identyfikowanymi z odpowiednimi dyscyplinami sportowymi jak np. piłka nożna, szermierka, boks itd. Jest to zasadnicza klasyfikacja działalności sportowej, uwzględniana także w opracowaniach prawniczych.

Funkcje przypisywane regułom sportowym w kwestii odpowiedzialności karnej za wypadki ujmowane są w sposób bardzo niejednolity. Uzależnia się doniosłość reguł sportowych od formy uprawiania sportu lub rodzaju dyscypliny sportowej w której notuje się wypadek. Dzieli się więc sporty na różne sposoby, tworzy się kategorie dyscyplin, wyróżnia się pewne formy uprawiania sportu. W związku z powyższym nie odnosi się doniosłości reguł sportowych w równym stopniu do wszystkich wypadków.

Mimo tego, że sporty dzieli się w różny sposób i w związku z tym formułuje się nieraz zróżnicowane zasady odpowiedzialności za wypadki towarzyszące poszczególnym rodzajom i formom uprawiania sportu, to dąży się do tego by pewne przynajmniej zasady były wspólne i ogólnie obowiązujące. Rzadko bowiem pojawiają się publikacje poświecone wybranej dyscyplinie sportu i jej aspektom prawnym choć niektóre dziedziny ze względu na swoją specyfikę i zwiększone ryzyko towarzyszące działaniom rzeczywiście może do tego skłaniać.

Opisując niektóre tylko z istniejących podziałów mam na celu ukazanie różnorodności twierdzeń poszczególnych autorów. Dokonując wyboru, celowo pominięte zostaną te, które nie rzutują raczej na prawną ocenę wypadków sportowych i związaną z nimi odpowiedzialnością. Takich podziałów jest wiele np. sporty zimowe i letnie, wyczynowe, kwalifikowane, rekreacyjne, zawodnicze, wodne, boiskowe itd. Niektóre klasyfikacje uwzględniane w prawdzie w rozważaniach nad prawnymi aspektami sportu (np. indywidualne i zespołowe), nie pozostające jednak w związku bezpośrednim z rolą reguł i zagadnieniem ryzyka sportowego, także zostaną pominięte.

Określając granice odpowiedzialności karnej albo jej wyłączenie za wypadki sportowe bardzo ważną funkcję spełnia okoliczność, czy wypadek zdarzył się w trakcie uprawiania dozwolonej czy zabronionej dyscypliny sportu. Jeżeli przestrzeganie reguł sportowych stanowi przesłankę bezkarności sprawcy to przypisuje też takie znaczenie wymogowi by dany sport był dozwolony .

W związku z powyższym wśród wszystkich sportów wyróżniamy:
1. dyscypliny sportowe dozwolone, legalne czy dopuszczalne
2. dyscypliny nielegalne, zabronione lub niedopuszczalne
W różnych krajach różnie może kształtować się wykaz sportów dozwolonych i zakazanych dlatego klasyfikację tę przeprowadza się w sposób bardzo niejednolity. Mimo, że różne są stanowiska dotyczące tej kwestii to wszyscy zgodni są co do tego, że chodzi o generalny zakaz czy dopuszczalność uprawiania sportu. Nie chodzi tu więc o indywidualne zakazy na przykład organizowania zawodów sportowych w określonym miejscu lub czasie.

Wypadki sportowe zaistniałe w trakcie walki lub gry sportowej uprawianej amatorsko czy profesjonalnie to kwestia dość złożona. Regułom sportowym przypisuje się tu zróżnicowaną role. Pojawia się wobec tego problem sformułowania precyzyjnego kryterium pozwalającego odróżnić obie formy uprawiania sportu zwłaszcza, że ich oceny prawne są różne. Te dwa pojęcia pojmowane są w prawdzie odmiennie ale w praktyce obserwuje się zacieranie różnic. Dlatego omówienie kwestii odpowiedzialności w tym wypadku jest niezwykle trudne. „Uważa się, że o ile w sporcie amatorskim obowiązywać powinno w tym względzie prawo sportowe wykluczające stosowanie odpowiednich przepisów prawa karnego, o tyle w sporcie profesjonalnym ewentualna odpowiedzialność jest kształtowana zawsze według powszechnie obowiązujących zasad prawa karnego” . Reguły uprawiania tej samej dyscypliny sportowej bywają inne w sporcie amatorskim i w profesjonalnym. Do tego dochodzi zazwyczaj istnienie innych władz sportowych.

W zakresie odpowiedzialności ważnym jest podział dyscyplin sportowych na grupę sportów, u podstawy których leży współzawodnictwo oraz sporty oparte na założeniu walki. Do pierwszej grupy zalicza się konkurencje lekkoatletyczne (jak np. biegi, skoki), wyścigi motocyklowe, samochodowe, kolarskie itp. Podstawą tych sportów jest wymierne w czasie, odległości, wadze współzawodnictwo polegające na osiągnięciu przez sportowców lepszych niż inni rezultatów
Do drugiej grupy – opartej na założeniu walki – należą np. zapasy, boks, szermierka, rugby, hokej, piłka nożna itd. Zawodnicy w tych typach sportów dążą do wzajemnego pokonania się. W toku uprawiania tych dyscyplin istnieje duże ryzyko spowodowania uszkodzeń cielesnych (lekkich lub ciężkich niekiedy powodujących śmierć).
A. Gubiński wyodrębnił z drugiej grupy- walk sportowych- jeszcze dwie. Do pierwszej zaliczył miedzy innymi ping-pong, tenis, siatkówkę, piłkę nożną twierdząc, że są to gry, w których o zwycięstwie decyduje przede wszystkim refleks, sprawność ruchów, bystra orientacja a siła fizyczna nie posiada decydującego znaczenia. „W sportach tych istnieje jakiś stopień naruszenia nietykalności cielesnej zawodnika ale nie należy to do zasad gry, nie jest konieczne. Czy nastąpi ono w rzeczywistości, zależy w poważnym stopniu od przestrzegania reguł danej dyscypliny sportu oraz od zręczności zawodników. Oczywiście przy grach tego rodzaju może nastąpić nawet przy przestrzeganiu reguł danej gałęzi sportu, naruszenie nietykalności cielesnej uczestnika (...)”
Do drugiej wyodrębnionej podgrupy zaliczył A. Gubiński przede wszystkim zapasy i boks, w których wskazanych poprzednio walorów, wielką rolę odgrywa siła fizyczna zawodnika. Do istoty tych sportów należy wzajemne naruszanie swej nietykalności cielesnej.

Inny podział sportów opierający się na określeniu tzw. styku fizycznego. Poszczególne dyscypliny sportowe zalicza się do jednej z dwóch grup. Pierwszą grupę stanowią sporty, w których jakiekolwiek fizyczne zetknięcie się zawodników jest niedozwolone a więc wszelkie naruszenia cielesne są niedopuszczalne- tzw. walka pośrednia . Do takich dyscyplin możemy zaliczyć lekkoatletyka, gimnastyka przyrządowa, narciarstwo, łyżwiarstwo, pływanie, kolarstwo itp.
Do drugiej grupy należą dyscypliny sportowe, w których fizyczne zetkniecie zawodników jest dozwolone bądź stanowi istotę tych sportów. W związku z powyższym różne formy ataków cielesnych są przewidziane regułami.

Dość powszechnie cytuje się w literaturze podział sportów według tego czy istnieje możliwość wejścia w fizyczny kontakt z przeciwnikiem i czy możliwe jest w tych warunkach wzajemne uszkodzenie ciała. Ten podział wyodrębnia dwie kategorie dyscyplin sportowych. Sporty zaliczone do pierwszej kategorii to np. boks, zapasy, piłka nożna, hokej, tenis, rugby itp. Przeciwnicy w tych dyscyplinach stykają się ze sobą fizycznie, nawet w warunkach przestrzegania reguł. Wobec tego istnieje możliwość występowania uszkodzeń ciała choć nie są one celem ani środkiem działania osoby uprawiającej sport.
Drugą grupę stanowią sporty w których wyklucza się możliwość wejścia w fizyczny kontakt z przeciwnikami. Są nimi „gry-walki” czyli pływanie, wioślarstwo, wyścigi konne, samochodowe, podnoszenie ciężarów i konkurencje lekkoatletyczne.

S. Jędruch natomiast dzieli dyscypliny sportowe na cztery grupy: wyczyny, wyścigi, gry i walki sportowe. Mianem wyczynów czyli popisów indywidualnych i zespołowych obejmuje autor rzuty dyskiem, oszczepem, młotem, pchnięcie kulą, strzelectwo, gimnastyka, jazda figurowa na lodzie itp. Czyli dyscypliny, które ze swej istoty są całkowicie bezpieczne ze względu na stosunek zawodników do siebie. Ponieważ nie tylko nie występują oni przeciwko sobie, lecz także stosunkowo daleko od siebie, a w konkurencjach zespołowych nie jako rywale ale jako współwykonawcy. Stopień bezpieczeństwa uzależniony jest od tego czy zawodnicy używają do uprawiania tej dyscypliny przedmiotów, maszyn itp. A także od przestrzegania reguł sportowych, zachowania ostrożności i ogólnego zabezpieczenia w ramach imprezy. Przy zachowaniu wszystkich koniecznych wymagań możliwe jest niemal całkowite bezpieczeństwo sportowców jak i publiczności .

Wyścigi czyli rywalizacja polegająca na pokonywaniu przeciwnika przez osiągnięcie lepszych wyników. Takimi sportami są na przykład biegi lekkoatletyczne, płaskie lub z przeszkodami, narciarstwo, łyżwiarstwo, pływanie, kolarstwo, wyścigi samochodowe itp. Te konkurencje mogą być uprawiane w ten sposób by zawodnicy byli na tyle daleko od siebie aby nie mogli sobie nawzajem zaszkodzić. O zwycięstwie może decydować porównanie czasów. Nieszczęśliwe wypadki mogą być tu tylko powodem wadliwej organizacji i nieodpowiedniego zabezpieczenia imprezy, nieostrożności zawodników także nieprzestrzegania przez nich reguł sportowych i innych przepisów (np. o ruchu drogowym w przypadku rajdów) oraz wad konstrukcyjnych sprzętu i urządzeń. Niektóre z tych przyczyn mają to do siebie, że można je wyeliminować i zawsze ktoś ponosi za nie odpowiedzialność. Inne natomiast stanowią nieodłączne ryzyko towarzyszące sportowi. Trudno je przewidzieć i wyeliminować.

Trzecią kategorię sportów tworzą dyscypliny sportowe, których cechą wspólną jest to, że są grami zespołowymi lub indywidualnymi np. piłka nożna, ręczna, koszykówka, siatkówka, tenis ziemny, stołowy, hokej itp. Można podzielić te sporty na te, które odbywają się na tym samym terenie gdzie prawdopodobieństwo bezpośredniego fizycznego starcia jest duże i co za ty idzie wystąpienia wypadku. Ale według S. Jędrucha zręczność , taktyka i przestrzeganie reguł sportowych może wyeliminować niebezpieczeństwo wystąpienia starcia. I na takie gdzie możliwość bezpośredniego starcia jest znikoma. Wypadek można spowodować natomiast za pośrednictwem piłki, co jest zjawiskiem rzadkim i najczęściej niezawinionym.

Czwarta grupa dyscyplin sportowych to walki sportowe takie jak boks, zapasy, dżudo i szermierka. Ich istotą jest bezpośrednia walka sportowców w sposób określony regułami. O zwycięstwie czyli o pokonaniu przeciwnika decyduje siła fizyczna i zręczność. Wygrywa ten, kto w sposób określony regułami obezwładni lub położy przeciwnika. Wywołanie ujemnych skutków nie jest przewidziane ale wysoce przwdopodobne.