Historia Czasy nowożytne Przemiany kultury
ODRODZENIE
Słowo renesans, inna nazwa epoki odrodzenia wzięła się od włoskiego Rinascimento, i oznaczało przywrócenie do życia cywilizacji, którą uśpili barbarzyńcy niszcząc cesarstwo rzymskie. Renesans uważa się za wytwór elit miejskich i uniwersyteckich.
Kolebką odrodzenia są środkowe i północne Włochy, a za ojców odrodzenia uważa się Francesco Petrarkę (poeta, prekursor powrotu do literatury antycznej, „Sonety do Laury”), oraz Coluccio Salutati i Leonardo Brandi (politycy, kanclerze republiki florenckiej, pisarze; nawiązywali do Cycerona; ich myślą przewodnią była potrzeba wychowania nowych pokoleń jako ludzi świadomych swoich obowiązków wobec ojczyzny, a modelowym obywatelem był człowiek samodzielny w swoich decyzjach).
Renesans we Włoszech dzielimy zasadniczo na dwie fazy:
Wiek XIV – pro renesans
Wiek XV i pierwsza połowa XVI wieku – renesans właściwy (quattrocento)
Natomiast w innych krajach za okres renesansu uważa się wiek XVI.
Charakterystyczne dla odrodzenia było:
- odważenie się myśleć odmiennie od reguł (reguł kościelnych, reguł społecznych)
- korzystanie z dorobku dawnych myślicieli (nie tylko, jak powszechnie się sądzi, starożytnych, ale także średniowiecznych)
- gloryfikacja czynów jednostek obdarzonych własną indywidualnością (pomniki)
- uniwersytety – uznane za wyrocznie i poważane przez panujących
Człowiek odrodzenia (cechy charakterystyczne):
- optymistyczny sposób myślenia
- wiara w nieograniczone możliwości jednostek
- przekonanie o wyższości czasów współczesnych nad dawnymi
- znajomość wielu języków
- szerokie wykształcenie klasyczne
- bywający za granicą
Głównym prądem odrodzenia był humanizm, który głosił, iż człowiek jest miarą rzeczywistości i modelem dal wszechświata. Znani wybitni humaniści to:
- Erazm z Rottrdamu
- Niccolo Machiavelli („Książę”)
- Tomasz Morus („Utopia”)
Szybka ekspansja kultury odrodzenia możliwa była dzięki:
- wynalazek druku
- rozwój wymiany handlowej
- stałe połączenia pocztowe
- wzrastająca ilość ludności podróżującej po Europie.
Ośrodki kultury:
- Florencja
Mecenat rodziny Medyceuszy.
Tworzą L. Da Vinci, M. Anioł, R. Santi
- Rzym
- Wenecja
- Mediolan
Najważniejsi pisarze epoki odrodzenia:
- F. Petrarka
- G. Bocaccia
- M. Cerwantes
- W. Szekspir
- J. Kochanowski
Osiągnięcia naukowe:
- sformułowanie teorii heliocentrycznej przez Mikołaja Kopernika
Osiągnięcia humanizmu:
- przetłumaczenie na łacinę Homera
- rozwój badań filologicznych
- udowodnienie przez L. Valla, że donacja Konstantyna jest falsyfikatem
- upowszechnienie dziedzictwa starożytności
- stworzenie warunków do swobodnych dyskusji i badań naukowych
- zniszczenie części dorobku cywilizacji starożytnej (!)
BAROK
Przełom w baroku:
Przełom w rozwoju nauki i pojmowaniu świata – Kartezjusz z racjonalizmem (XVII w.)
Kryzys gospodarczy.
Powstanie państw luterańskich (Szwecja, Dania, Prusy) bądź wielowyznaniowych (Holandia).
Utrata monopolistycznej pozycji kościoła rzymskiego w kulturze zachodnioeuropejskiej.
Kultura znacznie bardziej dostępna, ale skierowana przede wszystkim do władców i arystokratów.
Wiązał się z kulturą dworską.
Spadek znaczenia włoskich ośrodków kultury, pozycję utrzymał tylko Rzym. W Europie wschodniej i środkowej duże rolę odgrywało Monachium i Drezno, Warszawa, a w XVIII w. Dołączyły do nich Berlin i Sankt Petersburg.
Barok był stylem dominującym w architekturze, literaturze i sztuce w XVII i znacznej części XVIII wieku. W architekturze wykształcił się z renesansowego manieryzmu. Najistotniejszą zmianą było odejście od ładu i porządku. Za najważniejszy czynnik kształtujący rozwój baroku europejskiego uważa się kontrreformację. Świątynie powstające w tym czasie miały imponujące fasady, a wnętrza wypełnione były przepychem złoceń, kolumnami, kopułami, obrazami i rzeźbami, sprawiając wrażenie sceny teatralnej.
Charakterystycznymi budowlami architektury barokowej stały się rezydencje pałacowe.
Obrazy i rzeźby również tworzono na użytek dworski lub kościelny. Przeważała tematyka religijna, mitologiczna i historyczna, charakterystyczne dla malarstwa barokowego są również portrety.
Najwybitniejsi malarze:
- Peter Paul Rubens
- Anton van Dyck
- Diego Velazquez
- Rembrant van Rijn
Twórczość literacka baroku bardzo była związana ze środowiskiem dworskim i jego kulturą. Nawiązywała do wątków mitologicznych i antycznych, a forma utworu przeważała nad treścią. Przedstawianie teatralne znalazły szczególne miejsce w twórczości późnego renesansu i baroku. Pisarzy bądź aktorów (takich jak W. Szekspir, L. De Vega, P. Corneille, J. Racine, Molier) traktowano na równi ze sługami. Jednak przedstawienia teatralne stały się trwałym elementem życia dworskiego. Innym odbiorcą niż dwór, była także publiczność miejska. Paryż i Londyn stały się centrami życia teatralnego.
Centra kultury:
- dwory monarsze Ludwika XIII i Ludwika IV (Francja)
- dwory Filipów II, III, IV (Hiszpania)
- dwór Stuartów (Anglia)
- dwór Rudolfa II, Ferdynanda III i Leopolda I w Cesarstwie
Kultura baroku z znacznej części kontynuowała nurt przemian zapoczątkowany przez humanizm i renesans (rozwój literatury tworzonej w językach narodowych, zainteresowanie kultura antyczną – już w mniejszym stopniu). Językiem elit stał się język francuski.
Okres baroku możemy uważać za czas upadku szkolnictwa i uniwersytetów.
PRZEOBRAŻENIA KULTURALNE W RZECZPOSPOLITEJ SZLACHECKIEJ
RENESANS
Rozwój kulturalny Polski XVI wieku miał charakter przede wszystkim szlachecki. U progu XVI wieku Polska podlegała wpływom dwóch stref kulturowych:
1. wpływ miast niemieckich i niderlandzkich na północy Polki (Gdańsk, Toruń, Elbląg, tereny Prus Królewskich)
2. wpływy włoskie i południowoniemieckie na południu Polski, za sprawą:
- związku małżeńskiego Zygmunta Starego z Boną Sforzą, księżniczką mediolańską (1518r.)
- przybycie na dwór królewski wraz z Boną włoskich dworzan
- związki kulturalne i gospodarcze z krajami Półwyspu Apenińskiego
- ściągniecie na dwór artystów włoskich.
Symbolem renesansu w Polsce są krużganki na dziedzińcu wawelskim i Kaplica Zygmuntowska na Wawelu.
Ważne znaczenie miały kontakty naukowe z Włochami (studia zagraniczne na uczelniach niemieckich i włoskich, rozwój łacińskiej i polskiej publicystyki, rozwój literatury pięknej, upowszechnienie czytania, dzięki wynalazkowi druku, który bardzo szybko dotarł do Polski – Kraków, głównym ośrodkiem wydawniczym).
OKRES BAROKU I SARMATYZMU
Ważne przemiany:
Regres gospodarczy.
Kryzys miast i upadek wielu z nich po wojnach.
Ubożenie szlachty.
Obniżenie poziomu wykształcenia szlachty.
Dwory magnackie jako centra życia kulturalnego.
Sarmatyzm (wyróżnianie się szlachty polskiej od szlachty innych krajów, objawiające się większym zakresem przywilejów i wolności, niezależnością od władzy królewskiej, przekonaniem o kompletnym zamknięciu stanu szlacheckiego.).
Sarmatyzm to ideologia stylu życia i światopoglądu sięgająca chętnie do renesansowych tradycji dawniejszego ładu i porządku. Sarmatę wyróżniał ubiór (długi kontusz, wzorowany na wzorcach orientalnych), podgolona głowa oraz szabla. Sarmaci głowili niezwykle patriotyczny model wychowania potomków. Zjawisko sarmatyzmu jest jedną z ważniejszych przyczyn upadku Rzeczypospolitej.
Sztuka barokowa w Polsce:
- ożywione budownictwo rezydencji magnackich (pałace Lubomirskich w Łańcucie, Ossolińskich w Ujeździe, Rezydencja Jana III Sobieskiego w Wilanowie, Zamek Królewski, pałace w Warszawie)
Polska literatura barokowa:
- Jan Chryzostom Pasek „Pamiętniki”
- Ksiądz Benedykt Chmielowski encyklopedia „Nowe Ateny”
- Samuel Twardowski wiersze
- Andrzej Morsztyn
- Wacław Potocki
- Maciej Sarbiewski (piszący po łacinie)
TRUDNE SŁÓWKA
Donacja –synonimy: darowizna, nadanie, zapis
Manieryzm – w sztuce włoskiej okres późnego renesansu, nawiązywał z jednej strony do monumentalizacji, drugiej dążenia innych twórców do osiągnięcia harmonii, pogody i piękna.
Rokoko – ostatnia faza baroku, styl charakteryzujący się olbrzymią przesadą złotniczą, zachwianiem symetrii, dominacją nieregularnych, niesymetrycznych form, zwłaszcza w architekturze.
DATY
1518 – ślub Zygmunta Starego z Boną Sforzą
1543 – wydanie „O obrotach ciał niebieskich” Mikołaja Kopernika
1568 – wynalezienie kompasu przez Federico Commandino
1582 – reforma gregoriańska
1609 – opublikowanie praw Keplera
1687 – opublikowanie podstawowych praw mechaniki i prawa ciążenia – Izaak Newton
1763 – król Fryderyk II wprowadził jako pierwszy w Prusach obowiązkowe nauczanie początkowe dzieci w wieku od 5 do 13 lat