Geneza i działalności Komisji Edukacji Narodowej.

Na przełomie XVIII i XVII w. stan szkolnictwa w Polsce był nadal zły. Szczególnie niepokoił – w porównaniu z osiągnięciami niektórych krajów Europy – stały upadek szkół ludowych.

Po reformach pijara Stanisława Konarskiego, dalszego poważnego wyłomu w tradycyjnym szkolnictwie dokonał nowy król Rzeczypospolitej Stanisław August Poniatowski. Złożona przez niego w 1765 roku Szkoła Rycerska była na naszych ziemiach szkołą państwową, świecką, wychowującą przyszłych oficerów i działaczy politycznych na zasadach patriotyzmu i postępu. Twórcą i komendantem szkoły wojskowe, od dawna postulowanej w Pacta conventa, a nazwanej Akademią Szlacheckiego korpusu Kadetów, był Książe Adam Kazimierz Czartoryski. Napisany przez niego „katechizm rycerski” zawierał kodeks zachowania się w szkole i zasady etyki obywatelskiej i musiał być przez każdego ucznia opanowany pamięciowo. Korpus Kadetów nie był, jak to wynika ze sformułowania treści „Katechizmu”, wyłącznie szkoła wojskowa, ale w równym stopniu i szkołą kształcenia obywatelskiego. Czartoryski pragnął, by absolwenci warszawskiej szkoły rycerskiej mogli być użyteczni zarówno zarówno służbie wojskowej, jak i cywilnej. I dlatego uczono tam przez lat siedem nie tylko budownictwa fortyfikacji wojskowych, ale również i budownictwa cywilnego, fechtunku i innych przedmiotów wojskowych, a także języków obcych (łacina, francuski, niemiecki).

Szkoła była zakładem świeckim, ale nadal stanowym. Przez lat trzydzieści zaszczepiała oświatę w duchu Oświecenia i dała ojczyźnie uczniów wyróżniających się wybitną działalnością, takich, jak m. In.: Tadeusz Kościuszko, Jakub Jasiński, Julian Ursyn Niemcewicz, Karol Otton Kniaziewicz, Józef Sierakowski, Michał Sokolnicki, Józef Longin Sowiński i wielu innych.
Bardzo szybko, mimo silnych sprzeciwów wrogów polskiego państwa i postępu, król Stanisław August Poniatowski doprowadził 14 października 1773 r. do uchwalenia przez sejm ustawy o utworzeniu Komisji Edukacji Narodowej, pierwszej w Europie państwowej i świeckiej władzy szkolnej.

Odpowiedzialna przed parlamentem KEN, oparta o zasadę kolegialności, miała pełną niezależność prawne-administracyjną, a od 1776 r. również materialną, w oparciu o przejęte majątki pojezuickie. W skład Komisji weszli inicjatywy króla dwaj biskupi, wileński –
Ignacy Massalski, płocki – Michał Poniatowski, oraz sześciu dostojników świeckich: Joachim Chreptowicz, August Sułkowski, Ignacy Potocki, Adam Kazimierz Czrtoryski, Andrzej Zamoyski i najmniej spośród nich czynny Antoni Ponikowski. Liczba komisarzy do roku 1794 wzrosła do 38. Obok J. Chreptowicza, A.K. Czartoryskiego, I. Potockiego
i A. Zamoyskiego wyróżnili się aktywną działalnością: Franciszek Bieliński, Julian Ursyn Niemcewicz; uczeni: Feliks Oraczewski, Andrzej Gawroński, Dawid Pilchowski oraz Hieronim Stroynowski. Funkcje sekretarzy pełnili: znany fizjokrata francuski o postępowych poglądach oświatowych, Pierze Dupont de Nemours, Grzegorz Piramowicz.

Byli to ludzie światli, poziwązani z kulturą zachodnią, ale klasowo związani z interesami szlachty, a niektórzy z nich nawet, jak I. Massalski i A. Sułkowski, wykorzystywali fundusze edukacyjne dla celów osobistych. Poniatowski z kolei podporządkował prace oświatowe Komisji interesom swego rodu. Pierwszym prezesem KEN został biskup Ignacy Massalski, usunięty w 1776 r. z tego stanowiska, a po wybuchu insurekcji warszawskiej, powieszony za zdradę kraju przez lud stolicy. Jego następcą aż do końca istnienia Komisji był późniejszy arcybiskup gnieźnieński i prymas, biskup płocki, Michał Poniatowski.

Mimo silnych zależności klasowych wysiłki i osiągnięcia KEN były bardzo poważne.
Uwzględniając różne wpływy i przyczyny natury polityczno-społecznej możemy działalność KEN podzielić na trzy okresy, zgodnie z periodyzacją historyków Oświecenia, a mianowicie 1773-1780; 1781-1788 i 1789-1794.

W pierwszym z nich (1773-1780) Komisja Edukacji narodowej wywalczyła po trzech latach zabiegów w sejmie prawo zarządzania już uszczuplonym funduszem jezuickim. Następnie dokonała nowej organizacji dawnych szkół jezuickich oraz przyjęła trójstopniową, opartą o podział stanowy, zasadę organizacji szkolnictwa. Szkoły parafialne, nadal bardzo nieliczne, były przeznaczone dla dzieci chłopów i rzemieślników, a szkoły powiatowe i wojewódzkie, tzw. większe, głównie dla młodzieży szlacheckiej. Dużym osiągnięciem było powołanie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, mającego opracować przede wszystkim programy i niezbędne podręczniki szkolne. W pierwszych latach (1774-1776) KEN opracowała szereg podstawowych przepisów, dotyczących szkół średnich, parafialnych
i edukacji dziewcząt. Nie były one jednak w pełni realizowane, gdyż spotykały się z oporami ciemnej, reakcyjnej szlachty oraz większości nauczycieli, którymi z reguły byli duchowni, często jezuici. Podjęcie w r. 1777 reformy Akademii Krakowskiej umocniło rolę KEN, zadecydowało o rozwoju nowych kadr nauczycielskich, a więc i o rozwoju szkolnictwa. Początki działalności KEN to zarazem okres walki nowatorstwa z siłami wstecznymi. Zakończył się on chwilowym zwycięstwem reakcji, która na sejmie w 1780 r. odrzuciła kodeks Zamoyskiego, co zahamowało prace KEN w zakresie szkolnictwa elementarnego.
W okresie drugim (1781-1788) wzmogła się praca Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, ukazały się dalsze podręczniki, opracowano projekt Ustaw zatwierdzony w
r. 1783, a przede wszystkim zakończona została reforma Akademii krakowskiej (przez Hugona Kołłątaja) oraz Akademii Wileńskiej (przez Marcina Poczobutta). Od tego czasu tzw. Szkoły Główne w Krakowie i Wilnie objęły odpowiednio nadzór nad szkolnictwem w Koronie oraz na Litwie. Szkoły akademickie odegrały znaczną rolę w procesie zeświecczenia szkolnictwa. Również i szkoły zakonne, podporządkowane KEN, ulegały nowatorskim prądom, m. in. Dzięki napływowi nauczycieli duchownych – absolwentów zreformowanych uczelni.

Trzeci okres (1789-1794) cechował stopniowy upadek Komisji, która w czasie obrad sejmu czteroletniego stała się obiektem ataków. Dokonano wówczas wprawdzie uzupełnień do Projektu Ustaw (1790), ale były one kompromisem na rzecz ugrupowań wstecznych. Targowica w sierpniu 1792r. zażądała przywrócenia zakonu jezuitów, a sejm grodzieński (1793) poddał autonomiczną KEN pod zwierzchnictwo Departamentu Edukacji Narodowej
i wyłączył spod jej kompetencji wychowanie prywatne, czyli przywrócił zakonom zarząd nad ich szkołami. Czołowi działacze KEN i Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych zmuszeni byli do tułaczki politycznej.

Podstawowym zadaniem KEN było opracowanie zbioru przepisów szkolnych. Został on przygotowany przez członków Komisji Edukacji Narodowej i Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych 1781 r. a więc po odrzuceniu kodeksu Zamoyskiego, w okresie wzrastających ataków na dzieło Komisji. Zgodnie z założeniami inicjatorów „Projektu ustaw” miał potwierdzić wielkość oraz wagę podjętej pracy oraz być prawną podstawą obrony reform Komisji Edukacji Narodowej. Zawierał on 26 artykułów skodyfikowanych w przepisy, dotyczące szkół głównych i stanu akademickiego, szkolnictwa parafialnego, konwiktów
i pensji, spraw dydaktycznych, zagadnień wychowawczych, świadczeń społecznych dla nauczycieli oraz problematyki administracyjnej i wewnętrznej. Został on poddany weryfikacji w czasie specjalnej wizytacji generalnej oraz narady powizytacyjnej na posiedzeniu Towarzystwa w 1782 r. W wyniku tych działań została opracowana w 1783 r. ostateczna redakcja „Ustaw Komisji Edukacji Narodowej dla stanu akademickiego i na szkoły w krajach Rzeczypospolitej przepisanych”. Analiza całości materiałów świadczy o wielkości dzieła, które było przepojone myślą postępowania i patriotyczną, głębokim humanitaryzmem stosunku do nauczycieli i wiarą w nową szkołę, oraz w nowe społeczeństwo. W porównaniu jednak z przepisami z lat 1773-1776 widać wyraźnie cofnięcie ideowe oraz osłabienie fali reformatorskiej w wyniku narastającego sprzeciwu obozu reakcji. W tym kierunku poszła trzecia redakcja z roku 1790, już nie ogłoszona.

Trwałymi osiągnięciami może poszczycić się Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, faktyczne ministerstwo oświaty, utworzone przez KEN 10 lutego 1775 r. i kierowane przez
I. Potockiego. Sekretarzem towarzystwa był Grzegorz Piramowicz (1735-1801). Towarzystwo opracowało program szkoły średniej, dostosowując zakres wychowania obywatelskiego do potrzeb powstającej gospodarki kapitalistycznej. Doboru przedmiotów nauczania dokonano w oparciu o klasyfikację nauk Bacona i „Encyklopedię” francuską.

Towarzystwo wydało 27 podręczników, podręczników, z czego tylko 5 było opracowanych przez uczonych zagranicznych. Elementarz wydany w 1785 r. może być potwierdzeniem rzetelnego zainteresowania KEN szkolnictwem dla ludu. Większość podręczników dotyczyła dziedziny humanistyki, ale dzięki staraniom Towarzystwa, mimo ogromnych trudności, w końcu lat osiemdziesiątych pojawiły się pierwsze podręczniki z tzw. historii naturalnej, czyli „Botanika” i „Zoologia”. Wiele jednak potrzebnych podręczników, jak np. z geografii, chemii, ogrodnictwa, rolnictwa, mineralogii, nie było wydanych, a to z braku kompetentnych autorów i z powodu wysokich naukowo-dydaktycznych wymagań Towarzystwa. Jednak pierwsze podręczniki na skutek bardzo długiego procesu ich przygotowania docierały do szkół dopiero od 1780 r. Najcenniejszym dorobkiem wydawniczym KEN były tzw. „Przepisy dla nauczycieli”, czyli przewodniki metodyczne, propagujące nauczanie poglądowe, metody analityczne jako postulat prawa natury oraz podające literaturę naukową przedmiotu. Służyły one podnoszeniu poziomu naukowego
i metodycznego nauczycieli.

Kolejnym poważnym osiągnięciem KEN w dziele przygotowania kadry nauczycielskiej było przeprowadzenie latach 1777-1781 reformy Akademii Krakowskiej
i Wileńskiej. Po długich dyskusjach uznano, że jedynie zreformowanie Akademie Krakowska i Wileńska mogą przygotować pilnie potrzebne kadry nauczycielskie. Obowiązek zreformowania Akademii Krakowskiej powierzono młodemu wówczas Hogonowi Kołłątajowi (1750-1812) w roku 1777, a Wileńskiej Marcinowi Poczobuttowi (1728-1810)
w roku 1780. W okresie ostatnich lat działalności Szkoły Głównej Królestwa, czyli byłej akademii krakowskiej i Szkoły Głównej Wielkiego Księstwa Litewskiego (byłej akademii wileńskiej), rozwinęły się badania naukowe, zasłynęli wtedy tacy wybitni uczeni, jak:
Jan Śniadecki, Wawrzyniec Gucewicz, Hieronim Stroynowski, Stanisław Bonifacy Jundziłł
i wielu innych także i obcego pochodzenia. Reforma obu uniwersytetów, mimo ostrych sprzeciwów, okazała się dziełem przenoszących ogromne korzyści.

W konsekwencji przeprowadzonych reform zorganizowano nową hierarchię szkół. Władzę nadrzędną zachowała KEN, natomiast wszystkie szkoły w Królestwie i na Litwie podlegały bezpośrednio obu Szkołom Głównym, a ich rektorom wszyscy nauczyciele szkół średnich. Stanowili oni, zgodnie z dekretem z 29 IX 1780 r., stan akademicki, przeznaczony „do dawania publicznej edukacji”.

Po zreformowaniu obu uniwersytetów i utworzeniu stanu akademickiego przystąpiono do przygotowania kadry nauczycielskiej. Dnia 2 X 1780 r. otwarto seminarium dla profesorów przy Szkole Głównej w Krakowie pod kierownictwem A. Popławskiego, a w r. 1783 przy Szkole Głównej w Wilnie. W tym też roku przystąpiono do zorganizowania seminarium krakowskiego i pogłębienia jego świeckości. Okres studiów trwał z zasadzie
4 lata, program opierał się o wykłady wybranego przedmiotu, cotygodniowe konwersatoria na temat interpretacji Ustaw KEN, nauczanie języków obcych, sporadyczną praktykę szkolną, funkcje korepetytora oraz o pracę samokształceniową w osobnej seminaryjnej bibliotece. Studenci mogli otrzymywać stypendia, a w wypadku szczególnych walorów specjalne nagrody. Kandydaci do zawodu nauczycielskiego kształcili się w atmosferze postępowej, zgodnie z poglądami fizjokratów, w duchu narodowym i patriotycznym. Ilość świeckich absolwentów seminarium profesorskiego przy Szkole Głównej w Krakowie przekroczyła w latach 1780-1793 liczbę stu.

Na szczególne podkreślenie wśród najwcześniejszych osiągnięć KEN zasługuje fakt podjęcia prób zreorganizowania oświaty dla ludu. Już od końca 1773 r. postulowano zorganizowanie szkolnictwa parafialnego.
Aktem jakby zamykającym wysiłki KEN nad rozwojem szkół parafialnych było powołanie do życia w 1786 r. seminariów w Kielcach i Łowiczu.
Sprawa rozwoju szkół parafialnych mimo sprzeciwów wrogów postępu i ich hamujących poczynań zyskiwała stopniowo aprobatę kół szlacheckich, jak również chłopstwa. Potwierdza ten fakt wzrost szkół elementarnych na ziemiach etnicznie polskich z ok. 175 w 1778 r. do ok. 300 w 1791 r. Uchwalona przez sejm czteroletni ustawa nakazywała wszystkim proboszczom utrzymywania bakałarza dla udzielania nauczania początkowego, czyli wprowadzała rodzaj przymusu szkolnego. Nie mogła ona jednak spowodować radykalnych przemian, gdyż Targowica i sejm grodzieński obaliły dzieło komisji Edukacji narodowej, oddając szkoły parafialne z powrotem pod zarząd zakonów.

Następnym dokumentem świadczącym o wielkiej trosce Komisji Edukacji Narodowej o rozwój oświaty ludowej było wydanie w 1785 r. długo oczekiwanego „Elementarza dla szkół parafialnych”. W pracach przygotowawczych nad nim brali udział wszyscy członkowie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych. Ostatecznie „naukę czytania i pisania” przygotował Onufry Kopczyński, autor pierwszej gramatyki polskiej.
Część (I) stanowiła pierwszy polski elementarz, oparty na metodzie
analityczno-syntetyczno-wyrazowej, stanowiącej wówczas ogromny postęp w nauczaniu początkowym, a podejmowaniu przez pedagogów dopiero w XIX w. Ponadto, dzięki wskazówkom metodycznym, elementarz Kopczyńskiego stanowił duże osiągnięcie i był chlubą polskiej myśli pedagogicznej. Również część (II) „Nauka rachunków”, ujęta poglądowo przez Andrzeja Gawrońskiego, znanego matematyka i astronoma, spełniła postulaty dydaktyczne KEN. Wartościom wychowawczym służyć miała część (III) „Nauka obyczajowa”, opracowana w ścisłym związku z tzw. prawem natury przez Grzegorza Piramowicza. Ukazując najistotniejsze sprawy życia, pragnął autor wytworzyć w dziecku wiejskim uczucie miłości i ofiarności dla ojczyzny, ale zarazem i posłuszeństwa wobec pana oraz panującego ustroju feudalnego.
Idea Komisji Edukacji Narodowej mimo upadku państwowości polskiej nie zamarła, lecz przeciwnie stopniowo urastała do wyżyn ideału. Z jej dorobku i z zasad przez nią opracowanych przyjmowano w okresie rozbiorów, w warunkach walk z germanizacją i rusyfikacją, ideał całkowitego unarodowienia nauczania oraz obywatelskiego i patriotycznego wychowania
Znaczenie komisji Edukacji Narodowej mimo niekiedy tylko połowicznych jej sukcesów były ogromne. To pierwsze w Europie świeckie ministerstwo oświaty dokonało w imieniu państwa ujednolicenia całego systemu szkolnego. Przeprowadziło reformę szkolnictwa średniego i wyższego oraz rozpoczęło walkę o stworzenie szkoły elementarnej, obowiązkowej dla całej młodzieży, niezależnie od jej pochodzenia. Prace Komisji Edukacji narodowej były przez cały wiek XX punktem wyjścia dla autorów dalszych projektów reform szkolnictwa polskiego.


BIBLIOGRAFIA
1. Z. MARCINIAK, „ZARYS HISTORII WYCHOWANIA” WARSZAWA 1978 PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE
2. T. MIZIA, „O KOMISJI EDUKACJI NARODOWEJ” PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE WARSZAWA 1972
3. PRZEGLĄD STRON INTERNETOWCYH