Wszystko o kulturze greckiej.

Architektura:

Początki budowy świątyń greckich nie są dobrze znane. Prawdopodobnie wtedy popularny był typ domu (megaronu), z przedsionkiem i portykiem na kolumnach, a elementy tej budowli wykonane były z drzewa. Grecy potem przerobili, udoskonalili te domy. W wyniku tego powstała skromna świątynia z dachem dwuspadowym. Wykonane były z drewna i oblepione gliną. Trzeba wspomnieć, że świątynia grecka była z reguły budowlą kolumnową.
Nakrywał ją niewysoki dach, tworzący na przodzie i tyle świątyni dwa trójkątne przyczółki. Do 3 wieku p.n.e. były to konstrukcje drewniane. Preferowano trzy porządki architektury:
- porządek dorycki (Grecja właściwa)
- porządek joński (kolonie greckie na wybrzeżach małej Azji)
- porządek koryncki (najpóźniejszy styl)

Porządek dorycki:
Świątynia stoi na trzystopniowym podwyższeniu. Kolumny nie mają baz. Trzony kolumn złożone z bębnów są żłobkowane, w środku lekko zgrubione. Kapitel dorycki składa się z okrągłej poduszki i płyty nad nią.

Parteon

Porządek joński:
Na stylobacie-podstawie wznosi się kolumna. Ma ona bazę złożoną z pierścieni, wałków i zagłębień. Trzon kolumny jest głęboko kanelowany. Na kapitel składają sie dwie ślimacznice, zwane wolutami. Cienka płyta oddziela kapitel od belkowania, które składa się ze stopniowego architrawu, z gryzu gładkiego i gzymsu


Porządek korynki:
Nie różni się w zasadzie od stylu jońskiego, poza kapitelem, który jest zasadniczo inny. Jego trzon otaczają liście akantu, ponacinane brzegami. Spośród nich wyrastają nici lub łodygi, zwinięte w małe woluty. Kapitel jest żywy, bardzo dekoracyjny.
Tajemnica piękna i oddziaływania porządków greckich leży w prostocie konstrukcji, w celowości każdego szczegółu, w jasności formy. Świątynie greckie są włączone w krajobraz, a nie dominują nad nim. Stąd harmonia i spokój.
Katedra w Syrakuzach na Sycylii, jest chyba jedyną budowlą dorycką, która nieprzerwanie od wczesnego 5 wieku aż do dziś służy celom religijnym. Również w Atenach na Akropolu mamy przykład budowy w porządku doryckim. W głębi Akropolu wznosi się Partenon poświęcony Atenie jako bogini mądrości.
To także przykład na budowle w tym stylu zbudowaną na planie Megaronu otoczonego kolumnadą.


Filozofia:

Od najdawniejszych czasów ludzie zadawali sobie pytania o sens życia, początki świata, prawa rządzące przyrodą itd. Odpowiedzi szukali w magii, a także w ideach religijnych. W VI wieku p.n.e. w Grecji pojawili się jednak myśliciele, którzy - jako pierwsi w dziejach ludzkości - próbowali odpowiedzieć na te pytania bez odwołania do religii, jedynie drogą racjonalnego rozumowania. Takie dążenie do racjonalnego wyjaśnienia najbardziej podstawowych problemów życia ludzkiego i świata nazywamy filozofią. Możemy więc powiedzieć, że filozofia narodziła się w Grecji w VI wieku p.n.e.

Demokryt z Abdery (ok. 460 p.n.e.-po 375 p.n.e.)
Życie: Demokryt urodził się w Abderze, jońskim mieście w południowej Tracji, ok. 460 r. p.n.e. Spadek pozwolił mu odbyć w młodości dalekie podróże. Po powrocie miał przystać do swego mistrza, Leukipposa (ur. ok. 480 p.n.e.), od którego przejął doktrynę atomistyczną, później przez siebie udoskonaloną. Bywał w Atenach. Dożył późnej starości. Zmarł w rodzinnym mieście.
Pisma: Demokryt pisał bardzo dużo: starożytność przekazała informacje o ponad 60 tytułach. Z całego tego zbioru do dziś zachowało się niespełna 300 fragmentów, z których większość dotyczy problemów etycznych. Jego dzieła były pierwszymi traktatami etycznymi, jakie powstały w Grecji.
Poglądy: Demokryt znany jest przede wszystkim jako twórca atomizmu, choć miał poprzednika w swym zapomnianym mistrzu, Leukipposie. Demokryt żył współcześnie z Sokratesem, ale przez historię zaliczony został do filozofii przedsokratejskiej. Koncepcja atomistyczna o tyle zaważyła na etyce Demokryta, że nie miał on złudzeń co do nieśmiertelności duszy, która po śmierci człowieka – jak wszystko, co składa się z atomów – miała ulegać rozkładowi.
Demokryt uważał – podobnie jak Homer – że w człowieku występują dwie władze: władza intelektualna (rozum) i władza odpowiedzialna za działanie, którą określał mianem serca (obie łącznie należały do duszy). Ideałem był dla niego człowiek, który osiągnął pełne zespolenie tych dwóch władz, tak aby serce nie buntowało się przeciwko rozumowi i spełniało jego polecenia. Miało to gwarantować osiągnięcie cnoty, a wraz z nią szczęścia. Ten ideał Demokryt określał mianem eutymii (co znaczy: posiadanie dobrego serca); wydaje się, że eutymia zastępowała w systemie Demokryta greckie pojęcie eudajmonii (greckie pojęcia odnoszące się do moralności). Jeśli serce człowieka przeciwstawia się rozumowi, to popada w ślepy upór, co w konsekwencji sprowadza na człowieka udrękę i brak szczęścia. Podstawowe dwie wady unieszczęśliwiające człowieka to chciwość i zazdrość. Miara moralna dotyczyła nie tylko osądu samego siebie, ale także innych: Demokryt opowiadał się za ścisłym rozumieniem sprawiedliwości i za bezwzględnym przestrzeganiem jej nakazów. Etyka Demokryta była – w przeciwstawieniu do Homera – demokratyczna w swym wydźwięku, a nie arystokratyczna. Szczęście było dla Demokryta gwarantem przyjemności (a nie odwrotnie). Doznaje go nie sama dusza, a cały człowiek. Szczęście to stan spokoju, zrównoważenia i wolności od lęku. Aby je osiągnąć, należało ćwiczyć swój charakter przez spełnianie dobrych uczynków, umiar, zrównoważony tryb życia, ograniczenie potrzeb, namysł nad własnym postępowaniem. Demokryt z rezerwą odnosił się do przyjemności cielesnych i uważał, że przyjemności duchowe (do których zaliczał zdobywanie wiedzy, prawdziwą przyjaźń czy działalność obywatelską) są daleko wyższe od cielesnych, za konieczne uznawał jednak zaspokajanie elementarnych potrzeb ciała.
Indywidualny rys mają przekonania Demokryta dotyczące życia rodzinnego: filozof nie tylko nie uznawał troski o zostawienie potomstwa za obowiązek człowieka (jak np. pitagorejczycy [pitagorejskie życie]), ale wręcz zalecał powstrzymanie się od nadmiernego płodzenia ludzi. Uważał, że dużo mniejsze ryzyko wiąże się z adoptowaniem dziecka niż z prokreacją. Był także przeciwny małżeństwu jako odciągającemu bardziej wartościowe jednostki od poważniejszych spraw, takich jak praca dla państwa czy zgłębianie tajemnic natury. A obserwując zwierzęta dochodził do wniosku, że o ile rodzice naturalnie troszczą się o potomstwo, to potomstwo nie ma większych naturalnych skłonności do opieki nad rodzicami; wnosił stąd, że ludzkie mniemania dotyczące powinności dzieci wobec rodziców nie mają podstaw naturalnych.
Oddziaływanie: Filozoficzne poglądy Demokryta znane były w Grecji bardzo szeroko, ale wielu filozofów je odrzuciło. Szczególnie ostro zwalczał je Platon, który znał dzieła Demokryta, ale nigdzie w pismach nie wymienił go z imienia. Najważniejszymi spadkobiercami Demokryta stali się epikurejczycy [Epikur], którzy przejęli nie tylko atomizm, ale także niektóre elementy etyki, takie jak podział potrzeb cielesnych na konieczne i niekonieczne czy koncepcję spokoju ducha jako celu życia ludzkiego.

Empedokles (ok. 492 p.n.e.-ok. 432 p.n.e.)
Życie: Empedokles urodził się w mieście Akragas (obecnie Agrigento) na Sycylii ok. 492 r. p.n.e. Wędrował po różnych miastach tzw. Wielkiej Grecji (tj. Sycylii i południowej Italii) propagując swoje myśli, nauczając, lecząc itp. Był zagadkowym człowiekiem: politykiem, lekarzem, badaczem przyrody, poetą, mówcą i mistykiem.
Pisma: Pozostawił po sobie przynajmniej dwa poematy: "O naturze" i "Oczyszczenia", z których dochowały się fragmenty. Źródła donoszą o innych jeszcze pismach, ale ich istnienie już w starożytności podawane było w wątpliwość.
Poglądy: Empedokles znany jest z historii filozofii jako twórca systemu, wedle którego dwie przeciwstawne siły, Miłość i Nienawiść, wiodą ze sobą walkę. Podlegają jej wszystkie żywioły. Miłość łączy, a Waśń dzieli, kolejne zaś etapy istnienia świata wyznaczane są przez przewagę jednej bądź drugiej. Dwie te siły odgrywają także ważną rolę w poglądach moralnych Empedoklesa: ten, kto zaufa Nienawiści i zabije istotę żywą, skazuje swą duszę na pokutę w kole żywotów [wędrówka dusz]. Podobnie sądzili pitagorejczycy [pitagorejskie życie], z tym, że wedle Empedoklesa jedynym i głównym przewinieniem sprowadzającym nieszczęścia na duszę było zabicie istoty żywej. Empedokles piętnował wszelkie zabijanie, włączając w to składanie krwawych ofiar, które uznał za niemiłe bogom, a także spożywanie ciał zwierząt oraz bobu i liści wawrzynu. Dusze bliskie wyzwolenia miały na ziemi przyjmować rolę lekarzy, poetów, wodzów i proroków (sam Empedokles uznawał się za takiego).

Ksenofanes z Kolofonu (ok. 570 p.n.e.-po 478 p.n.e.)
Życie: Ksenofanes urodził się w jońskim mieście Kolofonie w Azji Mniejszej. Rodzinne strony musiał opuścić prawdopodobnie na skutek podboju ojczyzny przez Persów, co nastąpiło około 546 r. p.n.e. Wedle tradycji uczestniczył w zakładaniu Elei, greckiej kolonii w południowej Italii, gdzie schronienie znaleźli uciekinierzy z Azji Mniejszej; tam też osiadł. Miał żyć bardzo długo, może nawet ponad sto lat.
Pisma: Ksenofanes pisał poematy, z których pozostało około 40 fragmentów. W niektórych z nich odnosi się do problemów filozoficznych.
Poglądy: Najbardziej znane i interesujące dla etyki fragmenty z pism Ksenofanesa dotyczą koncepcji bóstwa. Ksenofanes krytykuje przedstawianie bogów na podobieństwo człowieka, szydzi, że gdyby zwierzęta mogły malować, to przedstawiałyby bogów jako podobnych do siebie. Zwraca on uwagę na to, że grecka mitologia przypisywała bogom czyny, jakie człowiekowi przyniosłyby hańbę i występuje przeciwko temu, co na temat bogów mówili Homer i Hezjod. Bóg – wedle Ksenofanesa – jest jeden, wprawia wszystko w ruch mocą umysłu, "cały jest widzeniem, cały jest myśleniem, cały jest słyszeniem". Nie jest jasne, czy Ksenofanes traktował swoje bóstwo jako coś bezcielesnego, czy raczej utożsamiał je z kosmosem lub jakąś jego częścią. Koncepcja Ksenofanesa jest prototypem filozoficznego ujęcia istoty najwyższej w przeciwstawieniu do koncepcji religijnych, opartych na mitologicznej tradycji i przypisujących bóstwom roz-maite cechy indywidualne. Ksenofanes mniej był pewny – jak się zdaje – swoich spekulacji na temat prawdziwej natury bóstwa niż krytyki ujęć antropomorficznych.
Oddziaływanie: Ksenofanesa uważa się za poprzednika szkoły elejskiej, która swymi metafizycznymi i logicznymi spekulacjami wpłynęła na rozwój filozofii i poziom kultury logicznej.

Pitagoras (ok. 570 p.n.e. – ok. 495 p.n.e.)
Życie: Wiadomości na temat życia Pitagorasa są niepewne. Pitagoras urodził się ok. 572-570 r. p.n.e. na wyspie Samos. Jego nauczycielem miał być Ferekydes z Syros, autor poczytnego orfickiego dzieła o tematyce mitologicznej. Tradycja przypisuje Pitagorasowi odbycie w młodości licznych podróży, w trakcie których miał zapoznać się z wiedzą i misteriami m.in. Egiptu i Babilonu, jednak nie ma co do tego pewności. Zaczął nauczać prawdopodobnie jeszcze na rodzinnej wyspie. Około 532 r. p.n.e., z nie do końca wyjaśnionych przyczyn, Pitagoras przeniósł się do Krotony, miasta położonego w południowej Italii, i tam założył swój wpływowy związek o charakterze naukowo-etyczno-politycznym. Przez członków związku czczony był jako istota o nadludzkim, boskim charakterze: miał pamiętać swe przeszłe wcielenia i umieć przewidywać przyszłość. Pod koniec VI w. p.n.e. pitagorejczycy rządzili w Krotonie. Okoliczności śmierci Pitagorasa nie są jasne. Prawdopodobnie ok. 500 r. p.n.e. wybuchło w mieście powstanie przeciwko pitagorejczykom, a Pitagoras udał się do Metapontu i tam wkrótce zmarł.
Pisma: Źródła wspominają pisma Pitagorasa, ale nic z nich nie dotrwało do naszych czasów. Tradycja przypisuje mu wierszowany "Święty poemat", obecnie uznany za twór późniejszy (prawdopodobnie z przełomu I w. p.n.e. i I w. n.e.). W pierwotnym związku pitagorejskim wiedza miała charakter ezoteryczny (tajny), toteż przekazywano ją tylko wybrańcom, jednak prawdopodobnie istniały nieznane dzisiaj pisma pitagorejskie, gdyż wielu filozofów starożytnych wykazuje znaczną wiedzę na temat filozoficznych poglądów Pitagorasa i jego szkoły.
Poglądy: Pitagorasowi przypisuje się znane z geometrii twierdzenie nazwane jego imieniem oraz odkrycie liczbowych stosunków między podstawowymi interwałami w muzyce. W filozofii zasłynął przede wszystkim ze względu na koncepcję liczb jako tworzywa rzeczywistości. On też miał jako pierwszy używać słów "filozof" i "filozofia".
Na formowanie się jego koncepcji moralnych istotny wpływ wywarły wierzenia orfickie, jednak swą koncepcję etyczno-eschatologiczną Pitagoras połączył z uprawianą przez siebie metafizyką i naukowym, badawczym podejściem do rzeczywistości. Całość poglądów moralnych szkoły pitagorejskiej zyskała miano pitagorejskiego życia.
Oddziaływanie: Etyczne i filozoficzne koncepcje Pitagorasa długo oddziaływały na rozmaite kierunki i nurty filozoficzne. Pierwotny związek przetrwał po śmierci mistrza prawdopodobnie jeszcze kilkadziesiąt lat, jednak opozycja antypitagorejska w południowej Italii doprowadziła ok. połowy V w. p.n.e. do jego upadku politycznego i niemal całkowitego rozpadu. Pozostałe wspólnoty pitagorejskie starały się przechować nauki mistrza, ale różniły się między sobą filozoficznymi zainteresowaniami i poglądami; ostatecznie pitagoreizm zaniknął pod koniec IV w. p.n.e. Pewne wątki filozofii pitagorejskiej przetrwały w poglądach Empedoklesa oraz Platona. U schyłku starożytności doszło do odrodzenia tych koncepcji w postaci neopitagoreizmu. W założonej przez Pitagorasa wspólnocie naukowo-etyczno-politycznej obowiązywały specyficzne reguły postępowania i przepisy moralne. Część z tych przepisów miała charakter organizacyjny: regulowały one sposób funkcjonowania związku. Za życia mistrz sam egzaminował adeptów starających się o przyjęcie do związku, zwracając uwagę na ich cechy fizyczne, umysłowe i charakter. Potem następował trzyletni okres próby, kiedy kandydat był w dalszym ciągu pilnie obserwowany pod kątem wytrwałości w zdobywaniu wiedzy oraz obojętności na sławę i zaszczyty. Następnie był pięcioletni "okres milczenia", poprzedzający wtajemniczenie. W tym czasie adepci mogli słuchać Pitagorasa tylko nocą i widzieć go wyłącznie okrytego welonem, musieli także oddać do dyspozycji związku całe swoje mienie. Dopiero po pozytywnym przejściu tych wszystkich prób dochodziło do wtajemniczenia i przyjęcia do związku. Tylko część członków poznawała w pełni nauki, innym udostępniano uogólnienia w postaci dogmatycznej. Zakazane było zdradzanie nauk przekazywanych w związku osobom postronnym; źródła starożytne donoszą o wykluczeniu ze związku w przypadku zdrady jego tajemnic.
W związku obowiązywał pewien styl życia wiążący się z licznymi ograniczeniami. Wiele z tych przekonań wypływało z pitagorejskiej koncepcji wędrówki dusz: dobre życie mogło wyrwać duszę z koła wcieleń. Tego typu przekonania obce były umysłowości greckiej, toteż często wzbudzały drwiny (por. anegdoty o Pitagorasie). Skoro dusza człowieka może znaleźć się także w innym ciele, to wszystkie istoty żywe są sobie pokrewne. Stąd wynikał zakaz zabijania istot żywych, obejmujący także zakaz niepotrzebnego niszczenia roślin. Nie jest jasne, czy pitagorejczycy byli całkowitymi wegetarianami, czy też dopuszczali spożywanie mięsa pochodzącego z określonych zwierząt. Najczęściej komentowanym i najbardziej dziwacznym ograniczeniem pokarmowym pitagorejczyków był zakaz spożywania bobu, a także deptania tej rośliny. Z wiary w wędrówkę dusz wynikały jeszcze inne przekonania: odmowa noszenia ubrań ze skór zwierzęcych, składania krwawych ofiar i wróżenia z wnętrzności zwierząt ofiarnych. Wędrówka dusz służyła także do uzasadnienia cierpienia na ziemi: jeśli dobry człowiek cierpiał, mogło to oznaczać pokutę za winy popełnione w poprzednim wcieleniu (teodycea).
Pitagorejczycy przestrzegali jeszcze wielu innych zaleceń. Ograniczenia dotyczyły sfery płciowej: uznawano tylko stosunki tylko między małżonkami (nie jest pewne, czy rację mają źródła mówiące o tym, że najbardziej wtajemniczeni musieli przestrzegać celibatu), zalecano daleko posuniętą wstrzemięźliwość, unikanie rozpusty i namiętności cielesnej. Należało czcić to, co boskie, szanować prawa i rodziców, dbać o wydanie zdrowego potomstwa i opiekować się nim (uzasadnienie tych nakazów było religijne: należało pozostawić po sobie czcicieli bóstwa). Zalecano umiar, pracę nad sobą, kontrolowanie swych poczynań rozumem. Pitagorejczycy mieli wieczorem robić swoisty "rachunek sumienia" rozważając, jakie dobre, a jakie złe uczynki popełnili danego dnia. W przeciwieństwie do orfików, którzy ciało mieli w pogardzie, pitagorejczycy nakazywali dbać o zdrowie. Do ich szkoły należało wielu atletów, wyszło z niej wielu lekarzy. Do związku przyjmowano także kobiety. Teano, żona Pitagorasa odgrywała w nim istotną rolę.



Teatr
Teatr grecki narodził sie z przedstawień religijnych na cześć boga Dionizosa, organizowanych w czasie świąt zwanych Dionizjami. Pierwotnie podczas Dionizji występował chór satyrów pod przewodnictwem koryfeusza, który intonował pieśń wykonywaną następnie przez śpiewaków. Z czasem koryfeusz wyodrębnił się i zaczął prowadzić dialog z chórem, pełniąc rolę aktora. Wielkie Dionizja organizowano w miastach, w marcu. Z nich powstała tragedia We wrześniu miały miejsce małe Dionizja, odbywające się na wsiach, które zapoczątkowały komedię. Sztuki prezentowano w formie zawodów przedstawień, czyli agony. Do współzawodnictwa stawało zwykle trzech dramatopisarzy. Każdy z nich miał jeden dzień na przedstawienie swojej tetralogii, czyli zestawu czterch dramatów, w skład którego wchodziły trzy tragedie i jedna komedia.
Poszczególni dramatopisarze greccy nie tylko pisali sztuki, ale również mieli zasługi w rozwijaniu formy przedstawień. Tespis w VI w. p.n.e. wprowadził pierwszego aktora i zbudował skene. Ajschylos na przełomie VI i V w. p.n.e. wprowadził drugiego aktora, zastosował prolog, opisy i opowiadania. W V w. p.n.e. Sofokles wprowadził trzeciego aktora, zwiększył obsadę chóru i jednocześnie zmniejszył jego rolę w akcji na rzecz przodownika chóru. Zerwał też z tematycznym związkiem poszczególnych części tetralogii. Również w V w. p.n.e. Eurypides zastosował monolog przedstawiający psychiczne przeżycia bohatera, a także wprowadził postaci kobiece.
Sztuki greckie wystawiano zwykle pod gołym niebem. Teatr składał się z kilku części. Theatron był półkolistym miejscem, gdzie zasiadali widzowie. Kolejne rzędy widowni znajdowały się coraz wyżej. Na środku teatru znajdował się okrągły plac nazywany orchestra, na którym występował chór. Po jego bokach umieszczone były wejścia dla chóru - parodos. Przed orchestrą znajdował się proskenion, czyli podłużne podwyższenie, na którym występowali aktorzy. Za proskenion umieszczone było skene - budynek, który zasłaniał kulisy i pełnił rolę scenografii.

Teatr Dionizosa Teatr Herodesa Attykusa

„Antygona” Sofoklesa
Antygona jest przykładem starożytnego gatunku dramatycznego, tragedii. Sofokles żył w latach 496-406 p.n.e. Napisał ponad 120 dramatów, z których do naszych czasów zachowało się w całości 7 tragedii, a wśród nich oparte na mitologii: Antygona, Król Edyp, Elektra. Antygona została wystawiona ok. 442 r. p.n.e.
Treść dzieła Sofokles zaczerpnął z mitologii z tzw. mitów tebańskich. Antygona była córka Edypa, dawnego króla Teb. Jej brat Polinejkes połączył się z wrogami Teb, by w ten sposób przejąć w nich władzę. Drugi brat, Eteokles, bronił miasta. Obaj zginęli walcząc przeciw sobie. Kreon, nowy król Teb, nakazał pochować Eteoklesa z honorami, zaś ciało Polinejkesa, jako zdrajcy, zostawić ptakom na pożarcie. Antygona nie zastosowała się do zakazu i pochowała ciało brata. Została za to skazana na karę śmierci poprzez zamurowanie. Kreon po namyśle cofnął karę. Zrobił to jednak zbyt późno. Antygona zdążyła już popełnić samobójstwo. Samobójstwo popełnił też Hajmon, syn Kreona i narzeczony Antygony, oraz Eurydyka, żona władcy Teb.
Antygona dobrze ukazuje istotę antycznego tragizmu. Nieszczęścia spotykające bohaterów nie są karą za ich złe uczynki, ale wynikają z ciążącego nad nimi przeznaczenia - fatum. Wszelkie okoliczności składają się na splot nieszczęśliwych wypadków, tworzących sytuację bez wyjścia. Bohater nie ma możliwości wyboru dobrego rozwiązania. Wszystkie działania prowadzą do klęski. Jeśli Antygona pochowa brata to skaże się na śmierć, gdyż złamie zakaz wydany przez Kreona. Jeśli nie pochowa, to sprzeniewierzy się dawnym obyczajom i nakazom bogów, zalecających grzebanie umarłych. Konflikt między bohaterami jest starciem równorzędnych racji. Kreon prezentuje dobro państwa, ład społeczny, rozum, które nakazują karanie zdrajców. Nie może darować wyroku Antygonie, gdyż obawia się utraty autorytetu wśród poddanych. Popełnia jednak grzech hybris, gdyż jego działaniami kieruje duma i zuchwałość. Antygona kieruje się zaś wiernością nakazowi grzebania zmarłych i miłością do brata. Bohaterowie nie są wolni w swoich działaniach, gdyż ciąży nad nimi fatum, czyli przeznaczenie. Członkowie rodu, z którego pochodził Edyp, Antygona i jej bracia, zostali przeklęci przez bogów. Losy bohaterów musiały więc być tragiczne. Nie mieli oni możliwości ucieczki od fatalnego przeznaczenia.


Rzeźba
Twórczość artystyczna Greków rozwijała się w XI – I w. p.n.e. na Półwyspie Bałkańskim, wyspach Morza Egejskiego, w Azji Mniejszej, południowej Italii, na Sycylii, wybrzeżach Morza Śródziemnego i Morza Czarnego. Poprzedziła ją sztuka mykeńska (kultura helladzka), okres archaiczny (XI – VI w.), którego głównymi zabytkami były: drobne figurki z terakoty, brązu i kości słoniowej, a od VII w. silnie rozwinęła się rzeźba. Okres klasyczny (V–IV w.) charakteryzuje umiar, harmonia, logika i jedność kompozycji. Rozwinęła się rzeźba wolno stojąca ukazująca ruch (Dyskobol Myrona), rzeźba w brązie (m.in. Auriga delficki) i w kamieniu. W drugiej połowie V w. Ateny pod rządami Peryklesa stały się głównym ośrodkiem sztuki. Tworzyli tam wybitni rzeźbiarze (Fidiasz, Alkamenes z Lemnos). Dokonała się synteza porządków architektonicznych: doryckiego i jońskiego. Pojawiła się kolumna koryncka. Poliktet opracował kanon postaci ludzkiej (Doryforos). Pod koniec V w. powstał tak zwany styl mokrych szat (m.in. Nike Pajoniosa z Mende, Nike zawiązująca sandał). W rzeźbie pojawiły się nowe tematy (akt kobiecy). Największymi mistrzami tego okresu byli: Kefisodotos, Praksyteles, Skopas, Leochares, Bryaksis z Karii, Lizyp, którzy tworzyli na podstawie nowego kanonu proporcji (Apoksyomenos). W okresie hellenizmu (323–30 r. p.n.e.) grecka sztuka (zwana hellenistyczną) stała się różnorodna tematycznie i formalnie, bardziej laicka i uniwersalna. W rzeźbie panował realizm i ekspresja. Powstały wtedy takie dzieła, jak: Ołtarz Pergameński, Nike z Samotraki, Laokoona grupa. Okres rzymski, który przypadał na I–IV w. charakteryzował się sztuka coraz częstszą anonimowością i mniejszą oryginalnością. Wcześniej jej wpływom uległa m.in. sztuka etruska i rzymska. W pewnych okresach determinowała styl sztuki perskiej i egipskiej, której dziedzictwo przejęła sztuka bizantyńska i koptyjska. W czasach nowożytnych stała się jedną z podstaw teorii klasycyzmu.
FIDIASZ (ok. 490 p.n.e. - po 432 p.n.e.), największy rzeźbiarz grecki okresu klasycznego. Syn Charmidesa, obywatela Aten. Uczeń Angeladasa. Działał początkowo w Platejach, Tebach, Delfach, potem pracował w Atenach jako doradca artystyczny Peryklesa. Zajmował niezwykłą dla artysty pozycję przyjaciela ateńskiego stratega.

W latach 447-432 p.n.e. kierował całokształtem prac przy przebudowie Akropolu w Atenach. Nieprzyjaciele Peryklesa, nie mogąc zemścić się na strategu, uknuli spisek przeciwko Fidiaszowi, jego przyjacielowi. Oskarżyli Fidiasza o sprzeniewierzenie mienia publicznego (złota i kości słoniowej użytych przy posągu Ateny) i bluźnierstwo (portrety Peryklesa i Fidiasza na tarczy Ateny). Fidiasz został skazany na wygnanie, przeniósł się do Olimpii, gdzie kontynuował działalność artystyczną.

Doniosłość twórczości Fidiasza polegała nie na oryginalności dzieł, lecz na doskonałej kompozycji monumentalnej (monumentalizm) rzeźby, oddającej majestat olimpijskich bóstw. Fidiasz łączył różne dyscypliny rzeźbiarskie: snycerstwo, złotnictwo, obróbka kości słoniowej. Umiejętnie również kierował zespołem artystów (fryz z procesją panatenajską). Jego dzieła znamy przede wszystkim z późnych (rzymskich) kopii i zmniejszonych replik oraz z opisów.
LIZYP, IV w. p.n.e., jeden z najwybitniejszych rzeźbiarzy greckich. Pochodził z Sykionu. Był nadwornym portrecistą Aleksandra III Wielkiego. Wprowadził uwysmuklony kanon ciała ludzkiego (Apoksyomenos). Twórczość Lizypa, znana z kopii (m.in. Herakles Farnese, Odpoczywający Hermes), wywarła wpływ na sztukę hellenistyczną.

SKOPAS, IV w. p.n.e., grecki rzeźbiarz i architekt z Paros. Był inicjatorem stylu patetycznego w rzeźbie. Celował w oddaniu mocnych przeżyć psychicznych: Szalejąca Menada, Meleager; współtwórca dekoracji rzeźbiarskiej Mauzoleum w Halikarnasie; twórca m.in. świątyni Ateny w Tegei (na Peloponezie).

PRAKSYTELES, IV w. p.n.e., jeden z najwybitniejszych rzeźbiarzy greckich, Ateńczyk. Tworzył w marmurze posągi młodzieńczych bóstw, których charakteryzował miękki modelunek, charakterystyczna esowata linia ciała. Jego dziełem był Hermes z małym Dionizosem. Wprowadził akt kobiecy (Afrodyta Knidyjska ok. 360 p.n.e.).

ALKAMENES Z LEMNOS, V w. p.n.e., wybitny rzeźbiarz grecki. Działał w drugiej połowie V w. gł. w Atenach. Był uczeniem i rywalem Fidiasza. Tworzył dzieła o tematyce religijnej w różnych materiałach i technikach, m.in. Hermes Propylajos, Afrodyta w ogrodach oraz Prokne z Itysem (prawdopodobnie jedyne dzieło Alkamenesa zachowane w oryginale).

MYRON, V w. p.n.e., rzeźbiarz grecki. Był przedstawicielem stylu surowego, mistrz w oddawaniu postaci w ruchu. Jego twórczość znana gł. z kopii, m.in. Atena z Marsjaszem, Dyskobol (nowożytna kopie w brązie można oglądać w Muzeum Narodowym w Warszawie).



Najsłynniejsze rzeźby i posągi greckie:

POSĄG ZEUSA OLIMPIJSKIEGO, posąg kultowy Zeusa (13 m wysokości), wykonany ok. 435-430 p.n.e. dla świątyni w Olimpii przez Fidiasza, przy współpracy malarza Panajnosa i toreuty (toreutyka) Kolotesa, zaliczany do siedmiu cudów świata. Przedstawiał boga siedzącego na tronie w płaszczu i z wieńcem oliwnym na głowie, trzymającego w lewej dłoni złote berło, na prawej - posążek Nike. Posąg znajdował się w Olimpii do 426 n.e., kiedy spłonął podczas pożaru świątyni. Inna wersja mówi, że został nieco wcześniej zabrany do Konstantynopola, do pałacu cesarskiego, gdzie spłonął 475. Wygląd posągu Zeusa Olimpijskiego znany jest z opisów literackich i wyobrażeń na monetach z Elidy (I-II w.).

KOLOS RODYJSKI, olbrzymi posąg Heliosa (wysokość ok. 32 m, waga ok. 70 t) na wyspie Rodos (Grecja), dzieło Charesa z Lindos. Został wzniesiony z brązu 292–280 p.n.e. u wejścia do portu dla upamiętnienia zwycięstwa Seleukosa i Nikatora nad Demetriuszem Poliorketesem (304 p.n.e.). Runął 224 p.n.e. podczas trzęsienia ziemi. W starożytności był zaliczany do siedmiu cudów świata.

DYSKOBOL, 'atleta rzucający dyskiem', częsty temat w sztuce greckiej, m.in. słynny posąg dyskobola z brązu dłuta Myrona (ok. 450 p.n.e.)

WENUS Z MILO, najsławniejszy grecki posąg Afrodyty (marmur, wysokość 2,04 m) nieznanego artysty (ok. 150? p.n.e.–ok. 90? p.n.e.), znaleziony 1820 na wyspie Milos.

NIKE Z SAMOTRAKI, marmurowy posąg bogini Nike (wysokość 2,45 m), ustawiony na dziobie okrętu. Został ufundowany przez Rodyjczyków z okazji zwycięstwa morskiego 190 p.n.e. nad Antiochem III Wielkim. Odkryto go w 1863 na Samotrace.

APOLLO BELWEDERSKI, marmurowy posąg kroczącego Apollina w chlamidzie.

LAOKOONA GRUPA, jedna z najsłynniejszych rzeźb greckich, przedstawiająca agonię Laokoona i jego 2 synów w uściskach wężów morskich. Wyrzeźbione przez rzeźbiarzy rodyjskich (ok. 150 lub 50 rok p.n.e.) –Agesandrosa, Polidorosa i Atenodorosa. Została znaleziona w Rzymie w 1506.



Bogowie greccy

Dzeus

Imię najwyższego boga Grecji jest spokrewnione z łacińskim Jupiter (od: Diovus pater), a natomiast w tym brzmi indoeuropejski pierwiastek div (rzucać, strzelać, błyszczeć). Dzeus był bratem Posejdona i Hadesa. To właśnie on zsyłał deszcz, śnieg i błyskawice. Mówiono, że gdyby uczepić linę ze złota i przyczepić do niej wszystkich bogów i boginie, to nie ściągnęli-by oni Dzeusa, lecz największy bóg wciągnąłby ich wszystkich. Tak mówił on sam. Nie wie-rzył w to Ares, bóg wojny. Przypomniał o spisku, który przeciwko Dzeusowi dokonali Hera, Atena i Posejdon. Związali go tak mocno, że nie mógł się ruszyć. Ale uratowała go boginka morska, Tedyta. Sprowadziła ona z Tartaru sturękiego Briareusa i ten uwolnił pana niebios. Dzeus był bardzo nerwowy i gdy się zdenerwował, rzucał bogami po salach swojego pałacu. W tym czasie, gdy Grecy byli jeszcze barbarzyńcami, cenili sobie w bogu piorunów siłę i moc niszczenia. Dopiero później dawali mu lepsze cechy serca i umysłu. Dzeus stoi na straży przestrzegania jego świętych praw. Otacza on opieką wszelką pracę ludzką. Na złotych sza-lach waży losy ludzi i według wskazań wagi zsyła dobro i zło, dolę lub niedolę. W każdej osadzie Dzeusa nazywano Herkejos (patron zagrody).
Pewnego razu chciał sprawdzić, czy ludzie przestrzegają jego świętych praw. Zszedł więc na ziemię wraz z Hermesem. O zachodzie słońca weszli do jakiegoś miasta i szukali miejsca na nocleg. Lecz nikt nie chciał ich wpuścić. Dopiero po zachodzie zapukali do małej chaty. Żyło tam dwoje staruszków: Filemon i Baucis. Zaprosili wędrowców do środka, rozpa-lili ogień i ugotowali trochę jarzyn. Po kolacji wyścielili przybyszom łóżka najwygodniej jak mogli. Staruszkowie jednak widzieli, że jedzenia przybywa, a skromne naczynia zmieniają się w złote. Po tym poznali jednak bogów i Filemon chciał zabić na ofiarę jedyną gęś, która cho-rowała, ale Dzeus go powstrzymał. Rankiem wszyscy czworo weszli na wzgórze i ubodzy staruszkowie ujrzeli zamiast swojej chatki, przepiękną świątynię. Bogowie zatopili miasto wodą z pobliskiego jeziora, a mieszkańców przemienili w żaby. Filemon i Baucis żyli jeszcze długo, pełniąc służbę w świątyni. W końcu wrośli w ziemię jako drzewa złączone pniami. Było to spełnienie ich ostatniej prośby: umrzeć razem, nie patrząc na siebie.
We wszystkich większych miastach stały świątynie Dzeusa. Jednak największymi miej-scami kultu były Dodona i Olimpia. Właśnie w Olimpii budowano liczne świątynie i budowle przeznaczone na mieszkania kapłanów, ćwiczenia zawodników, składy kosztownych podar-ków. Co cztery lata odbywały się igrzyska, które od 776 r. p.n.e., do 393 r. n.e.. W tym roku kazał znieść je cesarz Teodozjusz; jego następca w trzydzieści lat później kazał spalić świąty-nię Dzeusa i zmienić Olimpię w rumowisko. Takie, jakie zostało do dziś.
Olimpia nie była miastem, lecz zbiorowiskiem świątyń, w której mieszkali jedynie ka-płani. Ożywała tylko co cztery lata, na kilka dni, gdy odbywały się igrzyska. Na ten czas w całej Grecji nastawał „pokój boży”. Nagrodą na igrzyskach był wieniec oliwny. Zawodnik ozdobiony tą nagrodą wracał do miasta jak triumfator. Stawiano mu posągi, układano hymny, miał utrzymanie na koszt państwa.
W świątyni olimpijskiej stał posąg Dzeusa, dłuta Fidiasza (jeden z siedmiu cudów świa-ta). Przedstawiał siedzącego na złotym tronie boga, który głową sięgał sufitu, a barkami roz-pierał całą szerokość nawy. Pewien cesarz rzymski kazał przenieść ten posąg do Konstanty-nopola, gdzie spłonął w czasie pożaru.


Atena

Pewnego razu Dzeusa bolała głowa. Wezwał więc Hefajstosa, najlepszego kowala wśród bogów. Kazał mu rozłupać toporem swoją czaszkę. Hefajstos ledwo uderzył, gdy z głowy Dzeusa wyskoczyła bogini w zbroi. W ten sposób przyszła na świat Atena, bóstwo mądrości. Bóg piorunów kochał ją najbardziej ze swoich dzieci, cenił zawsze jej zdanie i po-zwolił używać piorunów. Nie myślała o miłości i małżeństwie, bo nie miała na to czasu. Zaj-mowała się wszystkim. Uczeni i filozofowie mieli w niej swoją patronkę. Nienawidzili jej zamiłowania do wojny, lecz Atena nosiła zbroję tylko dlatego, aby bronić słusznej sprawy. Tworzyła nowe prawa dla kapłanów, w których były założenia o właściwym życiu.
Atena najpiękniej wyszywała ze wszystkich bogiń na Olimpie i dlatego przyznano jej w tym pierwszeństwo. Lecz na ziemi działy się inne rzeczy. Pewna księżniczka o imieniu Arachne założyła się z boginią oto, która z nich potrafi piękniej wyszywać. Gdy zawody się rozpoczęły księżniczka wyszywała cudne bajki. Natomiast Atena, która nie umiała wyszyć ładniej podarła przeciwniczce ze złości tkaninę. Ta z powodu rozpaczy powiesiła się i dopiero wtedy bogini poznała jak ją zaślepiła złość. Przywróciła Arachne życie i zamieniła ją w pają-ka, który teraz prządł najpiękniejsze wzory.
Atena najbardziej kochała i otaczała opieką miasto nazwane jej imieniem – Ateny. Tam budowano jej przepiękne świątynie. Ateńczycy w czasie żniw obchodzili święto Panatenaje. Na początku było to święto chłopskie, ale w VI w. p.n.e. król Pizystrat uczynił z niego na-czelną uroczystość, która odbywała się co cztery lata. Właśnie w tym czasie odbywały się wyścigi wozów, zapasy atletów i różne koncerty. Po zawodach tańczono stary taniec pirryj-ski, o którym mówiono, że pierwsza odtańczyła go Atena po zwycięstwie nad gigantami. Po uroczystościach urządzano bieg z pochodniami. Ulice do późnej rozbrzmiewały śpiewem.
Ateńczycy nadawali Atenie różne przydomki np:
· Ergane – Pracowita
· Polias – Patronka miast
· Promachos – Pani Zastępów
· Pallas – Panna
Ten ostatni objaśnił grecki geograf, Strabon mówiąc: „urodziwą i świetnego rodu pannę zo-wie się u Hellenów: Pallas”. Lecz ona najbardziej lubiła przydomek Partenos – Dziewica.
Atenie zbudowano w Atenach świątynię Partenon (od przydomka). Stał tam jej wspa-niały złoty posąg równie kosztowny jak Dzeus olimpijski. Przedstawiał on boginię mądrości, która lewą ręką była oparta o tarczę, a w prawej trzymała skrzydlatą boginię zwycięstwa, Ni-ke. Ptakiem poświęconym Atenie była sowa, do dziś symbol wiedzy i mądrości.

Afrodyta

Afrodyta nie miała ani ojca, ani matki. Lecz nie uważała się za biedną sierotę. Pewnego ranka wyłoniła się z piany morskiej. Wydaje się, że ją oczekiwano, bo powitały ją Wdzięki, Uśmiechy, Igraszki i inne wesołe bóstewka. Służebnice wytarły Afrodytę, ubrały, uczesały, a potem sprowadziły wózek i zaprzęgły do niego gołębie. W ten sposób dostała się na Olimp. Pojawienie się Afrodyty w pałacu było zaskoczeniem. Zazdrosne Hera i Atena zastanawiały się jak pozbyć się przybłędy. Lecz nic jej nie zrobiły, bo wszystkich podbiła swym wdziękiem. Po tym zdarzeniu stała się boginią miłości, ale najpierw sama się zakochała i poznała wszystkie uczucia i cierpienia. Wybrańcem jej serca był Adonis, piękny myśliwy. Afrodyta wstawała o każdym poranku, aby towarzyszyć Adonisowi. Pewnego razu myśliwego poszarpał dzik. Bogini przybyła za późno. Po tym wydarzeniu poszła do Dzeusa i poprosiła go, aby wyprowadził duszę kochanka z królestwa podziemi. I tak pół roku Adonis spędzał na ziemi, a drugie pół w Hadesie. Afrodyta najchętniej przebywała na Cyprze i właśnie tam zdarzył się pewien cud w domu króla Pigmaliona. Zamiast rządzić państwem wolał rzeźbić. Raz chciał wcielić swoje marzenia w kamień. Wyrzeźbił przepiękną kobietę i się w niej zakochał, lecz cierpiał bo marmur nie mógł do niego przemówić, ani się uśmiechnąć. Pewnego razu zatopiony w swojej rozpaczy poczuł, że ktoś dotyka go ręką. Gdy się obejrzał, okazało się, że był to ten posąg, który został zmieniony przez Afrodytę w żywą kobietę. Król nazwał ją Galatea i uczynił z niej królową. Później ona urodziła mu syna, który nazywał się Pafos. Książe w przyszłości założył miasto swego imienia i zbudował w nim świątynię dobrej bogini Afrodyty.
Przedstawiano ją na posągach ubraną w sukni do kostek, w ręce trzymała owoc lub kwiat. U jej stóp siedziały gołębie. Najpiękniejszy posąg wyrzeźbił Praksyteles w IV w. p.n.e.. Na freskach pompejańskich widać ją łowiącą ryby na wędkę lub płynącą w muszli po morzu.

Hefajstos

Hefajstos jest najpracowitszym z bogów. Rzadko go było widać na przyjęciach u Dze-usa. Przyzwyczajono się widzieć go w roli samotnika. Pracuje on w cudownej kuźni na wy-spie Lemnos lub we wnętrzu wulkanu Etna, pośród cyklopów. Hefajstos pracuje w ciągu dnia i nocy, jakby nie potrzebował odpoczynku. Kuje pioruny dla brata (Dzeusa), naprawia ry-dwan Słońca, czasem zrobi miecz, tarczę lub zbroję. Gdy ma więcej czasu zrobi dla jakiegoś króla berło albo biżuterię dla którejś z bogiń.
Wszystko co zrobił było misternie wykonane. Raz do bram Olimpu przyszło dwóch cy-klopów, którzy powiedzieli, że przynoszą dar od swego pana dla królowej nieba. Hera więc kazała zanieść krzesło do swojego pokoju. Gdy tylko na nim usiadła oplątały ją jakieś klesz-cze. Nikt nie wie co by się stało, gdyby nie wezwano złośliwego mechanika.
Hefajstos często myślał o swojej młodości, bo był synem Dzeusa i Hery. Kochał rodzi-ców, lecz się postawił przeciwko ojcowi za to, że powiesił matkę za ręce. Za to Dzeus zrzucił go na ziemię. Leciał długo, aż spadł na wyspę Lemnos. Wtedy to złamały mu się obydwie nogi. Zaopiekowała nim się bogini morska, Tedyta. Przez dziewięć lat wracał do zdrowia, a w tym czasie na Olimpie o nim zapomniano. Wszyscy myśleli, że zginął w oceanie. Dopiero bóg wina, Bachus napoił go i zawiózł na Olimp. Dzeus wynagrodził mu dawne krzywdy dając Hefajstosowi za żonę Afrodytę.
Nie było to szczęśliwe małżeństwo, ponieważ bogini piękności chciała być wszędzie, gdzie wesela i pląsy, a Hefajstos nie widział nic, poza swoją kuźnią. Dzeus nie pomyślał, że dając mu za żonę najpiękniejszą boginię na Olimpie, szydzi sobie z brzydoty boga.
Hefajstos był bogiem ognia. Nauczył ludzkość obrabiania metali. Najstarszy ośrodek kultu był związany z wulkanem. Lemnijczycy wierzyli, że to właśnie w środku Etny znajduje się kuźnia Hefajstosa. W sztuce boga ognia przedstawiano jako muskularnego, brodatego mężczyznę. Zazwyczaj przedstawiano go trzymającego młot i siedzącego, ukrywając jego kalectwo.



Hades

Gdy trzech bogów – Dzeus, Posejdon i Hades – ciągnęło losy Hadesowi trafiło się kró-lestwo podziemia. Ten tajemniczy bóg bardzo rzadko pojawiał się na ziemi. Jednak, gdy już –to zrobił, nakładał czapkę z psiej skóry, która czyniła go niewidzialnym. Wiedział, że ludzie, a nawet bogowie nie chcą go oglądać. W biesiadach olimpijskich nie brał udziału. Czcił go każdy Grek, ale w milczeniu. Każde wejście do jego królestwa dawało o sobie znać, dając mocny zapach siarki. I właśnie w takich jaskiniach i pieczarach składano mu ciche ofiary. W Elidzie miał jedną, jedyną świątynię otwieraną raz na rok. Mógł do niej wchodzić tylko ka-płan. Nie budowano mu żadnych ołtarzy, ani sanktuariów. Ludzie chcieli, aby w ten sposób Hades o nich zapomniał. Dopiero w V w. p.n.e. pod wpływem misteriów eleuzyjskich, w któ-rych czczono go na równi z Demetrą i Persefoną, groźna postać Hadesa wyszlachetniała. Da-no mu nowe imię, Pluton (rozdawca bogactw). Stał się jednym z bóstw urodzaju. Przemienił się we wcielenie sił ukrytych, rządzących śmiercią i zmartwychwstaniem.
Hades przedstawiany jest w sztuce jako król siedzący n tronie, z koroną na głowie i z berłem lub widłami w ręce. U jego stóp leży wierny trzygłowy pies, Cerber. Często obok mę-ża siedzi na tronie Persefona trzymająca pochodnię.


Malarstwo

Poza wazami i malowidłami ściennymi w Pompejach nie zachowało się żadne malarstwo greckie. Wiele imion greckich malarzy pozostało jednak w literackim zapisie i dotrwało do czasów dzisiejszych.
Malarze używali metody al fresco dla malowideł ściennych i techniki temperowej w malarstwie ikon. W najlepszym okresie stosowano metodę enkaustyczną, czyli rysowania suchymi patyczkami na wosku i odpowiedniego preparowania cieplnego w celu uzyskania odpowiedniej barwy. Później zaczęły powstawać mozaiki, których tematyka uległa zwulgaryzowaniu, szczególnie w dekoracji domów rzymskich. Obniżenie poziomu sztuki doprowadziło do uwagi wypowiedzianej przez Horacego, iż „zdobywca Grecji stał się sam jej niewolnikiem”, rzecz jasna na polu sztuki. Oznaczało to, że Rzymianie jedynie kopiowali dzieła starszej cywilizacji greckiej.
Przypuszcza się, że dekoracyjne malarstwo Polignota i Mikona było kolorowanymi szkicami rysunkowymi. Nie posiadały one modelunku światłocieniowego ani perspektywy. Zapisy świadczą o tym, że Agatarchus pod koniec V wieku jako pierwszy zajął się problemem perspektywy. Apollodoros był natomiast pionierem światłocienia. Mistrzami uznani zostali Zeukis, Parrasius i Apelles.
Nie można ustalić w jakim tempie rozwijało się malarstwo greckie, ponieważ nie ma rejestru waz czerwono i brązowo figurowych. Także nie można poddać tego zjawiska żadnej ocenie. Chociaż towar, jakim były wazy, produkowane od VI do IV w p.n.e. i dostarczane do wielu krajów śródziemnomorskich, posiadały zwykle przepiękne wzory ceramiczne, nierzadko także oryginalną dekorację rysunkową.



Igrzyska olimpijskie
Pierwsze Igrzyska Olimpijskie odbyły się w 776 roku p.n.e. w greckiej Olimpii. Przez ponad 1000 lat odbywały się regularnie co cztery lata. Organizowano je w czerwcu lub lipcu i trwały pięć dni. Starożytni grecy przywiązywali dużą wagę do sprawności fizycznej. Uważali, że ćwiczenia gimnastyczne zapewniają zdrowie. Szczególne znaczenie nabierało to w czasie wojny, kiedy żołnierze musieli być sprawni, aby walczyć. Młodzi mężczyźni we wszystkich miastach – państwach stawali do współzawodnictwa w zawodach lekkoatletycznych. Igrzyska olimpijskie były tak wielkim wydarzeniem, że na czas ich trwania przerywano wojny, aby żołnierze mogli wziąć udział w zawodach, a widzowie bezpiecznie dotrzeć na miejsce. Igrzyska urządzano ku czci Zeusa i ku jego czci zapalano specjalny znicz w świętym gaju oliwnym w Olmpii.


Igrzyska były to bardziej święta religijne niż impreza sportowa. Tłumy ludzi ciągnące do Olimpii można było nazwać raczej pielgrzymami aniżeli kibicami. Każdy niósł dar dla Zeusa lub dla jednego z pozostałych bogów. Na polach wokół Olimpii rozstawiano namioty. Ludzie spali też pod gołym niebem, ponieważ nie istniały hotele i inne kwatery dla gości. Kupcy sprzedawali na straganach żywność i inne towary. Dla nich igrzyska były bardziej wiejskim jarmarkiem niż wydarzeniem religijnym czy sportowym. Niewolnicy nie mogli brać udziału w igrzyskach, a kobietom nie wolno było nawet patrzeć na przebieg zawodów. Kobiety miały własne igrzyska, również odbywające się co cztery lata. Nazywały się one Hereia na cześć bogini Hery.


W niektórych krajach bito monety upamiętniające olimpijskie sukcesy ich mieszkańców. Wśród najbardziej znanych można wymienić Filipa II z Macedonii, który także na pamiątkę swoich zwycięstw wzniósł okrągły budynek zwany Philippeion.
Większość zawodów, z wyjątkiem wyścigów konnych i wyścigów rydwanów odbywała się na stadionie. Podczas wykopalisk znaleziono pozostałości pięciu stadionów. Zrekonstruowano jeden z nich, pochodzący z IV wieku p.n.e. Był to prostokąt, otoczony ze wszystkich stron skarpami, na których gromadzili się widzowie. Długość bieżni wynosiła 600 stóp (192,8m). Na obu krańcach bieżni znajdował się rząd bloków startowych z miejscami na oparcie stóp. W pierwszych olimpiadach linię startu rysowano na piasku. Bieżnia była odgrodzona od widowni małymi kamieniami. Za nimi biegł kanał, który dostarczał zimnej wody do picia dla widzów. Po jednej stronie bieżni odkryto podwyższenie, na którym stali sędziowie. Nie znaleziono śladów siedzeń dla sędziów. Publiczność obserwowała zawody na stojąco. Zarówno zawodnicy jak i sędziowie przechodzili z Altis na stadion specjalnym krytym tunelem. Jego kamienne ściany i pozostałości łukowego przykrycia zachowały się do dziś. Pauzaniasz opisuje hipodrom wraz z kompleksem bramek startowych, jednak nie znaleziono żadnych pozostałości tego obiektu, który był tylko wydzielonym, ogrodzonym polem, porośniętym trawą. W zachodniej części Olimpii dominowały dwa budynki : gimnazjonum i palestry. Były to miejsca ćwiczeń. W ruinach gimnazjonu odkryto tor wyścigowy, tej samej długości co tor na stadionie, z blokami startowymi na obu końcach. Mogło tam równocześnie trenować wielu sportowców. Palestra była mniejsza – tworzyła ja kwadratowa kolumna, otaczająca dziedziniec. Tutaj trenowali bokserzy, zapaśnicy i skoczkowie w dal. W palestrze znajdowały się pokoje, gdzie zawodnicy namaszczali ciała, posypywali się pyłem i odpoczywali oraz łaźnia. Podczas wykopalisk odkryto także wiele rodzajów urządzeń kąpielowych, wybudowanych w różnych okresach: zimne i gorące łaźnie, łaźnie parowe i basen kąpielowy. Ich obecność wskazuje na duże znaczenie, jakie sportowcy przywiązywali do kąpieli. W Olimpii znajdowało się wiele innych budynków. Niektóre miały związek z obrzędem religijnym, inne były budynkami administracji, a jeszcze inne służyły sportowcom.
Zawody
W starożytnych igrzyskach – w porównaniu z nowożytnymi – było wiele mniej dyscyplin. Konkurowano w biegach, zapasach, boksie, pankrationie (kombinacja boksu i zapasów), pantathlonie (rzut dyskiem, skok w dal, rzut oszczepem, biegi i zapasy – wszystko w czasie jednego popołudnia), wyścigach konnych i wyścigach zaprzęgów. Pauzaniasz pisze, że igrzyska trwały pięć dni, ale przygotowania do nich rozpoczynały się rok wcześniej. Początkowa w olimpiadach uczestniczyli tylko mężczyźni z Grecji, ale wraz ze wzrostem znaczenia Rzymu atleci rzymscy zaczęli brać w nich udział. Miesiąc przed olimpiadą wszyscy zawodnicy zbierali się w mieście Elis, oddalonym o 58 km od Olimpii. Tutaj przygotowywali się do występów, poddając się reżimowi treningów i ścisłej diecie. Dwa dni przed igrzyskami wyruszali w procesji do Olimpii, pełnej gości z całego greckiego świata.


Biegi – krótkodystansowe były najważniejszą dyscyplina Igrzysk – każdą olimpiadę nazywano później imieniem zawodnika, który w nich zwyciężył. Rozgrywano je na dystansie jednej stadii – czyli jednego stadionu (192,8m). Poza tym ścigano się na diaulos (dystans 2 stadii) i dolichos (dystans 20-24 stadii). Prawdopodobnie najsłynniejszym zawodnikiem był Leonidas z Rodos, który wygrał bieg na trzech dystansach w czterech kolejnych olimpiadach. Ze źródeł pisanych dowiadujemy się, że zawodnicy przed każdym biegiem wykonywali ćwiczenia rozgrzewające, a ten kto popełnił falstart był karany chłostą. Tak zwany hoplitodromus, to dyscyplina nieznana w nowożytnych olimpiadach. Zawodnicy biegali w hełmach, nagolennikach i nieśli okrągłe tarcze.


Rzut dyskiem i oszczepem – dyski wykonane były z brązu, marmuru i ołowiu. Ważyły od 6 do 7 kg. Rekord rzutu wynosił 30 metrów. Starożytne oszczepy były wykonane z lekkiego drewna i w połowie miały przywiązana pętlę. Rekordowa odległość rzutu to 91 metrów. Malowidła na wazach często przedstawiają zawodników z trzema oszczepami, co sugeruje, że dozwolone były trzy rzuty.


Skok w dal – ówczesny skok w dal znacznie różnił się od tego, który znamy współcześnie. Skoczek trzymał w rękach tak zwane ciężarki zamachowe. Badacze odtworzyli ich użycie na podstawie analizy malowideł na wazach. Skaczący, odbijając się wyrzucał je do przodu a następnie tuż przed lądowaniem szybko cofał za siebie. Grecy uważali te dyscyplinę za najtrudniejszą.


Zapasy i pankration – walczono w dwóch kategoriach zapasów: stojących i naziemnych. W stojących należało trzy razy przewrócić przeciwnika na ziemię. Zapasy naziemne trwały dopóty, dopóki jeden z walczących nie poddał się, unosząc prawą rękę z wyciągniętym kciukiem. Gryzienie i drapanie było zabronione. Naoliwione ciało zapaśnicy posypywali pyłem, by przeciwnik mógł zastosować pewny chwyt. Po walce zeskrobywali ze skóry oliwę, pył i piasek za pomocą specjalnej skrobaczki zwanej stringilem. Pankration – był uwielbianą przez widzów brutalną dyscypliną, zawierająca elementy boksu i zapasów (wszystkie chwyty dozwolone).


Boks – był bardzo brutalnym, lecz popularnym sportem. Od początku stosowano rodzaj „rękawic bokserskich”. Na początku owijano nadgarstki długimi pasami z miękkiej skóry, pozostawiając wolne palce. Później zaczęto używać pasów z twardszej skóry. Najokropniejsze były jednak rękawice wzmocnione żelazem i kawałkami ołowiu, wprowadzone w czasach rzymskich. Zmagania odbywały się na powietrzu, nie wiemy czy istniało coś w rodzaju ringu.


Wyścigi konne i wyścigi zaprzęgów – zaprzęgi ścigały się w dwóch kategoriach: dwukonnych i czterokonnych. Właściciele koni i zaprzęgów sami zazwyczaj nie brali udziału w wyścigach, tylko wynajmowali jeźdźców i woźniców. Wieniec zwycięzcy otrzymywał jednak właściciel, a jeździec dostawał szarfę. Właściciele szczególnie ubiegali się o zwycięstwo w zawodach czterokonnych zaprzęgów, czyli kwadrygach.


Rydwany były zbudowane z drewna, wiklinowej plecionki i nie były resorowane. Długość trasy wynosiła 1,6 – 13 km. Po wyścigach zaprzęgów na tym samym torze odbywały się wyścigi konne. Jeźdźcy jeździli na oklep i bez strzemion (siodło i strzemiona nie były jeszcze znane).
Nagrody
Zwycięzcy byli dekorowani wieńcami ze świętego drzewa oliwnego, które rosło opodal świątyni Zeusa. Zwycięzcy nosili także szarfy okręcone wokół głów, ramion i nóg. W późniejszym okresie nosili gałązki palmowe. Poza głównym przyjęciem dla zwycięzców odbywały się prywatne uroczystości, podczas których hucznie bawiono się przy dźwiękach muzyki. Często specjalnie na tę okazję pisano ody.


Literatura grecka


Ajschylos (525 - 456 r. p.n.e.)

Pierwszy z trójki wielkich tragików greckich (obok Sofoklesa i Eurypidesa). Nadał tragedii greckiej właściwą formę:
wprowadził drugiego aktora, akcję uczynił najważniejszym elementem sztuki, nadał pieśniom chóru charakter tła i komentarza akcji.
U Ajschylosa tragedia ma charakter bardziej liryczny niż dramatyczny. Napisał on 90 tragedii, z których w całości zachowało się siedem. Najbardziej znane są:, „Siedmiu przeciw Tebom” , „Persowie”, „Prometeusz Skowany”, „Błagalnice” oraz trylogia „Oresteja”. Ajschylos broni godności ludzkiej i zasadniczych wartości humanistycznych. Tematykę swoich sztuk czerpał m.in. z eposów Homera. Zajmował się zmaganiami człowieka z przeznaczeniem i wolą bogów, zagadnieniami winy i kary, podkreślał odpowiedzialność człowieka za skutki swoich czynów. Jedyną szkołą życia, wg Ajschylosa, było cierpienie, które rodzi się w wyniku porażki, i które uczy umiaru. To właśnie z jego sztuki „Prometesz Skowany” pochodzi pojecie prometeizm.


Eurypides (485-406 p.n.e.)

Eurypides był jednym z trzech wielkich tragediopisarzy greckich (obok Ajschylosa i Sofoklesa). Był uczniem filozofów jońskich, głosił poglądy demokratycznego odłamu sofistów. Stał się ojcem tragedii psychologicznej i tragikomedii. Z około 90 napisanych przez niego sztuk teatralnych zachowało się 17, m.in. „Medea”, „Hipolit”, „Błagalnice”, „Ifigenia w Taurydzie”, „Elektra”, „Orestes” oraz ok. 1000 fragmentów. Atakowany za zbytnią nowoczesność swojej twórczości, pod koniec życia przeniósł się z Aten na dwór króla macedońskiego Archelaosa I. Jego nowatorstwo objawiało się zarówno w formie (prolog, pieśni chóru i arie nie musiały się łączyć z akcją sztuki - w jej przebieg interweniowali bogowie, pomagając w rozwiązywaniu skomplikowanej intrygi, tzw. deus ex machina), jak i w treści (m.in. bohaterowie byli często prostymi ludźmi, zaś technika monologu pozwalała głębiej sięgnąć do motywów ich działania), występował w obronie kryzysu demokracji ateńskiej, odwołując się do średnich warstw społecznych, głównie wieśniaków.
Głosił idee równości wszystkich ludzi, popadając w konflikt ze
zwolennikami tradycyjnych stosunków społecznych. Doceniony po śmierci bardziej niż za życia, wywiera wpływ na teatr europejski oraz na twórczość wybitnych pisarzy i humanistów po dziś.



Sofokles (496 - 406 r. p.n.e.)

Sofokles należał do trójki wielkich tragików greckich obok Ajschylosa i Eurypidesa. Był wybitnym tragikiem greckim, tworzącym za czasów rozkwitu demokracji ateńskiej. Brał udział w politycznym życiu Aten (był strategiem, skarbnikiem Związku Ateńskiego, kapłanem herosa-lekarza Amynosa). Dokonał wielkich zmian w tragedii
greckiej:
- wprowadził na scenę trzeciego aktora
- ograniczył rolę chóru
- powiększył partie dialogowe
- wprowadził dekoracje sceniczne
- wprowadził postacie kobiece.
Tematykę czerpał z mitów trojańskich, tebańskich i ateńskich. Napisał ok. 120 utworów (ok. 90 tragedii i 30 dramatów satyrowych), z czego do naszych czasów zachowało się siedem utworów, m.in. „Antygona”, „Król Edyp”, „Elektra”, 400 wierszy z dramatu satyrowego „Tropiciele” i około 1100 fragmentów. Zasługą Sofoklesa jest wzmocnienie dramatyczności akcji. Na pierwszy plan wysuwał bohatera w pełni świadomego odpowiedzialności za swe czyny, w jego charakterze widział źródło konfliktów i od nich, nie od czynników zewnętrznych, uzależniał bieg wydarzeń. Sofokles wierzył ponadto w boską sprawiedliwość - Dike - czuwającą nad moralnym ładem świata. Zerwał z tematycznym związkiem tetralogii i wystawił 4 sztuki o samodzielnej treści. Tragedie Sofoklesa, popularne głównie za jego życia, odżyły w czasach renesansu. Szczególne zainteresowanie wzbudziły
w XIX w., zwłaszcza w Niemczech.


Homer (VIII w. p.n.e.?)
Grecki poeta starożytny żyjący prawdopodobnie na przełomie IX i VIII w. p.n.e. Postać na poły legendarna, której istnienie nie zostało dowiedzione. Imię Homer oznacza dosłownie "ślepiec" lub "zakładnik", zaś starożytni mówili o nim po prostu "poeta". Homer jest uważany za autora dwóch eposów: "Iliady" i "Odysei" - dwóch wielkich eposów, pierwszych utworów literatury europejskiej. Według tradycji Homer był ślepym śpiewakiem wędrownym (aojdowie), a o miano jego ojczyzny spierało się 7 miast. Znajomość poematów Homera stała się podstawą wykształcenia w Grecji, inspirowały one całą literaturę i sztukę starożytną, były uważane za skarbnicę wszelkiej wiedzy. Z badań nad poezją Homera narodziła się filologia, od przekładu Odysei na łacinę Liwiusza Andronikusa rozpoczęła się literatura rzymska, a wielka epika europejska kształtowała się pod wpływem Homera (Wergiliusz, Dante, A. Mickiewicz).



Hezjod, Hesiodos (VIII/VII w. p.n.e.)

Był greckim poetą, twórcą nowych form eposu. Główne dzieło Hezjoda to epos dydaktyczny „Prace i dnie”, „Teogonia”, epos kosmogoniczny o powstaniu świata i pochodzeniu bogów. Hezjoda naśladowali poeci greccy i rzymscy (Georgiki Wergiliusza), jak też pisarze nowożytni.


Pindar

Z okolic Teb pochodził Pindar, jeden z najpopularniejszych w Grecji V wieku poetów. Pisał pieśni ku czci bogów i zwycięzców olimpijskich. Przez ponad 50 lat cieszył się niezwykłym uznaniem; zamówienia na poematy składali u niego władcy, arystokraci, miasta i kolegia kapłańskie. Legenda głosi, że Ateńczycy, zachwyceni wierszem ku czci swego miasta, nie tylko sowicie wynagrodzili poetę, ale jeszcze nadali mu honorowe obywatelstwo i postawili pomnik. Pindar pisał wzniosłe pieśni sławiące bohaterów i opiewające chwałę miast lub starych rodów. Najczęściej były one wykonywane przez chór. W Grecji wysoko ceniono śpiewy chóralne i na wzór igrzysk organizowano ku czci bogów zawody chórów.