Hitleryzm i stalinizm jako przykłady totalitarnych dyktatur.

W potocznym rozumieniu słowo „demokracja” oznacza rządy większości i jest jednocześnie synonimem wolności, czyli powszechnie uważa się ją za jedyny odpowiedni ustrój. Istnieją jednak w historii przypadki, iż większość społeczeństwa pragnie podporządkować się woli dyktatora – przykładami na to są: poparcie Francuzów dla zamachu Napoleona III, dojście do władzy Adolfa Hitlera, itp.. Współczesny uczony, Erich Fromm, stworzył teorię „ucieczki od wolności”, wedle której człowiek boi się samotności, odpowiedzialności i samodzielnego dokonywania wyborów. Wybawieniem z tych frustracji i lęków może być uczestnictwo we wspólnocie (narodowej, rasowej, partyjnej), kierowanej przez przywódcę o silnej osobowości, któremu można zaufać i scedować na niego rozwiązanie własnych problemów. Demokracja parlamentarna miała w okresie międzywojennym prężnych i dobrze zorganizowanych przeciwników, cieszących się poparciem dużej części opinii publicznej.
Największym zagrożeniem stały się dla tego systemu dwa ustroje: stalinizm i hitleryzm. Oba te ustroje są ustrojami totalitarnymi opartymi na różnych ideologiach, dla tego na początku
postaram się wyjaśnić ich zasady.

Główną ideologią hitleryzmu jest nazizm. Nazizm (skrót od niemieckiego słowa „Nationalsozializmus” – narodowy socjalizm) rozwinął się w latach 1933-1945, czyli w okresie, gdy do władzy doszedł Adolf Hitler kierujący Narodowosocjalistyczną Niemiecką Partią Robotniczą - (NSDAP) .Program partii był tak pojemny, że niemal każda grupa społeczna mogła się z nim identyfikować. Ideologia nazistowska opierała się na głębokim przekonaniu o wyższości rasy germańskiej i jej prawie do rządzenia światem. Zdaniem nazistów wszystkie klęski Niemców wynikały z „zanieczyszczenia czystej rasy niemieckiej”, ich zadaniem więc powinno być „oczyszczenie” kraju z elementów obcych rasowo, czyli przede wszystkim Żydów i Cyganów, a następnie zjednoczenie się „prawdziwych” Niemców w walce z dyktatem wersalskim, Republiką Weimarską, komunizmem i demokracja parlamentarną. Utworzone w wyniku narodowosocjalistycznej rewolucji nowe Niemcy („1000-letnia Rzesza”) miały podjąć zwycięska ekspansję w Europie. Podstawą nazistowskiej propagandy stały się hasła lansowane przez Hitlera, wspierane wszelkimi możliwymi obietnicami, twierdzeniami i oskarżeniami. Ważną rolę odgrywały radykalne hasła socjalistyczne, zapowiadające walkę z kapitalistami i rewolucję, czego zresztą Hitler nie zamierzał realizować. Agitację prowadziły komórki terenowe NSDAP w całym kraju i związane z nią organizacje zawodowe oraz partyjna prasa. Powołano także specjalne oddziały młodzieżowe i dziecięce. Nowe były również metody propagandy, opierającej się na wiecach, paradach i manifestacjach ze sztandarami. Nad wszystkim dominował Hitler, który apelował do wszelkich możliwych kompleksów niemieckich i z właściwą sobie demagogią wykorzystywał ludzkie emocje. Z NSDAP związana była paramilitarna organizacja SA (niem. Sturm – Abteilungen – Oddziały Szturmowe). W 1932r. liczyła ona aż 3 miliony członków – taka siła bez problemu mogła utorować Hitlerowi drogę do władzy. Jednocześnie przygotowywano aparat partyjny do przejęcia władzy, tworząc struktury będące odpowiednikami administracji państwowej. Systematycznie rozbudowywano także wewnętrzny korpus paramilitarny NSDAP – SS (niem. Die Schutzstaffeln – der NSDAP – Drużyny Ochronne NSDAP). Członkowie tej organizacji mieli stanowić elitę, toteż wstępujących do niej ochotników poddawano weryfikacji według ostrych kryteriów rasowych. W SS istniała struktura hierarchiczna i obowiązywała zasada bezwzględnego posłuszeństwa. Tak szeroko rozgałęziona organizacja partyjna wymagała dużych pieniędzy i początkowo NSDAP bez przerwy zmagała się z kłopotami finansowymi, stopniowo jednak zaczęła otrzymywać fundusze z kręgów przemysłowych i junkierskich. Zwolenników zdobywał Hitler także w świecie finansów oraz w armii i administracji państwowej. Rzeczywiste znaczenie polityczne NSDAP zdobyła wówczas, gdy Niemcy objęła wielka depresja. W 1928r. partia liczyła 60 tysięcy członków, a w 1932r. ich liczba wzrosła do 800 tysięcy. Zwiększało się też poparcie dla Hitlera w społeczeństwie. Podczas wyborów latem 1932r. NSDAP uzyskała blisko 38 procent głosów i stała się najsilniejszą partią w Reichstagu. Nie stanowiła jednak większości parlamentarnej i rząd mogła utworzyć jedynie dzieląc się władzą w innymi partiami, czego nie chciała żadna ze stron. Powstał wówczas przejściowo rząd pozaparlamentarny skrajnie konserwatywnej partii nacjonalistycznej. Podczas rozpisanych nowych wyborów jesienią 1932r. NSDAP osiągnęła już mniej głosów, komuniści powiększyli zaś liczbę mandatów. Dla związanego z ugrupowaniami konserwatywnymi prezydenta Hindenburga decydująca stała się w takiej sytuacji obawa przed komunizmem. 30 stycznia 1933r. Hindenburg powierzył Adolfowi Hitlerowi funkcję kanclerza. Nowy rząd miał być koalicyjny, znaleźli się w nim przedstawiciele kręgów przemysłowych i partii konserwatywno – nacjonalistycznej. Hitler natychmiast rozpisał nowe wybory, których celem było osiągnięcie przez jego partię absolutnej większości w Reichstagu, toteż agresywna kampanię wyborczą skierował przeciw komunistom. W samym środku kampanii w zagadkowy sposób spłonął gmach Reichstagu, co naziści określili jako komunistyczny terror i wstęp do rewolucji. W marcu 1933r. wybory do Reichstagu dały NSDAP 44 procent głosów – nie była to większość, ale temu Hitler zaradził nie wpuszczając posłów komunistycznych do parlamentu. 23 marca 1933r. zebrał się nowy Reichstag i nadał rządowi prawo zawieszania konstytucji oraz wydawania dekretów z mocą ustawy. Dodatkowo dekret prezydenta Hindenburga zezwalał Hitlerowi na zawieszenie swobód obywatelskich. Ustawy te stały się podstawą zmasowanych represji wobec komunistów, a także socjaldemokratom.

Adolf Hitler objął władzę legalnie, przyjmując funkcję kanclerza z rąk prezydenta. Także tworzenie struktur państwa totalitarnego i dyktatorski sposób sprawowania władzy były legalne na mocy dekretu Hindenburga i uchwał Reichstagu. „Rewolucja narodowosocjalistyczna” w Niemczech odbyła się zatem prawomocnie. Mając wszystkie pełnomocnictwa w ręku, Hitler przeprowadził unifikację niemieckich struktur państwowych (niem. Gleichschaltung). Zlikwidowano federacyjny charakter państwa, znosząc autonomię krajów związkowych, ich parlamenty i rządy. III Rzesza stała się państwem jednolitym i scentralizowanym. Administrację państwową ściśle powiązano z aparatem partyjnym i podporządkowano kierownictwu partii. Sformowano nowy, całkowicie nazistowski rząd. NSDAP stała się jedyną partią, a przynależność do niej jedyną legalną formą działalności publicznej. Pozostałe ugrupowania rozwiązano lub zawieszono, podobny los spotkał związki zawodowe nie związane z NSDAP.

Oprócz partii istniały także jej odpowiedniki młodzieżowe – Hitlerjugend – i kobiece. Robotników zrzeszono w kontrolowanych przez nazistów związkach zawodowych. Całe społeczeństwo podporządkowano w ten sposób partii i jej przywódcy. Istotną rolę w tym procesie odgrywał terror i zniesienie praw obywatelskich. Obok paramilitarnych organizacji S.A. i SS utworzono uprzywilejowane formacje policyjne – gestapo ( niem. Geheime Staatspolizei – Tajna Policja Państwowa) oraz SD (niem. Sicherheitsdienst – Służba Bezpieczeństwa). W ślad za rozwiązaniem ugrupowań politycznych nastąpiły aresztowania ideologicznych przeciwników, których umieszczano w obozach koncentracyjnych. Zniesiono wolność słowa, druku i zgromadzeń. Szczególnym represjom poddano ludność żydowską. W 1935r. Reichstag uchwalił ustawy o „obywatelstwie Rzeszy” i o „ochronie niemieckiej krwi oraz niemieckiego honoru”. Obywatelami Rzeszy mogły być jedynie osoby „krwi niemieckiej lub pokrewnej”, co należało udowodnić wyciągami genealogicznymi. Ustawy te dały pretekst do pozbawienia ludności żydowskiej praw obywatelskich, jej dyskryminacji, a następnie prześladowań. Żydów wyrzucano z pracy i szykanowano, niszczono ich własność i warsztaty pracy, brutalnie bito. Wielu popełniało samobójstwo, inni porzucali wszystko i uciekali za granicę. Społeczeństwo kontrolowano i zniewalano zmasowaną propagandą oraz za pośrednictwem oświaty i kultury, wypełnionych treściami nazistowskimi. Nauki humanistyczne i sztukę także podporządkowano ideologii, a niezgodne z nią książki palono. Zdecydowana większość społeczeństwa utożsamiała się z programem obalenia systemu wersalskiego i niemieckiej ekspansji, toteż bez specjalnego trudu nazistowscy propagandziści z Goebbelsem na czele przekonali ją do idei czystości niemieckiej, antysemityzmu i pogardy dla innych narodów. Fanatyczna wiara w wodza i agresywny stosunek do świata były powszechne. Charakteru propagandy nabrała kultura masowa, m.in. zawody sportowe i defilady, podczas których prezentowano tężyznę fizyczną idealnych „nordyków”. Szczególną manifestacją nazizmu stały się w 1936r. igrzyska olimpijskie w Berlinie. Wielkość i potęgę nowych Niemiec symbolizowała również pompatyczna i gigantomańska architektura. Naziści dbali o to, by rewolucja narodowosocjalistyczna miała odpowiednią oprawę ideologiczną i propagandową. Głoszono więc hasło „Tysiącletniej Trzeciej Rzeszy”. Tradycyjną flagę niemiecką zastąpiono w 1934r. swastyką, która była wówczas rozumiana jako symbol aryjskości i niemieckiej czystości rasowej. Z cesarskiego Rzymu naziści przejęli swe obowiązkowe pozdrowienie – wyciągnięta ręka z jednoczesnym okrzykiem „Heil Hitler”. Wszystkie te zabiegi miały sugerować antyczne tradycje Rzeszy. Jedność państwa, partii i społeczeństwa miało natomiast wyrażać propagandowe hasło: „Ein Volk, Ein Reich, Ein Fhrer (jeden lud, jedna Rzesza, jeden wódz). Jednocześnie zachowano w Rzeszy pozory demokracji – Reichstag i teoretycznie wolne wybory parlamentarne. Władze nie musiały zresztą szczególnie naciskać na społeczeństwo, które w przeważającej większości popierało nowy system i jego ideologię. Ważnym powodem społecznej akceptacji totalitarnego państwa i dyktatorskich metod władzy była znaczna poprawa katastrofalnej sytuacji gospodarczej Niemiec, a nawet wzrost gospodarczy. Wynikał on z całkowitego podporządkowania ekonomii celom wojennym. Wprowadzono obowiązkową służbę pracy dla wszystkich młodych kobiet i mężczyzn, powszechną służbę wojskową, która wchłonęła wielu bezrobotnych, oraz szeroko zakrojone roboty publiczne o charakterze strategicznym. W rezultacie bezrobocie, które w chwili przejęcia władzy przez Hitlera wynosiło 6 mln, spadło w ciągu kilku lat do miliona. Ogromne przyspieszenie nastąpiło w przemyśle zbrojeniowym, nakręcającym koniunkturę i zmniejszającym dzięki temu bezrobocie. Stabilizację ekonomiczną osiągnięto ponadto dzięki daleko posuniętej i rygorystycznie przestrzeganej ingerencji państwa w gospodarkę. Ceny i płace zostały zamrożone, zniesiono prawo do strajku, a państwo przejęło monopol na handel zagraniczny, organizując jednocześnie obrót dewizami. Innym powodem społecznej akceptacji przez społeczeństwo dla dyktatury Hitlera było rozbudowanie w III Rzeszy ustawodawstwa socjalnego .stabilizacja gospodarcza, spokój społeczny i cały „cud gospodarczy opierały się jednak na kruchych podstawach, nie wynikały bowiem z rzeczywistych tendencji ekonomicznych, lecz zostały narzucone przez totalitarne państwo z przyczyn ideologicznych i politycznych.

Kolejnym z tych ustrojów jest stalinizm. Jego ideologią jest komunizm. Za początek komunizmu w Rosji można uznać rok 1917, czyli budowę państwa komunistycznego po zwycięstwie bolszewików. Początkowo utworzono Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych (NKWD), który kontrolował milicję i wojsko oraz Wszechrosyjską Nadzwyczajną Komisję do Walki z Kontrrewolucją i sabotażem („Czeka” z Feliksem Dzierżyńskim); urzędy mogli obejmować tylko członkowie Rosyjskiej Komunistycznej Partii(bolszewików), inne partie rozwiązano. Konstytucja bolszewików z 1918r. pozbawiła praw politycznych właścicieli ziemskich, kupców, fabrykantów; była oparta na hasłach typu „kto nie pracuje ten nie je”. Cerkwiom odebrano prawa i majątek. Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich był państwem federacyjnym, podzielonym na republiki. Rady robotnicze i chłopskie wybierały delegatów na Zjazd Rad – ten wybierał Wszechzwiązkowy Centralny Komitet Wykonawczy, który wyłaniał Radę Komisarzy Ludowych (rząd), ale o wszystkim decydowała WKP(b), którą od śmierci W. I. Lenina w 1924r. kierował Józef Stalin. Rokiem przełomowym dla ZSRR stał się rok 1928. Przez stopniowe eliminowanie przeciwników Stalin zapewnił sobie pełnię władzy. Polityka NEP-u zaczęła przynosić rezultaty i kraj powoli wydobywał się z zapaści ekonomicznej. Jednocześnie coraz bardziej stawało się oczywiste, że możliwość rozszerzenia rewolucji socjalistycznej poza granice Związku Radzieckiego jest znikoma - podejmowane w tym celu próby zakończyły się niepowodzeniem. Stalin ocenił tę politykę jako błędną i zdecydował się na program konsolidacji sił komunistycznych wokół utrwalania rezultatów rewolucji, czyli budowy socjalizmu w jednym państwie. Uznał on, że należy umacniać ekonomiczną i militarną pozycję ZSRR, tak by stał się bastionem komunizmu na świecie i w chwili wybuchu prawdziwego konfliktu mógł podjąć dzieło ekspansji światowej. Mimo socjalistycznej retoryki był to w istocie program odwołujący się do wielkorosyjskiego nacjonalizmu. Stalin nie odstąpił od niego nawet wówczas, gdy wydawało się, że ogólnoświatowa depresja i związane z nią niepokoje społeczne stwarzają dogodną sytuację dla rewolucji. Wobec Europy potwierdzał pokojowe cele państwa radzieckiego, a od społeczeństwa ZSRR żądał coraz większego poświęcenia i domagał się nowych ofiar pod pretekstem zagrożenia ze strony świata kapitalistycznego. Stalin chciał przekształcić ZSRR w nowoczesne i samowystarczalne państwo przemysłowo – militarne. Do osiągnięcia tego celu miała prowadzić z jednej strony planowa rozbudowa przemysłu, zwłaszcza ciężkiego i zbrojeniowego, z drugiej zaś kolektywizacja rolnictwa. Nowy program oznaczał całkowite odejście od polityki NEP-u. w 1928r. opracowano tzw. Plan Pięcioletni – pierwszy z całej serii „planów” rozbudowy gospodarki ZSRR. Proklamowano tym samym socjalistyczną gospodarkę planową”, czyli koncepcję rozwoju gospodarki według odgórnie określonego programu i pod ścisłą kontrolą partii. Możliwości produkcyjne i potrzeby państwa poddawano dokładnej analizie, po czym ustalano normy produkcyjne, które w określonym czasie należało osiągnąć. Produkcja towarów konsumpcyjnych raczej nie interesowała planistów, główny nacisk położono na rozwój źródeł energii, systemu transportowego i przemysłu ciężkiego - podstawy przyszłego wielkiego przemysłu. Do programu należało także wspieranie rozwoju regionów dotąd gospodarczo zacofanych. Ogromną wagę przywiazywano do rozbudowy systemu powszechnej oświaty. Dążono nie tylko do likwidacji analfabetyzmu, ale także do wykształcenia wykwalifikowanej kadry technicznej, co pozwoliłoby ZSRR uniezależnić się od cudzoziemskich ekspertów. Państwo wspomagało wszystkie formy i stopnie nauczania – od szkoły podstawowej po uniwersytet. Jednocześnie nauczanie podporządkowano ideologii. Obywatel Związku Radzieckiego musiał być odpowiednio wykształcony, ale przede wszystkim reprezentować właściwą ideologię. W trakcie realizacji Planu Pięcioletniego i planów następnych władze zmuszały robotników do największego wysiłku. Wykorzystywano w tym celu propagandę oraz stosowano szeroko rozbudowany system nagród i kar. Odwoływano się do patriotyzmu i straszono zagrożeniem, jakie zawisło nad jedynym socjalistycznym państwem „robotników i chłopów ze strony świata kapitalistycznego. Specyficzną formą wymuszania maksymalnej produkcji był tzw. Ruch stachanowski, zwany później współzawodnictwem pracy. Zainicjował je w 1935r. górnik Aleksiej Stachanow, uzyskując na jednej zmianie blisko 1500 procent planowego wydobycia węgla. Takie wyniki stawały się podstawą podwyższania norm produkcyjnych, zmuszających robotników do zwiększania wydajności. System ten powodował skrajną eksploatację robotników, dezorganizował produkcję, przyspieszał zużycie narzędzi, ale spełniał ważną funkcję propagandową. Współzawodnictwo pracy dało wkrótce rezultaty – stopień wzrost7u ekonomicznego w latach trzydziestych przekraczał wyniki, jakie osiągały państwa zachodnie.

Równolegle do programu uprzemysłowienia i modernizacji kraju przeprowadzano tzw. kolektywizację, polegającą na przymusowej likwidacji indywidualnej własności chłopskiej i zakładaniu wspólnych gospodarstw, czyli kołchozów (ros. skrót od „kollektiwnoje chozjajstwo” – kolektywne gospodarstwo). Komuny ziemskie, nawiązujące w pewnym stopniu do dawnych rosyjskich wspólnot wiejskich, zaczęły powstawać już w 1918r. po przewrocie październikowym. W drugiej połowie lat dwudziestych koncepcją kolektywizacji zainteresował się Stalin, wykorzystując ją do rozprawy z przeciwnikami w walce o władzę po śmierci Lenina. Pod koniec lat dwudziestych Stalin dostrzegł w kolektywizacji drogę do uprzemysłowienia radzieckiego rolnictwa, pozwalającą na jego mechanizację i dzięki temu zwiększenie produkcji żywności. Rolnictwo nie nadążało bowiem za gwałtownym rozwojem przemysłu i miast, a więc i za rosnącym zapotrzebowaniem na żywność. Skupienie chłopów w kontrolowanych przez państwo kołchozach stwarzało również możliwość pełnego podporządkowania tej najliczniejszej grupy społecznej. Większość dotychczasowych gospodarzy miała przy tym zasilić przemysł ciężki i zbrojeniowy, poza tym zostałaby zlikwidowana, zgodnie z ideologią komunistyczną, prywatna własność środków produkcji, czyli ziemi i maszyn. Wreszcie kolektywizacja pozwalała na wyeliminowanie takich sprzecznych zjawisk, jak istnienie grupy zamożnych właścicieli chłopskich – kułaków i wynikające stąd zróżnicowanie społeczne i ekonomiczne. Kułaków, według słów Stalina, należało „wywłaszczyć” i „zlikwidować”. W styczniu 1930r. po odsunięciu największych przeciwników kolektywizacji – Bucharina i Rykowa, Stalin zarządził realizację tego programu. Zakładanie kołchozów miało być dobrowolne i poddane pod głosowanie indywidualnych chłopów. Szybko jednak zaczęto stosować wobec nich środki administracyjnego i policyjnego przymusu. Kolektywizacja spotkała się bowiem na wsi z zaciętym oporem, co doprowadziło do terroru państwowego na zupełnie niespotykaną skalę. Na protesty organizowane przez chłopów władze odpowiadały niszczeniem zbiorów opornych gospodarzy, blokadą dostaw żywności na wieś, rekwizycjami i aresztowaniami. Kułaków, a później także chłopów średnio- i małorolnych w strasznych warunkach deportowano całymi rodzinami i wsiami na Syberie, gdzie musieli się osiedlić lub trafiali do nieludzkich obozów pracy przymusowej – łagrów. Zgodnie z zasadami gospodarki planowej opracowano nawet szczegółowe „normy liczbowe” tych zsyłek. W niektórych regionach kraju, zwłaszcza na Ukrainie, starcia z chłopami nabrały wręcz charakteru wojny domowej. Zbrojny opór łamano przy udziale wojska, pacyfikując całe wioski i regiony. Wszędzie kolektywizacji towarzyszyła agresywna propaganda, odwołująca się do walki z „wyzyskiwaczami, obszarnikami i kapitalistami”. W rezultacie na początku lat trzydziestych zabrakło żywności. Zmarło wówczas z głodu blisko 5 mln osób. Kolektywizacja doprowadziła do całkowitego wyniszczenia kułaków jako grupy społecznej. Katastroficzne były także jej skutki ekonomiczne, trzeba było wprowadzić system racjonowania żywności. Stalin mógł jednak uznać swe plany za zrealizowane. W 1932r. skolektywizowano 60 procent ziemi i utworzono 2,5 tys. stacji maszyn rolniczych. W chwili ostatecznego zakończenia kolektywizacji w 1937r. liczby te wynosiły odpowiednio 90 procent i 7 tys. Do tych liczb należy także dodać inne dane: historycy obliczają, że do 1937r. kolektywizacja kosztowała życie łącznie 14,5 mln osób, które zmarły z głodu lub w łagrach bądź zostały zamordowane.

W 1935r. zniesiono racjonowanie żywności. Mimo powszechnych braków na rynku widać było, że gospodarka planowa przynosi wymierne efekty. Wskaźniki produkcji ostro pięły się w górę, także dzięki siłom ludzkim pozyskanym dla przemysłu w wyniku kolektywizacji. Rosło wydobycie węgla i ropy naftowej, towarzyszył temu wzrost produkcji energii elektrycznej i wszystkich metali ze stalą na czele. Były to podstawy ogromnej ekspansji ekonomicznej i rozbudowy siły militarnej ZSRR, który miał dzięki temu osiągnąć pozycję mocarstwową. Sukces gospodarczy wykorzystywała propaganda. Podkreślano, że społeczeństwo ZSRR odczuwa dumę z tego, że „zacofana Rosja” wreszcie dogania Zachód pod względem ekonomicznym i technologicznym. Dowodzono w ten sposób wyższości systemu socjalistycznego nad kapitalistycznym. I rzeczywiście, większość społeczeństwa wierzyła propagandzie. W porównaniu z anachronicznym systemem sprzed 1918r. sytuacja ludności znacznie się poprawiła. Państwo stworzyło system bezpieczeństwa socjalnego, zagwarantowało bezpłatne kwatery, stałą pracę i płace oraz emerytury. Nikomu wówczas nie przeszkadzało, że są to warunki pozwalające jedynie na zaspokojenie podstawowych potrzeb. Propaganda utwierdzała społeczeństwo w przekonaniu o zagrożeniach ze strony świata kapitalistycznego i konieczności rozbudowy mocarstwa socjalistycznego dla obrony „ludzi pracy” na całym świecie. Godzono się więc na trudności w zaopatrzeniu w podstawowe towary i bardzo skromne życie, tym bardziej że państwo zapewnialo także dostęp do dóbr dawniej niedostępnych: oświaty i kultury. Społeczeństwo radzieckie płaciło za te sukcesy wysoką cenę – miliony ofiar, wywłaszczanie, wyrzeczenia, niedostatek i mordercza praca. Dochodził do tego brak wolności osobistej i obywatelskiej, gdyż całkowitą kontrolę nad jednostką sprawowała komunistyczna władza. Stałym elementem życia w ZSRR stał się strach. W czasie rządów Stalina rozbudowano bezwzględną dyktaturę partii komunistycznej, stopniowo przekształcającą się w osobistą dyktaturę Stalina. Jako sekretarz generalny partii miał on ogromną władzę i dla jej utrzymania nie cofał się nawet przed mordowaniem swych przeciwników. Jednocześnie wykorzystywał wszystkie możliwe środki dla zapewnienia bezwarunkowej władzy komunistów nad społeczeństwem – politycznej, ekonomicznej i ideologicznej. Kontrolując wszystkie aspekty życia społecznego i podporządkując je opanowanej przez jedyna partię strukturze państwowej, zbudował państwo totalitarne. W państwie tym nie istniała wolność wypowiedzi i druku, nie było wolnej prasy i wolnych związków, zakazano także zrzeszania się. Nie tylko zniesiono wolność wyznania, ale wręcz zwalczano wszystkie religie na czele z prawosławiem. Duchownych poddawano represjom. „Religią” stał się prymitywnie interpretowany marksizm, a władzę polityczną zmonopolizowała jedna partia, wspierana przez wszechwładną służbę bezpieczeństwa. System, jaki ukształtował się w ZSRR w latach trzydziestych, w niemałym stopniu nosił na sobie piętno samego Stalina. Oprócz przemocy i terroru sekretarz generalny opierał swą władzę na potężnej propagandzie. Fałszując historię i zyciorys przywódcy, propaganda stworzyła wówczas kult Stalina – „największego wodza wszystkich czasów i narodów”. Była ona nader skuteczna, Stalin bowiem rzeczywiście zyskał ogromne rzesze fanatycznych wyznawców w Związku Radzieckim i poza jego granicami. Z chorobliwą podejrzliwością i zimnym sprytem sekretarz generalny tępił przejawy jakiejkolwiek opozycji w partii i poza nią. Najczęściej stosowaną przez niego metodą były tzw. czystki, czyli masowe usuwanie rzeczywistych lub urojonych przeciwników. Przybierały one formę nagłych dymisji lub zwolnień, sekretnych zsyłek lub egzekucji albo też wielkich, publicznych procesów pokazowych, w trakcie których dyktator odcinał się od swych przeciwników, chwilowych rywali lub ludzi uznanych przez niego za wrogów potencjalnych. Szczególnie tragiczna w skutkach była fala masowego terroru z lat 1936-1938 znana pod nazwą wielkiej czystki, a skierowana przede wszystkim przeciw członkom WKP(b). Stalin, dążąc do skupienia władzy absolutnej, postanowił zlikwidować starych działaczy bolszewickich i ambitnych funkcjonariuszy partyjnych młodego pokolenia. Nie tylko zagrażali oni jego osobistej władzy, ale przejawiali również zbytnią samodzielność i skłonność do demokratycznych zachowań wewnątrz partii. W trzech wielkich tzw. procesach moskiewskich NKWD wysunęło wobec członków Komitetu Centralnego WKP(b) spreparowane oskarżenia. Prowadzone z pogwałceniem wszelkich zasad prawnych procesy kończyły się przeważnie wyrokami śmierci, zatwierdzanymi osobiście przez Stalina. Ze 131 członków KC stracono 100, z 22 komisarzy ludowych – 17. W sumie aresztowano 12 mln członków partii, z czego stracono ponad milion. Decyzje o aresztowaniach podejmowały także terenowe organizacje partyjne. Jednocześnie odbywały się czystki w wojsku, gdzie na ogólną liczbę 900 generałów i wyższych oficerów po sfingowanych procesach zamordowano ponad 600. Terror trwał do końca 1938r. i spowodował znaczne osłabienie radzieckiej elity społecznej.

Podsumowaniem przemian politycznych i ustrojowych miała być nowa konstytucja. Uchwalono ją w grudniu 1936r., jako wyraz „zakończenia etapu budowy podstaw socjalizmu”. Wprowadzała ona tajne i bezpośrednie wybory do rad i uznawała prawo republik do opuszczania federacji, gwarantowała również wszystkie podstawowe swobody obywatelskie. W miejsce Wszechzwiązkowego Centralnego Komitetu Wykonawczego, wybieranego przez Zjazd Rad, wprowadzono Radę Najwyższą jako najwyższy organ władzy w ZSRR. Zgodnie z federacyjną strukturą państwa dzieliła się na wyłanianą w wyborach powszechnych Radę Związku oraz Radę Narodowości, która stanowiła reprezentację poszczególnych narodowości ZSRR. Jednocześnie dobitnie podkreślono, że jedyną partią jest i może być WKP(b). Konstytucja z 1936r. obowiązywała jednak jedynie na papierze. Nic bardziej nie pozostawało w sprzeczności z praktyką polityczną i sposobem sprawowania władzy w ZSRR. Żadnych swobód obywatelskich i politycznych nie respektowano, wybory były wolne jedynie w teorii, władza Rady Najwyższej sprowadzała się do pozorów, całość życia państwowego kontrolowała bowiem partia. Podobnie iluzoryczne były prawa grup etnicznych i poszczególnych republik, twardo rządzonych przez władze centralne. Konstytucja Stalina znakomicie spełniała natomiast funkcję propagandową, przede wszystkim wobec państw zachodnich - pokazywała, że Związek Radziecki jest państwem „demokratycznym”.

Szczególną rolę w procesie tworzenia państwa socjalistycznego odgrywała kultura, całkowicie podporządkowana ideologii i władzy komunistycznej. Ostra cenzura eliminowała treści, które odbiegały od przyjętej linii politycznej i nie były odpowiednio nasycone ideologią. Zaczęto urzeczywistniać idee tzw. nowej kultury socjalistycznej. Zaciekle tępiono wszelkie przejawy artystycznej awangardy pod zarzutem „sztuki burżuazyjnej”, obawiając się, że w ślad za wolnością artystyczną musi pojawić się wolna myśl, niebezpieczna dla totalitarnego systemu. W 1932r. proklamowano oficjalnie nową kulturę, zwaną socrealizmem (ros. skrót od „socjalisticzeskij realizm”). Wtłaczał on sztukę i literaturę w określone z góry formy i narzucał im pożądane treści. Kultura miała odtąd odzwierciedlać wiernie rzeczywistość, jednakże punktem odniesienia tego nowego „realizmu” nie było otaczające twórcę życie, ale odgórne dyrektywy partii komunistycznej. W rezultacie socrealizm stał się sztuką całkowicie oderwaną od rzeczywistości. Pokazywał wyimaginowany świat, nieprawdziwych ludzi i wymyślone sytuacje. Postawienie na pierwszym planie kryteriów ideologicznych kosztem artyzmu powodowało obniżenie się poziomu literatury i sztuki.

Powstanie obu tych systemów władzy ściśle związane było z aktualną sytuacją polityczną i gospodarczą Niemiec i ZSRR. Duży wpływ na powstanie hitleryzmu miała I wojna światowa, a co z tym się wiąże Traktat wersalski, którego postanowienia nakładają na Niemców obowiązek wypłat dużych odszkodowań, pozbawiają ich Alzacji, Lotaryngii, części Pomorza i Śląska oraz części Szlezwiku. Oprócz tego odebrano Niemcom wszystkie kolonie i zakazano połączenia się z Austrią. Traktat ten orzekał wyłączną winę Niemiec za wywołanie I wojny światowej, nakazywał ich rozbrojenie (otrzymywały jedynie prawo do utrzymywania 100 tysięcznej armii zawodowej, pozbawionej ciężkiego uzbrojenia) i wypłacenie przez nie reparacji.

Tak wielki nacisk świata doprowadził do kryzysu ekonomicznego, stopniowego ubożenia kraju. W przypadku ZSRR była to zasługa, a może raczej wina odwiecznych tradycji, terroru, a później sukcesy wojenne odnoszone dzięki tej właśnie polityce. Polityka wewnętrzna i zagraniczna obu tych krajów była podobna ,rządy obu tych krajów stosowały ogólny terror, zastraszenie społeczeństwa , ograniczenie możliwości kulturalnych narodu. Dlatego właśnie możemy powiedzieć, że były to „chore systemy”, uznawały one przemoc jako jedyny środek wychowawczy i polityczny. Niemcy i ZSRR były państwami podobnymi do siebie, przez pewien czas współpracowały razem (układ Ribbentrop - Mołotow) przeciwko narodowi polskiemu i reszcie świata. Porównać także możemy rosyjskie łagry i faszystowskie obozy koncentracyjne, oba te miejsca były miejscami zagłady wielu ludzi. Dlatego śmiało możemy powiedzieć o obu tych systemach, że były wielkim kataklizmem, który odcisnął swe piętno na losach całego świata.