Odchylenia od norm

Norma społeczna definiowana jest jako powszechnie uznawana reguła, wzór zachowania lub działania. Jest to przepis określający, jak powinien zachować się lub jak nie powinien postępować każdy członek należący do danej grupy czy określonej społeczności. Zapewnia uporządkowanie, częstotliwość współdziałania społecznego indywiduów i zbiorowości. Normy społeczne dzielimy na formalne, czyli oficjalnie zaakceptowane przez społeczeństwo, instytucje i organizacje oraz nieformalne, czyli zasady postępowania, u których podstaw leżą zwyczaje, obyczaje, wymogi moralne i opinia społeczna.

Co to jest więc, odchylenie od normy?

Najprościej mówiąc, odchylenie od norm to działanie jednostki niezgodne z daną normą. Człowiek odchylony od normy to człowiek niedostosowany społecznie, czyli nieprzestrzegający norm ustalonych dla jego środowiska. Granica między normą a odchyleniem jest bardzo płynna, gdyż wiemy, że absolutnych norm nie ma. W różnych społeczeństwach i grupach społecznych są różne normy. Obserwujemy np.,różny stosunek do alkoholu i narkotyków, przerywania ciąży, prostytucji czy gier hazardowych. To, co jest normą dla danej grupy może być uważane za odchylenie dla innej grupy czy społeczeństwa jako całości.

Odchylenie ma wiele wariantów, mających różny stopień oddalenia od normy. W ramach anormalnych zachowań wyróżniamy zachowanie dewiacyjne i zachowanie przestępcze. Dewiacja określana jest w socjologii jako odchylające się zachowanie, jako działanie człowieka czy zbiorowości, niezgodne z ukształtowanymi w danym społeczeństwie normami zachowań lub oczekiwań społecznych. Prowadzi ona do zachowań patologicznych typu: izolacja, leczenie, umieszczenie w zakładzie poprawczym czy wymierzanie innej kary.

Skrajne zachowania dewiacyjne to: narkomania, alkoholizm, prostytucja czy samobójstwo.

Obok dewiacji i zachowania przestępczego istnieje wiele innych odchyleń w zachowaniu ludzkim. Chodzi tu o takie aspołeczne czyny, kiedy człowiek nie łamie prawa i barier moralnych, żyjąc zgodnie z różnymi przepisami, lecz jego zachowanie nie jest zgodne z oczekiwaniami społecznymi. Zaliczamy tu: fałsz, oszustwo, brutalność (słowna), opieszałość, bierność, agresywność, wybuchowość czy skłonność do konfliktów.

Przyczyny powstania odchyleń od norm mają dwa główne podłoża:
- Podłoże środowiskowe odchylenia od normy, gdy zaburzenia w kontaktach społecznych spowodowane są niekorzystnymi wpływami zewnętrznymi, spotyka się tu pewne zaburzenia charakterologiczne lub tylko emocjonalne.
- Podłoże patofizjologiczne i patopsychologiczne, gdy niedostosowanie społeczne jest rezultatem nieprawidłowości anatomicznych czy funkcjonalnych organizmu objawiających się zaburzeniami wyższej czynności nerwowej.

Słabe i pojedyncze przejawy odchyleń da się wyeliminować, stabilne zaś formy są przezwyciężane z trudem. Problem przezwyciężenia społecznych odchyleń jest jednym z najważniejszych w pracy socjalnej.
To rodzice, nauczyciele i wychowawcy mają za zadanie obserwować i reagować na przejawy niedostosowania społecznego i odchylenia od norm, które zdarzają się już we wczesnych latach przedszkolnych. Odchylenia zwykle są w tym czasie minimalne – nieumiejętność podporządkowania się nakazom dorosłych, agresja czy nieposłuszeństwo w przedszkolu. Wczesna reakcja pozwoli wyeliminować problem, brak reakcji pogłębi konflikty z otoczeniem, nieliczenie się z obowiązującymi normami, agresję. Nieumiejętność lub niechęć realizowania się i przestrzegania norm może przejść w stadium ostrych konfliktów ze środowiskiem, od przestępczości poprzez alkoholizm, narkomanię do recydywy czyli powrotu do przestępczości włącznie.