Owadami społecznymi nazywamy takie, które opiekują się młodymi, ich potomstwo pomaga rodzicom oraz występuje między nimi podział prac (np. niektóre się rozmnażają, a inne tylko pomagają wychowywać potomstwo). Wszystko to, co robią, czynią dla dobra całej grupy - czyli niejako "społeczności".
Do owadów społecznych zalicza się:
- błonkówki (Hymenoptera):
- niektóre osowate (Vespidae) i pszczołowate (Apidae)
- wszystkie mrówkowate (Formicidae)
- wszystkie termity (Isoptera)
Cechą charakterystyczną tych owadów jest odstraszający wygląd. U pszczół i os oraz wielu innych gatunków występują żądła. Użądlenie tych owadów może wywołać u człowieka stany zapalne, a nawet wstrząs anafilaktyczny (zwłaszcza u osób uczulonych). Jest to związane z wydzielaniem jadu za pomocą specjalnych gruczołów zlokalizowanych niedaleko żądła i z nim połączonych. Działanie tego jadu może być śmiertelne dla innych zwierząt, szczególnie niewielkich. Mrówki natomiast oprócz silnego aparatu gębowego dysponują specjalną bronią - dodatkowo wpuszczają one w miejsce ugryzienia jad zawierający kwas mrówkowy, który może być przyczyną zaczerwienienia na skórze, a nawet ostrej reakcji uczuleniowej.
Istotą dobrego funkcjonowania danej społeczności owadów jest właściwa komunikacja między jej osobnikami. Do porozumiewania się owady używają tych samych zmysłów co ludzie, czyli wzroku, węchu, dotyku czy słuchu, choć ich narządy są inaczej zbudowane. Między innymi potrafią produkować substancje chemiczne - feromony, które odpowiadają za komunikację w grupie, a także za odnajdywanie innych osobników tego samego gatunku na większym terenie. Naukowcy podejrzewają, że owady mogą również posiadać zdolność porozumiewania się za pomocą ultradźwięków (dźwięków o bardzo wysokiej częstotliwości, niesłyszalne dla ludzkiego ucha), podobnie jak delfiny.
Wśród pszczół występuje jeszcze dodatkowo tzw. taniec, który wykonują osobniki powracające do ula. Charakterystyczne poruszanie skrzydeł i odwłoka ma na celu przekazanie towarzyszom, gdzie mogą szukać nektaru i jak to miejsce znaleźć. Zapewne istnieją też inne sposoby komunikacji owadów społecznych, umożliwiających im życie w tak dużej grupie, ale nie zostały one jeszcze w pełni poznane.
Mrówki
U mrówek występuje eusocjalna organizacja życia. Wiąże się z nią podział na kasty - grupy pełniące określone funkcje w społeczności, wykształcające do tego celu specjalne narządy. Owady te można spotkać praktycznie na całej kuli ziemskiej - są to tzw. organizmy kosmopolityczne. Poznanych gatunków mrówek jest na Ziemi ponad 5 tysięcy, z czego w Polsce - ok. 80. Większość z nich zamieszkuje tereny strefy tropikalnej i subtropikalnej.
Organizacja społeczna ma tu ściśle określoną hierarchię, a co za tym idzie zakres obowiązków. Największą grupę stanowią robotnice, których zadaniem jest m.in. obrona gniazda (mrówki ze specjalnie wykształconym, mocnym aparatem gębowym) i jego rozbudowa oraz zdobywanie pożywienia. W tym celu wędrują one nawet na dalekie odległości, znosząc do mrowiska pokarm i budulce (na gniazdo), często ciężarem przekraczające dziesięciokrotnie własny. To właśnie one zasłynęły jako wzór ciężko pracujących (w znanym powiedzeniu: "pracować jak mrówka"). Inną funkcję pełnią w społeczności samce. Właściwie żyją one tylko po to, aby zapłodnić królową. Potem giną. Najważniejszą mrówką w gnieździe jest królowa - jest ona zazwyczaj większa od innych i do czasu złożenia jaj posiada skrzydła. Jej głównym zadaniem jest wydanie potomstwa. Po zapłodnieniu królowa znosi jaja do istniejącego już mrowiska lub zakłada do tego celu nowe. Jeśli jest to nowe gniazdo - pierwsze pokolenie robotnic wychowuje sama, a następnie jej potomstwo zajmuje się wychowywaniem kolejnego pokolenia. Wtedy królowa zajmuje się już tylko wyłącznie rozmnażaniem. W całym gnieździe tylko ona jest do tego zdolna, gdyż robotnice mają zredukowane narządy rozrodcze. Larwy są beznogie i dopóki nie dojdzie do przepoczwarzenia nie mogą się same poruszać. Pokarm potrzebny do prawidłowego wzrostu dostarczają im więc robotnice.
Gniazda mrówek mają różną postać, w zależności od miejsca, w którym są budowane. Niektóre typy mrowisk są charakterystyczne dla konkretnego gatunku. Najpospolitszym rodzajem gniazd są podziemne - złożone z setek tuneli, dziur i korytarzy, ciągnących się niekiedy kilkaset centymetrów. Nad nimi często dobudowywane są kopce z liści, patyków, kamieni i igieł. Taki typ gniazd powstaje zazwyczaj w lasach czy na polanach. Innym rodzajem mrowiska jest gniazdo w pniach leżących na ziemi drzew - ten typ gniazda budują np. mrówki hurtnice. Z kolei bardzo ciekawym przykładem mrowiska jest gniazdo złożone z liści połączonych przędzą. Budują je mrówki z rejonów tropikalnych, które wykorzystują do tego celu larwy mające gruczoły przędne - trzymając je w żuwaczkach niczym nici. Są też takie mrówki, które nie budują gniazd w ogóle, a mieszkają w tych, które wybudowały inne gatunki. Znany jest także przykład gatunku z rodzaju Eciton, który nie buduje stałych gniazd, a jedynie okresowe. Mrówki te przemieszczając się cała społecznością na raz, sieją spustoszenie wokół siebie. Gdy już splądrują doszczętnie dany teren, ruszają dalej w poszukiwaniu miejsca, na którym będzie wystarczająco dużo pożywienia.
Termity
Na świecie znanych jest ok. 2 tysięcy gatunków. Żyją one w społeczeństwach o wysokiej organizacji, w których liczba osobników może sięgać nawet kilku milionów. W przeciwieństwie do mrówek, oprócz królowej u termitów występuje także król - oboje tracą skrzydła po locie godowym. Mają oni dobrze rozwinięte narządy płciowe oraz oczy. Ich głównym celem jest wydanie na świat jak największej liczby potomstwa. Opiekę nad jajami i larwami pełnią robotnice, które posiadają uwstecznione gonady i skrzydła. Dodatkowo w razie uszkodzenia gniazda, tzw. termitiery, robotnice zajmują się jej naprawą i odbudową. Również niezdolnymi do rozrodu ani lotu są termity-żołnierze, którzy czuwają nad bezpieczeństwem królowej, króla i młodych osobników. W przypadku nagłej śmierci króla bądź królowej, robotnicę lub żołnierza karmi się pokarmem produkowanym dla pary królewskiej - dzięki czemu zyskuje ona/on zdolność rozrodczą i przejmuje ich obowiązki rozrodcze, stając się następcą potrzebnym do dalszego rozwoju kolonii.
Zdarza się, że w niektórych gniazdach organizacja społeczna jest tak daleko posunięta, że żołnierze są w stanie poświęcić swoje życie dla dobra grupy - łykając powietrze i pęczniejąc - stając się niejako barykadą dla atakujących drapieżników.
Wysokość termitier, zarówno podziemnych, jak i naziemnych może dochodzić nawet do 6 m, a ich wytrzymałość przewyższać beton. Przydatne do tego budulce zbierają ze ściółki. Termity żywią się głównie drewnem, dzięki pierwotniakom, które zamieszkują ich przewód pokarmowy. W czasie tworzenia nowych społeczeństw, można obserwować ogromne grupy uskrzydlonych termitów obu płci. Podobnie jak królowa mrówek, po zapłodnieniu samica traci skrzydła i składa jaja - zakładając w ten sposób nową kolonię.
Osy i pszczoły
Występuje prawie 3 tysiące gatunków os. Wszystkie charakteryzują się kontrastowo zabarwionym ciałem, najczęściej żółto-czarnym oraz obecnością na odwłoku żądła. Wielkość zależy od gatunku i trybu życia - samotne są mniejsze, a społeczne mogą osiągać nawet 4 cm. Tzw. pospolita osa jest chyba najbardziej znanym gatunkiem żyjącym w społeczeństwie.
Budują one zazwyczaj kuliste gniazda. Budulcem jest tutaj przeżute drewno połączone śliną. Otwór wejściowy jest niewielki. Wnętrze wypełnione jest specjalnymi plastrami, do których królowa składa jaja. Wyloty tych plastrów są skierowane w dół. Społeczeństwo złożone jest zarówno z płodnych samic i samców, jak i niepłodnych (robotnic). Te ostatnie mają silnie rozwinięty instynkt macierzyński - to one opiekują się jajami, a potem larwami. Po przeobrażeniu larwy stają się robotnicami. Nie występuje tu zjawisko gromadzenia pożywienia dla larw w gnieździe, tak jak ma to miejsce u samotnych os.
Przez ciepłą część roku osy polują na gąsienice i różne inne owady. Larwy oraz młode osy są również karmione tym samym pokarmem co dorosłe. Tylko na jesień określona liczba młodych osobników dostaje specjalny pokarm, dzięki któremu dojrzewają płciowo i są w stanie się rozmnażać - wtedy jeszcze przed zimą płodne osobniki kopulują z królową. Ta opuszcza gniazdo i szuka nowego miejsca do założenia kolonii - tam też zimuje. Natomiast wszystkie inne osy ze starego gniazda opuszczają je na zimę i giną.
U pszczołowatych także możemy znaleźć gatunki samotne, jak i społeczne. Do tych drugich należą trzmiele i pszczoły miodne. Trzmiele należą do owadów dzikich, dlatego też zamieszkują tereny naturalne, budując gniazda pod ziemią. Natomiast pszczoły miodne należą do gatunków udomowionych, które są zależne od człowieka. To właśnie człowiek buduje dla nich specjalne domki, zwane ulami. Tak jak i inne owady społeczne, także u pszczół jest podział na grupy - kasty. Największa liczba owadów należy do grupy niepłodnych robotnic, które mozolnie pracują nad budową plastrów dla larw oraz opiekują się młodymi. Drugą pod względem liczebności jest grupa płodnych samców - trutni, których jedynym zadaniem jest zapłodnienie królowej. Królowa zaś jest jedyną płodną samicą w ulu i matką wszystkich następnych pokoleń. To ona zakłada nowe kolonie, jak i czuwa nad rozwojem już istniejących.
Pszczoły, mimo zewnętrznego podobieństwa do os - żółto-czarnego ubarwienia, różnią się znacznie od nich budową. Ich aparat gębowy jest typu gryząco-liżącego i służy do wysysania i lizania nektaru z kwiatów. Na tylnej parze odnóży występują u nich specjalne koszyczki w postaci otworków, do których owady te zbierają pyłek z kwiatów. Gdy koszyczki się napełnią, pszczoły wracają do ula, gdzie do plastrów składają cały zebrany zapas. Tam pyłek fermentuje stając się tym samym świetnym pożywieniem dla larw.
Pszczoły są bardzo pożytecznymi owadami. Podczas zbierania pyłku, na włoskach, którymi pokryte jest całe ich ciało, przyczyniają się do zapylania kwiatów. Ponadto człowiek wykorzystuje ich zdolności do produkcji miodu, który jest zdrowym źródłem cukru dla człowieka. Z kolei osy, trzmiele czy mrówki mimo że nie są wykorzystywane przez człowieka, a czasem nawet uważane za niepotrzebne, pełnią jednak ważną funkcję w przyrodzie. Ich obecność w naturze jest niezbędna dla utrzymania równowagi wśród innych wielu gatunków, zapewniając bioróżnorodność ekosystemów.
