Barok - wszystko co najważniejsze

1. Nazwa okresu i czas jego trwania.

Barok - Jest to epoka kulturowa obejmująca okres między renesansem a oświeceniem. Jej nazwa pochodzi od portugalskiego wyrazu barocco, który oznacza perłę o dziwnym, nieregularnym kształcie. Jak sama nazwa wskazuje barok jest epoką dziwną i pełną przepychu

W Baroku wyróżniamy 3 fazy:
· Wczesny Barok (lata ok. 1580-1620)
· Barok dojrzały (lata ok. 1620-1680)
· Schyłek Baroku (lata ok. 1680-1720)

2. Literatura

Niezwykłość literatury barokowej wynika przede wszystkim z ograniczenia treści utworów i rozbudowania form jej wyrazu.

Barokowi pisarze postawili sobie za zadanie szokowanie i zaskakiwanie odbiorcy swoja oryginalnością i forma. Dlatego tez twórcy tego okresu, tacy jak Daniel Naborowski czy Jan Andrzej Morsztyn stworzyli nowy styl cechujący się wielkim bogactwem użytych środków stylistycznych (porównania, przenośnie, epitety, gry słów, mnożenie określeń na ten sam temat, inwersje czyli zmienianie szyku wyrazów ,makaronizmy czyli "wplatania" wyrazów obcojęzycznych w zdania) mających na celu właśnie olśnienie i wprawienie odbiorcy w zachwyt.

Rozbudowane, kosztowne środki poetyckie często kolidowały z zawartością myślową utworu. Morsztyn, jeden z głównych przedstawicieli baroku w literaturze uważali, ze poezja powinna przede wszystkim zadziwiać, zachwycać niezwykłością metafor, szokujących paradoksów, zaskakujących porównań. Podstawa poezji miał być koncept poetycki, czyli oparcie utworu na zaskakującym, niezwykłym i zadziwiającym pomyśle.
W literaturze Baroku obserwujemy "ścieranie się" wielu kierunków literackich z różnych krajów (szczególnie widoczny jest wpływ kultury orientalnej). Wiele utworów z okresu Baroku jest o tematyce religijnej gdyż miała to być jedna z form kontrreformacji.

Wśród głównych przedstawicieli polskiego baroku w literaturze możemy wyróżnić:
Jana Andrzeja Morsztyna (1621-1693)- czołowy reprezentant dworskiej poezji barokowej. Jego dorobek poetycki określa się mianem "błahej treści w wyszukanej formie". Źródłem takiego określenia jest fakt, iż Morsztyn jako marinista skupił swe działania literackie na poszukiwaniu nowych, kunsztownych i zaskakujących form wyrażania treści. Morsztyn pisał o dworskim życiu, flirtach, miłostkach, stąd jego inne określenie -poeta miłości. Napisał m.im.: "Lutnię" i "Kanikułę albo psią gwiazdę"

Daniela Naborowskiego - W przeciwieństwie do J. Morsztyna, Naborowski w swej poezji zajmuje się poważną, istotną tematyką, zachowując jednocześnie barokową formę wiersza (konceptyzm, kunsztowność, zaskakiwanie odbiorcy). Naborowski, tak jak inni twórcy tego okresu, rozważał takie problemy, jak ulotność i kruchość życia, destrukcyjny i niszczący wpływ czasu. Jego utwory Mówią także o konieczności pogodzenia sie z wolą Boga, a nie o próżnej rozpaczy i lamencie. Wprowadził w Polsce formę listu poetycznego.

Wacława Potockiego - Kolejny przedstawiciel poezji dworskiej. W swoich utworach poruszał tematy istotne dla ludzi, dla ówczesnej Rzeczpospolitej. Krytykował społeczeństwo za brak patriotyzmu, nietolerancje religijna i egoizm. Ostrzegał ludzi przed upadkiem państwa. Duchowieństwo oskarżał o obłudę i zakłamanie. W swoich utworach używał języka barwnego ,plastycznego, o bardzo dużej sile wyrazu a jednocześnie prostego i zrozumiałego. Wśród najważniejszych utworów W. Potockiego wyróżniamy : "Wojnę Chocimską" i "Moralia"

Jana Chryzostoma Paska - pisarz ten zaistniał i stał się popularny wśród XVII- wiecznej szlachty dzięki pisanych barwnym językiem "Pamiętników". Dzieło to tętni życiem dzięki wspaniale opisanymi kłótniami, ucztami i wyprawami wojennymi, jest pisane potocznym językiem XVII- wiecznej szlachty. Wszystkie opisy zawierają sporą dawkę humoru, a zarazem są dokumentem dostarczającym informacji o codziennym życiu i obyczajach ówczesnej szlachty, z którego korzystali pisarze innych epok jak choćby A. Mickiewicz czy H. Sienkiewicz.

Nurty literackie

W literaturze baroku możemy wyróżnić dwa główne nurty:

Literaturę świecką do której należały następujące kierunki:
Konceptyzm - był to główny kierunek literatury barokowej, miał wpływ na wszystkie pozostałe kierunki literatury barokowej, cechował się kunsztowną ornamentyką, dziwnymi metaforami, paradoksami, "puentami" - czyli "konceptami", językiem bogatym i niezwykłym, skupiającym na sobie uwagę odbiorcy.

Marinizm - odmiana Konceptyzmu ,kierunek ukształtowany przez poetę włoskiego Giambattistę Marimo (Marini). Jego poezja stała się wzorem i normą estetyczną dla jego naśladowców - marynistów. Język tego kierunku cechuje ogrom użytych rzadkich słów, sprzecznych epitetów, a nade wszystko przebogatych metafor.
Opis ukazywanych zjawisk zazwyczaj bywa bardzo barwny, plastyczny tworzący niemal obraz wydarzeń zapisanych w utworze. Poeta zadziwia czytelnika fantastyczną "nadrealną" formą.

Manieryzm - nurt poetycki charakterystyczny dla ówczesnej poezji i sztuki włoskiej. Charakteryzuje się wielkim przepychem , wyniosłością i dekoracyjnością

Gongoryzm - kierunek w barokowej poezji hiszpańskiej. Charakteryzuje się bogactwem formalnym i stosowaniem wyszukanych metafor.

Literaturę kościelną do której zaliczamy następujące kierunki:
Mistycyzm - literatura, przedstawiająca wewnętrzne przeżycia człowieka wierzącego.

Poezja metafizyczna - Poezja ukazująca rozważania natury filozoficzno-religijnej. Najsilniej rozwinęła się w Anglii w XVII w.

3. Cechy poezji barokowej

Kunsztowność poezji - Jan Andrzej Morsztyn inspirowany był przez nurt "marinizmu"; twierdzono, że poezja powinna przede wszystkim zadziwiać czytelnika, zaskakiwać go niezwykłością operacji językowych, metafor, szokujących paradoksów i zestawień antytetycznych (Cuda miłości), oryginalnych epitetów i śmiałych porównań; wiersze Morsztyna pośrednio informują, że twórczość poetycka nie zawsze jest nastawiona na wierne odzwierciedlenie rzeczywistości, że poeta nie musi mówić prawdy, że celem i istotą jego poszukiwań jest właśnie poezja ograniczona do siebie samej;

konceptyzm - świetny, wyszukany pomysł literacki, tzw. koncept był głównym celem dla wielu poetów europejskich (gongoryzm od Ludwika Gongora); konceptyzm uwydatniał zarówno harmonijne, jak i sprzeczne związki między różnymi zjawiskami; "Czym piękno dla oczu, dla uszu harmonia, tym koncept dla umysłu"; poezja ta była intelektualna, a zarazem zmysłowa; zmysły człowieka traktowano jako "informatorów duszy"; intelektualny charakter wynikał z jej warsztatowego rygoru: wiersze miały pozór żywiołowych, napisanych "od niechcenia" dzięki świadomemu użyciu odpowiednich środków; poezja będąca najwyższym kunsztem słowa właśnie na nie chciała być nakierowana; zagadka bytu ludzkiego - Daniel Naborowski reprezentował ten nurt; próba rozwiązania zagadki bytu ludzkiego, odnalezienia miejsca człowieka w świecie podlegającym przemijaniu, poszukiwał wartości, które nadają sens ludzkim wysiłkom.

4. Sztuka

Rzeźba

Barok w sztuce został zapoczątkowany we Włoszech(Rzym) w II połowie XVI w. Jest to sztuka ruchu. Geometryczny spokój i matematyczne proporcje rzeźb renesansowych zostają zastąpione dynamicznie ujętymi formami z przewagą linii krzywych. Niosą one ze sobą wrażenie ruchu i pulsowania. O ile trudno wymienić sławnego polskiego reprezentanta sztuki baroku to bez wątpienia najwybitniejszym przedstawicielem baroku w dziedzinie rzeźby i architektury był Włoch Giovanni Lorenzo Bernini (1598-1680). Jedną z jego najsłynniejszych a zarazem najlepszych rzeźb jest Ekstaza św. Teresy. Rzeźba ta jest doskonałym dowodem na to jak realistyczna i dynamiczna może być rzeźba.

W dziedzinie barokowej architektury do najświetniejszych dzieł należą : macierzysty kościół zakonu jezuitów, rzymska świątynia Gesu, zaprojektowana przez Vignolę [winiolę] (1507-1573) i sławna kolumnada wokół bazyliki św. Piotra w Watykanie, dzieło wspomnianego już wcześniej Giovanniego Lorenza Berniniego.W Polsce doskonałym naśladownictwem Vignoli jest kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie. Świetnym przykładem dekoracyjności epoki baroku jest kościół św. Pawła na Antokolu w Wilnie. Jego wnętrze pokrywa mnóstwo misternych płaskorzeźb

Malarstwo

Na uformowanie się malarstwa barokowego na przełomie XVI i XVII w. wywarło wpływ rzymskie środowisko artystyczne - nurt naturalistyczny reprezentowany przez Caravaggia (caravaggionizm), i nurt klasycystyczny (wywodząca się z Bolonii rodzina Carraccicch, G. Reni, Domenichino) oraz kolorystyczna szkoła wenecka. Prądy te przeplatając się z tendencjami mistyczno-symbolicznymi i nurtem sztuki dworskiej (zwłaszcza w krajach katolickich), były głównymi kierunkami malarstwa barokowego. W malarstwie religijnym dominowała tematyka mistyczno-symboliczna i męczeńska, w malarstwie świeckim - sceny mitologiczne, alegoryczne, historyczne i portret, a także pejzaż, martwa natura, tematyka rodzajowa (zwłaszcza w Holandii, Flandrii i Hiszpanii). Kompozycja barokowa opierała się na układach ciągnących wzdłuż przekątnej i silnych efektach światłocieniowych. W malarstwie ściennym stosowano iluzjonizm (Guercino, P. da Cortona, A. Pozzo). Lecz właśnie we Włoszech dokonuje się przełom, który stanie się podstawą rozwoju całego zachodnioeuropejskiego malarstwa nowożytnego. Pojawia się dążenie do wypowiadania w obrazie osobistych wrażeń artysty. W tym celu obierano szczególny punkt widzenia, pewien określony układ postaci, które zwrócone do widza plecami zdają się go zapraszać, aby sam wkroczył do obrazu. Sposób malowania nabiera swobody. Malarzy XVII w interesuje zjawisko zmiany barw w zależności od oświetlenia i usiłują znaleźć na tej właśnie drodze jakąś ogólną tonację. Dzięki Caravaggiowi malarstwo oparte na zasadzie światłocienia zyskuje powszechne uznanie, którego nie osiągnięto nigdy wcześniej na przestrzeni całych dziejów sztuki. Inne ważne ośrodki malarstwa: Hiszpania (D. Velzquez, F. de Zurbarn, B.E. Murillo), Flandria (P.P. Rubens, A. van Dyck, J. Jordaens), Holandia (F. Hals, Rembrandt, J. Vermeer van Delft), Francja (G. de La Tour, N. Poussin, C. Lorrain, Ch. Le Brun, H. Rigaud). W Polsce malarstwo barokowe reprezentowali: T. Dolabella, J. Tretko, M.A. Palloni, J. Szymonowicz-Siemiginowski. Nastąpił też rozkwit rzemiosła artystycznego, zwłaszcza ceramiki, meblarstwa i tkactwa.

5. Gatunki charakterystyczne dla epoki baroku

Sonet - utwór poetycki, składający się z 14 wersów podzielonych na dwie strofy czterowierszowe oraz dwie trójwierszowe (tercyny), o ścisłym rozkładzie rymów, przy czym 8 pierwszych wersów zawiera na ogół część opisową lub narracyjną, natomiast 6 końcowych stanowi część refleksyjno-uogólniającą. Sonet zrodził się w XII w. we Włoszech (nazwa), rozwinięty został przez A. Dantego i F. Petrarkę. Ustalił się wtedy typ tzw. sonetu włoskiego o rozkładzie rymów abba abba oraz cdc dcd (cde cde). Sonet rozpowszechnił się w XV i XVI wieku w literaturze europejskiej, m.in. sonety Wiliama Szekspira. Tak zwany sonet francuski miał zmodyfikowany układ rymów (w końcowych 6 wersach ccdeed lub cddcee). W Polsce sonety pisali J. Kochanowski i M. Sęp-Szarzyński. W nowszych czasach ustaliła się włoska postać sonetu. Uprawiany w różnych okresach literatury, uważany za formę szczególnie trudną, pojmowany był jako popis i sprawdzian kunsztu poetyckiego (romantyzm - A. Mickiewicz i J. Słowacki, pozytywizm - A. Asnyk, Młoda Polska - J. Kasprowicz, K. Tetmajer, L. Staff, współcześnie - J. Iwaszkiewicz, A. Słonimski, S. Grochowiak, S. Swen-Czachorowski);

Epos rycerski - najstarszy gatunek epicki, wywodzący się z ludowych podań o legendarnych lub historycznych bohaterach z plemiennej przeszłości; są to dłuższe utwory, najczęściej wierszowane; źródłem eposów były mity, podania i baśnie; epos rycerski ukształtował się w średniowieczu;

Pamiętnik - gatunek piśmiennictwa użytkowego oraz wzorowany na nim gatunek literatury pięknej - pisane w pierwszej osobie wspomnienia z życia prywatnego i publicznego. W odróżnieniu od dziennika, pamiętnik pisany jest z perspektywy późniejszej od całości przedstawionych wydarzeń i w sposób bardziej sumaryczny. Wiele pamiętników rzeczywistych ze względu na ich wartość literacką zalicza się obecnie do literatury pięknej ("Pamiętniki" J. Ch. Paska). Powieści pisane w formie pamiętnika pozwalały usunąć pośrednictwo narratora, zbliżyć czytelnikowi perspektywę postaci. Pojawiły się zwłaszcza w prozie o zainteresowaniach psychologicznych (np. w okresie Młodej Polski);

List - gatunek wywodzący się ze starożytności (Horacy), uprawiany głównie w okresie klasycyzmu, związany z kulturą dworską, wprowadzający rozważania ogólne, elementy dydaktyczne, niekiedy satyryczne. Ramą utworu była konwencja komunikacji listownej; list sięgał do epistolografii (sztuki pisania listów) użytkowej. Obowiązywała w nim "stosowność" stylu do treści oraz do rodzaju stosunków między dwiema stronami komunikacji (w liście kierowanym do przyjaciela dopuszczane były tony bardziej osobiste). W liście możliwa była większa swoboda, obniżenie tonu, wprowadzenie formy swobodnej rozmowy. Nierzadko sięgano po formę listu z podróży. W liście okolicznościowym, częstym w okresie oświecenia, dopuszczalne były błahsze treści. Od ody list różnił się przed wszystkim powściągliwością tonu, refleksyjnością. List w Polsce był rozpowszechniony w okresie oświecenia (I. Krasicki, S. Trembecki), w okresie romantyzmu przybrał charakter mniej retoryczny, a bardziej intymny, np. u J. Słowackiego, C. Norwida ("Do obywatela Johna Brown").

6. Architektura Baroku

Cechuje ją monumentalność, dynamika, bogactwo dekoracji i form ornamentalnych, hieratyzacja elementów kompozycyjnych kumulująca na osi środkowej. Efekty światłocieniowe uzyskiwane przez wygięcie elewacji, przerywanie gzymsów, wnętrza zdobione sztukateriami i malowidłami (często iluzjonistycznymi). Charakterystyczne dla epoki było organiczne łączenie architektury, malarstwa i rzeźby. W architekturze sakralnej najczęściej spotykany typ przestrzenny wywodzący się z rzymskiego kościoła Il Ges. Różnorodne rozwiązania elewacji i rzutów kościołów (fasady parawanowe, wieże, kopuły na skrzyżowaniu naw, plany podłużne, podłużno-centralne, eliptyczne). Monumentalne założenia klasztorne, zbliżone do pałacowych.

W architekturze świeckiej typ pałacu między dziedzińcem i ogrodem (Wersal, Vaux-le-Vicomte), zazwyczaj na osi głównej, sala i reprezentacyjna klatka schodowa, ogród o układzie osiowo-geometrycznym i promienistym (barokowy styl ogrodowy). Rozkwit urbanistyki - liczne owalne, okrągłe i prostokątne place z zasadą trójramienistego rozgałęzienia arterii (Rzym, Wersal).

Główne ośrodki architektury to: Włochy z działalnością wybitnych architektów (G.L. Bernini, C. Maderna, F. Borromini, P. da Cortona, B. Longhena, G. Guarini, F. Juvara), Niemcy (J.B. Neumann, D. Zimmermann, M.D. Pppelmann, bracia Asam), Czechy (Ch.J.K. Dientzenhoferowie), Austria (J.B. Fischer von Erlach, J. von Hildebrandt), Francja (F. Mansart, J. Hardouin-Mansart, L. Le Vau, C. Perrault, A. Le Ntre), Anglia (I. Jones, Ch. Wren - kierunek klasycyzujący).

Spis treści

1. Nazwa okresu i czas jego trwania.
2. Literatura
3. Cechy poezji barokowej
4. Sztuka
- Rzeźba
- Malarstwo
5. Gatunki charakterystyczne dla epoki baroku
6. Architektura Baroku
7. Bibliografia