Siły kształtujące Ziemię

Struktury tektoniczne

Uskok - przesuniecie warstw skalnych w pionie (u. zrzutowy) lub w poziomie (u. przesuwczy).
Rów tektoniczny - obszar ograniczony podłużnymi uskokami i obniżony względem obszarów sąsiadujących.
Zrąb - blok skorupy ziemskiej, obcięty ze wszystkich stron uskokami, wzniesiony względem innych bloków.
Fałd - faliste ułożenie warstw skalnych.
Płaszczowina - wielkich rozmiarów fałd leżący lub przewalony, odkłuty od swojego podłoża.

Siły wewnętrzne (endogeniczne) tworzące rzeźbę powierzchni Ziemi

Ruchy górotwórcze (orogeniczne):
Rodzaje gór:
- fałdowe: powstają w wyniku spiętrzenia mas skalnych w postaci fałdów i płaszczowin (Himalaje, Alpy, Karpaty, Andy, Kordyliery)
- zrębowe: powstają w wyniku pionowego przemieszczenia mas skalnych wzdłuż uskoków (Ural, Harz, Sudety, Appalachy, Wogezy)
- wulkaniczne: tworzą się w następstwie obfitych erupcji wulkanicznych (góry Islandii, wysp oceanicznych, niektóre masywy Kamczatki i Wysp Japońskich).

Najważniejsze ruchy górotwórcze:
- orogeneza kaledońska (ordowik, sylur, dewon): Świętokrzyskie, część Sudetów, Kaledońskie, Grampian, Skandynawskie, góry Spitsbergenu;
- orogeneza hercyńska (karbon, perm): Świętokrzyskie (odmłodzenie), Sudety, Reńskie, Harz, Schwarzwald, Ural, Ałtaj;
- orogeneza alpejska (trias i jura): Krym
(kreda i trzeciorzęd): Karpaty, Alpy, Bałkany, Pireneje, Apeniny, Kaukaz, Himalaje, Atlas, Kordyliery, Andy.

Ruchy lądotwórcze (epejrogeniczne) - powolne, w wielkiej skali i długotrwałe ruchy skorupy ziemskiej. Skutek - zmiany zarysów lądów i mórz.

Wulkanizm i plutonizm

Zjawiska plutoniczne - zjawiska związane z przemieszczającą się w litosferze (pod powierzchnią Ziemi) magmą. Formy: batolity, lakolity.
Zjawiska wulkaniczne - ogół zjawisk związanych z wydobywaniem się na powierzchnię Ziemi law i towarzyszących im substancji.

Typy wulkanów
- szczelinowe
- stożkowe
~ typ hawajski (kształt płaski, spowodowany wylewami law rzadkich zasadowych, może mieć kilka kanałów);
~ typ Mt. Pele’e (stromy i wysoki ze względu na gęstą, kwaśną lawę);
~ typ wezuwiański (stromy, lawa kwaśna, przejawia eksplozytywny charakter działalności, tworzy kilka kanałów).

Produkty wybuchu wulkanów:
- gazowe: para wodna, dwutlenek węgla, tlenek węgla, fluor, chlor, azot, wodór;
- ciekłe: lawa
- stałe: bomby wulkaniczne, bloki, lapille, pyły, popiół, piasek, pumeks.

Rozmieszczenie stref wulkanicznych na świecie:
Zjawiska wulkaniczne występują tam, gdzie nad ogniskami magmy znajdują się spękania i słabsze miejsca w skorupie ziemskiej, pozwalające na przedarcie się magmy.
Rozmieszczenie czynnych wulkanów na Ziemi wyraźnie nawiązuje do przebiegu stref kontaktu płyt litosfery oraz stref rozsuwania się płyt. Najważniejsze obszary wulkaniczne to: wybrzeża Pacyfiku, południowa Europa, Afryka wschodnia, Małe Antyle.

Zjawiska sejsmiczne

Zjawiska sejsmiczne polegają na drganiu skorupy ziemskiej spowodowanym rozchodzeniem się fal sprężystych, zwanych falami sejsmicznymi. Trzęsienia Ziemi wywołane są ruchami mas skalnych w głębi skorupy ziemskiej lub w płaszczu Ziemi. W wyniku tych ruchów powstają w skałach naprężenia, których nagłe rozładowanie wywołuje falę.
Hipocentrum - miejsce w głębi Ziemi, w którym powstaje fala sejsmiczna.
Epicentrum - miejsce na powierzchni Ziemi, bezpośrednio leżące nad hipocentrum, w którym drgania odczuwane są najsilniej.

Siły zewnętrzne (egzogeniczne) tworzące rzeźbę powierzchni Ziemi:
Wietrzenie skał - jest to rozpad i rozkład skał pod wpływem działania wody, zmian temperatury powietrza i czynników biogenicznych.

Rodzaje wietrzenia:
- fizyczne - rozpad skał bez zmiany składu mineralnego pod wpływem:
~ rozsadzania skał przez zamarzniętą wodę;
~ rozszerzania i kurczenia się minerałów przy dużych różnicach temperatury dobowej;
~ rozsadzania skał przez krystalizującą sól w porach skał;
~ rozsadzania skał przez pęczniejące skały ilaste.
- chemiczne - prowadzi do zmiany składu mineralnego (rozkładu skał) pod wpływem:
~ działalności wody (rozpuszczanie, hydroliza, uwodnienie),
~ innych procesów (uwęglanowienie, utlenianie);
- biologiczne - rozluźnianie fizyczne i chemiczne zwięzłości skał w wyniku działalności organizmów żywych (kopanie, rycie zwierząt, korzenie drzew rozsadzają skały, rośliny wydzielają związki chemiczne zmieniające skład skał, rozkład szczątków organicznych przez drobnoustroje tworzy glebę).

Działalność wiatru

- niszczenie
~ deflacja - przesuwanie i unoszenie materiału skalnego przez wiatr prowadzące do powstania rynien i mis deflacyjnych, bruku deflacyjnego;
~ korazja - mechaniczna działalność wiatru i jego ładunku (ziaren piasku, żwiru) polegająca na ścieraniu, rysowaniu i drążeniu powierzchni skał; powstają wygłady, nisze, gzymsy, graniaki, grzyby skalne, żebra, bruzdy;
- transport - przenoszenie przez wiatr drobnego materiału skalnego (tworzą się zmarszczki wiatrowe - riple-marki);
- budowanie (akumulacja) - osadzanie niesionego przez wiatr materiału; powstają wydmy (barchany, wydmy paraboliczne, wałowe) i pokrywy lessowe.

Rodzaje pustyń:
- kamieniste (hamada),
- żwirowe (serir),
- piaszczyste (erg),
- ilaste (takyry).

Działalność wód płynących

Działalność rzeki:
- niszczenie (erozja),
- transport,
- budowanie (akumulacja).

Działalność rzeki w poszczególnych odcinkach biegu:
- bieg górny:
~ erozja wgłębna - żłobienie dna w czasie przetaczania z dużą energią rumoszu skalnego po dnie - powstają doliny w kształcie litery V;
~ erozja wsteczna (kaptarz) - cofanie się progu wodospadu, źródeł;
~ transport grubego materiału skalnego (powstawanie otoczaków);
- bieg środkowy:
~ transport materiału drobnego;
~ erozja boczna - podcinanie brzegów, poszerzanie koryta rzeki, tworzenie się meandrów, terasy zalewowej;
~ erozja wgłębna - zaznacza się w czasie powodzi;
~ akumulacja osadów tzw. aluwiów, tworzenie stożków napływowych;
- bieg dolny:
~ transport materiału drobnego;
~ akumulacja (tworzenie delty, estuarium-lejka).

Zjawiska krasowe

Jest to procesrozpuszczania skał przez wodę zawierającą dwutlenek węgla. Dotyczy to skał węglanowych: wapieni, dolomitów, gipsów, soli.

Podział krasu:
- zewnętrzny (na powierzchni Ziemi) - żłobki, leje, polja, mogoty, obniżenia krasowe, żebra, doliny, wąwozy, parowy;
- wewnętrzny (pod powierzchnią Ziemi) - korytarze, syfony, lewary, jeziorka podziemne, kominy, jaskinie, stalaktyty, stalagmity, stalagnaty.

Działalność lodowców górskich

Działalność lodowców górskich:
- niszcząca - cyrki lodowcowe, nunataki, progi skalne, wygłady lodowcowe, "barańce", doliny U-kształtne, doliny boczne zawieszone, rysy lodowcowe, kotły eworsyjne;
- budująca - morena czołowa, denna, boczna.

Działalność lądolodów:
- niszcząca - wygładzone szczytowe powierzchnie skalne (fieldy), "barańce", kry lodowcowe, wygłady lodowcowe, rysy lodowcowe;
- budująca - morena czołowa, denna, glina zwałowa, głazy narzutowe, jeziora morenowe i wytopiskowe.

Działalność wód roztopowych (glacjalnych):
- niszcząca - jeziora rynnowe;
- budująca - jeziora zastoiskowe, iły warwowe, ozy, kemy, drumliny, pola sandrowe, pradoliny.

Działalność morza

Typy wybrzeży morskich:
- zanurzone:
~ dalmatyńskie - zalanie gór ułożonych równolegle do linii brzegowej; pasma górskie tworzą ciągi wysp a zalane doliny - długie kanały i zatoki;
~ riasowe - zalanie gór ułożonych skośnie do brzegu; dawne doliny rzeczne stają się zatokami wcinającymi się głęboko w ląd a szczytowe partie gór wysepkami lub półwyspami;
~ limanowe - zatopienie ujścia rzek rozcinających głębokimi jarami obszar o budowie płytowej;
~ fiordowe - zatopienie dolin polodowcowych w górach;
~ szerowe - zatopienie nizinnych terenów polodowcowych; wyspy są pozostałością wzgórz morenowych;
~ klifowe - stromy brzeg niszczony przez fale morskie;
- wynurzone:
~ mierzejowe - zamykanie zatok przez wały piaszczyste;
~ lidowo-lagunowe - powstaje w warunkach dużych przypływów i odpływów; poprzerywany wał przybrzeżny (lido) odgradza od otwartego morza zatoki (laguny);
~ deltowe - kształtowane przez budującą działalność morza i rzeki;
~ koralowe - przesuwanie się linii brzegowej w stronę otwartego morza spowodowane jest narastaniem koralowców;
~ mangrowe - opanowane przez formacje krzewów i drzew o silnie rozgałęzionym systemie korzeniowym, który powoduje utrwalanie namułów wodnych i przyrastanie lądu.

Rodzaje działalności morza:
- budująca: plaża, kosy, laguny, mierzeje, półwyspy;
- niszcząca: klify, riasy, szkiery, fiordy).