Działalność wiatru

Pod wpływem działalności wiatru tworzą się specyficzne formy budujące rzeźbę eoliczną. Obszarami, gdzie działalność wiatru się najsilniej zaznacza, są pustynie i nadmorskie plaże. Działalność wiatru może polegać na transportowaniu, niszczeniu i budowaniu.

Transport może odbywać się poprzez toczenie lub przesuwanie drobnych ziaren, porywanie materiału bardzo drobnego przez wiatr i unoszenie go w powietrzu (suspencja) lub poprzez skakanie ziaren (saltacja). Z chwilą osłabnięcia siły wiatru następuje depozycja materiału. Działalność niszczącą jest wywiewanie drobnego materiału skalnego nazywane deflacją. Wskutek takiej działalności wiatru powstają zagłębienia, jak rynny czy niecki deflacyjne. Deflacja zachodzi do momentu, kiedy istnieje jeszcze materiał, który może być przenoszony przez wiatr, np. do momentu powstania bruku deflacyjnego, czyli warstwy żwiru lub gruboziarnistego piasku, którego wiatr nie może już transportować. Przenoszone przez wiatr ziarenka piasku, uderzając o przeszkody mogą przekształcać ich powierzchnię. Jest to zjawisko korazji. W przypadku gdy powierzchnie są szlifowane, tworzą się wygłady eoliczne oraz żłobki i jamy korozyjne. Gdy materiał żłobi zagłębienia w skałach mało odpornych na niszczenie, mogą powstać bardzo duże bruzdy o długości nawet kilkunastu kilometrów i głębokości do 200 metrów oddzielone od siebie wzgórzami nazywanymi jardangami. Innym przejawem działalności korazji są graniaki. Są to różnej wielkości okruchy skalne o dwóch lub więcej powierzchniach oszlifowanych i wypolerowanych przez piasek transportowany wiatrem. Powierzchnie oszlifowane są oddzielone od siebie wyraźnymi krawędziami.

Materiał niesiony przez wiatr może tworzyć różnej wielkości formy. Na skutek nagromadzenia materiału, głównie przez saltację, powstają ripplemarki, inaczej zmarszczki eoliczne, tworząc szereg małych grzbiecików. Większymi formami powstającymi wskutek działalności wiatru są wydmy. Zbocze zwrócone w stronę wiatru jest łagodne, zaś zbocze zawietrzne strome. Po łagodnym zboczu ziarenka piasku są wleczone przez wiatr w górę wydmy, a po przekroczeniu szczytu spadają grawitacyjnie w dół. Kształty wydm są bardzo zróżnicowane. Mogą się tworzyć wydmy o kie-runku równoległym do kierunku wiatru i są to wydmy podłużne lub prostopadłe do kierunku wiatru - wydmy poprzeczne. Wydmy podłużne spotykamy na pustyniach i w dolinach rzek, gdzie jest dużo piasku, natomiast wydmy poprzeczne częściej występują na wybrzeżach. Wydmy mogą przyjmować również kształt sierpowaty. Mogą być to barchany, które występują między innymi na pustyni Kalahari, na Sacharze i na pustyniach centralnej Azji. Miejsca, gdzie piasku jest mniej, a więc końce wydmy, poruszają się szybciej. Odwrotnie skierowane w stosunku do kierunku wiatru są wy-dmy paraboliczne, których końce są przytrzymywane przez roślinność i dlatego środkowa część porusza się szybciej. Powstają w rejonie o dużej ilości piasku i dużej sile wiatru. Formą wyjściową dla wydmy parabolicznej może być barchan lub wydma poprzeczna. W rejonach, gdzie kierunki wiatrów są zmienne, powstają wydmy gwiaździste. Wydmy doganiające jedną drugą mogą się łączyć ze sobą i dzielić. Duże ilości piasków mogą doprowadzić do powstania wałów piaszczystych o długości do 800 km i szerokości 1 - 3 km w wysokości 50 - 450 m.

Prędkość poruszania się wydm jest różna: od kilku metrów w ciągu roku do kilku metrów dziennie. Wydmy nadmorskie poruszają się z prędkością 1 - 20 m/rok. Materiały pyłowe wywiane z obszarów pustynnych mogą być osadzone w dużej od-uległości od nich. W ten sposób tworzą się pokrywy lessowe. W Europie lessy powstały w czasie zlodowacenia bałtyckiego. Wiejące znad lądolodu wiatry wywiewały z jego przedpola pyły i osadzały je na terenie Niemiec, Polski, Ukrainy po Kazachstan. W Polsce występują na Wyżynie Lubelskiej, na przedpolu Karpat, na Przedgórzu Sudeckim. Współcześnie tworzą się one w Chinach i Mongolii, ponadto występują na preriach USA i pampasach Argentyny. Lessy są jednym z najlepszych materiałów, na których powstają bardzo urodzajne gleby.