Pamiętnikarstwo barokowe. Zalety artystyczne "Pamiętników" Jana Chryzostoma Paska

Pamiętnikarstwo to typ domorosłej literatury, bardzo popularny w siedemnastowiecznej Polsce. Pamiętniki J.Ch. Paska są tego najlepszym dowodem, a i najwybitniejszym zabytkiem tego rodzaju piśmiennictwa. Nie tylko Pasek pisał pamiętniki - stały się one "modą" baroku, szlachta prowadziła księgi domostw, notowano wydarzenia zarówno prowincjonalne jak i istotne dla całego kraju. Pamiętniki stały się źródłem wiedzy o obyczajowości szlachty polskiej, źródłem wiedzy o obyczajowości szlachty polskiej, o ówczesnym języku - wykorzystaną później m.in. przez Sienkiewicza.

Piśmiennictwa pamiętnikarskiego wyróżnić trzeba:
- diariusze - pisane codziennie
- zapisy gawędziarskie - gawędy, opowieści
- raptularze - kroniki rodzinne

Jan Chryzostom Pasek jest postacią wśród szeregu twórców literatury polskiej. Żył w latach 1636-1701, pochodził z drobnej szlachty, służył w wojsku pod komendą Czarnieckiego (m.in. w Danii i tam właśnie dziwował się obyczajom, które to oczywiście potępiał, za jedynie słuszny uznając obyczaj polski).

W 1667 roku Pasek zakończył wojenną tułaczkę i osiadł na gospodarstwie. Nie zaszył się jednak zupełnie w wiejskiej głuszy, wciąż aktywny uczestniczył w elekcji króla Korybuta Wiśniowieckiego, wszczynał kłótnie i awantury wiódł procesy z sąsiadami i pisał pamiętniki. Fachowcy wysoko oceniają wartość artystyczną "Pamiętników". Obejmują ponad 30 lat życia autora (1656-88).

Pierwszą część można nazwać "wojenną", bo oddaje lata, gdy Pasek służył pod komendą Czarnieckiego. Część ta opisuje szereg przygód z życia wojskowego np. walki ze Szwedami w Polsce i w Danii. Datki i łupy ciągane od ludności nie świadczą o skromności wojsk, a liczne przykłady męstwa i sławy Paska budzą podejrzenia.

Druga część Pamiętników dotyczy życia na wsi, wzorca ziemiańskiego gospodarza (przypomina tu "Żywot człowieka poczciwego"). Z tym, że poczciwość pana Olszówki jest dyskusyjna - ujawniają się tu spory sąsiedzkie, pycha, zrywania sejmów itp. Systematycznie czyta się tu epizod poświęcony wydrze, ulubienicy Paska, odznaczającej się niebywałą mądrością i umiejętnościami, które zresztą z żalem serca podarował królowi.

Pamiętniki są dokumentem mentalności siedemnastowiecznego szlachcica - sarmaty, prezentują obyczajowość w wojsku i na wsi. Są także Źródłem historycznym, wspominają o takich wydarzeniach historycznych jak walka ze Szwedami, wojny z Moskwą, walki z Tatarami, a nawet odsiecz Wiednia.

Wśród artystycznych zalet "Pamiętników" można wymienić
- barwny, potoczny, czasem dosadny styl epizodów fabularnych
- wyrażony talent gawędziarski autora
- sprawne, żywe opisy batalistyczne
- typ narracji zbliżony do powieściowego
- liczne oracje, humor i ironie