Feudalizm jako formacja społeczno-ekonomiczna i system prawny

WSTĘP

Temat mojej pracy brzmi: „Feudalizm jako formacja społeczno ekonomiczna i system prawny”.
Na wstępie chciałabym wyjaśnić podstawowe pojęcia dotyczące feudalizmu:


FEUDALIZM, w węższym znaczeniu system lenny (łac. feudum ‘prawo osoby trzeciej na rzeczy będącej w posiadaniu innych osób’), który wykształcił się w zach. Europie w XI–XIII w.; został zapoczątkowany w VII–IX w. po chaosie związanym z upadkiem imperium rzym.; w systemie tym stosunki między możnowładcą (seniorem) a podopiecznymi (wasalami) układały się na podstawie dobrowolnej umowy, w której senior zapewniał wasalom opiekę prawną i dożywotnie beneficjum (później dziedziczne lenno), a wasale zobowiązywali się do świadczeń wojsk. i finansowych nie uwłaczających godności człowieka wolnego.

WASAL [łac.], we wczesnym średniowieczu wolny oddający się na mocy aktu komendacji w opiekę seniorowi; w zamian za nią i otrzymane lenno zobowiązany do służby wojsk. dla seniora; później, w stosunkach lennych, ten kto złożył seniorowi hołd i przysięgę na wierność.

LENNO [czes. < niem.], łac. feudum, w średniowieczu ziemia nadawana przez seniora w użytkowanie wasalowi; senior mógł mieć kilku lub kilkunastu wasali (tzw. grupa lenna); zawiązanie umowy lennej następowało po złożeniu przez wasala hołdu i dokonaniu aktu inwestytury; wasal zobowiązywał się udzielać seniorowi m.in. pomocy zbrojnej lub materialnej oraz rady; rozwiązanie umowy mogło nastąpić za zgodą seniora; z czasem l. dożywotnie przekształciło się w l. dziedziczne.

RENTA FEUDALNA - świadczenia poddanych na rzecz feudała (czynsz, pańszczyzna, daniny)

IMMUNITET - przywilej, zwolnienie dóbr feudała, od świadczeń na rzecz panującego, lub spod sądownictwa władzy.
BENEFICJUM - nadanie ziemi przez władcę, dożywotnie użytkowanie jako wynagrodzenie za sprawowany urząd.

SENIOR [łac.]:
1) we wczesnym średniowieczu możny przyjmujący obowiązek opieki i protekcji (seniorat) nad swym kontrahentem; później w stosunkach lennych feudał, posiadający wasali;
Na początku okresu średniowiecza zaczęło wyłaniać się nowe oblicze środkowej i zachodniej Europy, a następnie stary kontynent rozpoczął spektakularną ekspansję, która zmieniła porządek całego świata. Europa długo pozostawała kontynentem ubogim w surowce, ze złym systemem komunikacyjnym, ledwie łączącym małe i rozproszone skupiska ludzkie . Z tego powodu nie rozwijał się handel i większość społeczności była samowystarczalna, produkując na własny użytek żywność, narzędzia i inne niezbędne artykuły. Pieniądz nie był powszechnie używanym środkiem płatniczym i obowiązywał handel wymienny. W sposób nieunikniony społeczności europejskie były zdane na klęski nieurodzaju i najazdy łupieżców. Niezbędna była odpowiednia ochrona. Jednak centralna władza - często zbyt słaba i odległa - nie była w stanie jej zapewnić, kiedy zachodziła taka potrzeba. Te czynniki zaważyły na sposobie , w jaki w okresie średniowiecza zaczęły się organizować społeczności europejskie. W wyniku zmian wyłonił się system, który później nazwano systemem feudalnym lub feudalizmem. Jego powstanie nie było dziełem czyichś celowych zabiegów, lecz rezultatem dobrowolnego poddawania się jednostek władzy lokalnych przywódców, w nadziei uzyskania upragnionej ochrony.

ROZDZIAŁ I

„KSZTAŁTOWANIE SIĘ FEUDALIZMU WE FRANCJI”

Feudalizm zapoczątkowany został na ziemiach państwa Franków, będącego w początkowych wiekach średniowiecza pod władaniem dynastii Merowingów. Merowingowie hojną ręką obdarzali majątkami swoich drużynników, urzędników i kościół. Dobra ich w ciągu VI, a zwłaszcza VII w. znacznie się skurczyły, przez co osłabieniu uległa realna podstawa ich władzy. Wzrośli natomiast w siłę przedstawiciele innych potężnych i bogatych rodów magnackich. Dlatego też królowie z rodu Merowingów zostali odsunięci na dalszy plan i otrzymali przydomek \\\"gnuśnych\\\", a faktyczną władzę w królestwie przejęli dostojnicy dworscy, zwani majordomami. Z biegiem czasu mojordomowie skupili w swoich rękach całą władzę wojskowo-administracyjną w królestwie i stali się faktycznymi władcami. Na przełomie VII i VIII w. szczególnie wzmocnili się mojordomowie pochodzący z bogatego, arystokratycznego rodu Karolingów, którzy dali początek nowej dynastii królów frankijskich - KAROLINGÓW (VIII - X w.) W 715r. mojordomem państwa frankijskiego został Karol zwany Młotem , który rządził do 741 r. Przedsięwziął on wiele wypraw, w wyniku których przyłączył do państwa frankońskiego szereg nowych prowincji, a inne zmusił do płacenia danin. Po Śmierci Karola Młota, majordomem został jego syn Pepin zwany Krótkim. Zdetronizował on i zamknął w klasztorze ostatniego z Merowingów, sam zaś zasiadł na tronie frankijskim. Po kilku latach Papież dokonał sakry królewskiej na osobach całej rodziny Pepina. Kiedy w 768r. zmarł Pepin, władza przeszła w ręce jego syna Karola Wielkiego, któremu udało się w wyniku wielu zwycięskich wojen utworzyć ogromnych rozmiarów imperium. Wojny te, podobnie jak jego poprzednicy, Karol Wielki prowadził w interesie wielkich posiadaczy ziemskich - feudałów, których najpotężniejszym przedstawicielem był on sam. Dążyli oni do zagarnięcia nowych terytoriów i do wtrącenia chłopów, którzy zachowali jeszcze wolność, w poddaństwo. Za panowania Karola Wielkiego Frankowe przedsięwzięli ponad 50 wypraw wojennych, a połową z nich dowodził on sam. Wielka energia i przedsiębiorczość Karola objawiła się nie tylko na polach bitew, ale i w zarządzaniu państwem. Ten wytrawny dyplomata był równocześnie wyjątkowo okrutnym władcą dla frankijskich chłopów i ludności podbitej. Tak więc w wyniku licznych i długotrwałych wojen zaborczych prowadzonych przez majordomów i królów z rodu Karolingów powstało rozległe państwo, które pod względem rozmiarów niewiele ustępowało dawnemu Cesarstwu Rzymskiemu na Zachodzie. Wówczas też Karol postanowił urzeczywistnić swe plany koronowania się na cesarza. W 800r. papież Leon III, któremu zależało na rozszerzeniu wpływu kościoła we wszystkich zdobytych przez Franków krajach, a więc na bezpośrednim sojuszu z Karolem Wielkim, włożył mu na głowę cesarską koronę. Powstałe w ten sposób imperium odgrywało ogromną rolę w ówczesnym świecie. Władzę zwierzchnia . cesarza uznawali królowie Galicji i Asturii, przyjazne stosunki utrzymywali z nim królowie Szkocji i wodzowie plemion irlandzkich. Nawet kalif Harun ar-Ryszard w dalekim Bagdadzie, który chciał oprzeć się na sojuszu z Karolem Wielkim w walce z Bizancjum i kalifatem kordobańskim w Hiszpanii, posyłał mu cenne dary. Zmiany, zachodzące w ustroju społecznym Franków w VIII i IX w., był następstwem przewrotu w stosunkach agrarnych, polegającego na ruinie wolnego chłopstwa frankijskiego i równoczesnym wzroście własności wielkich posiadaczy kosztem drobnej własności chłopskiej. Feudalna posiadłość powstała i zaczęła rozwijać się u Franków w VI w., jednakże za Merowingów nie odgrywała jeszcze decydującej roli w życiu społecznym. Podstawową komórką społeczeństwa frankijskiego była wówczas wolna chłopska wspólnota gminna - marka. Jest rzeczą zrozumiałą, że rozwój prywatnej własności ziemi prowadził wówczas nieuchronnie do wzrostu wielkich posiadłości rolnych, ale w początkowym okresie proces ten odbywał się stosunkowo wolno. Feudalna własność ziemi zaczęła dominować dopiero po przewrocie agrarnym w VIII i IX w. za panowania Karolingów. Wobec słabego rozwoju sił wytwórczych, drobnorolny chłop nigdzie nie był w stanie zatrzymać na dłużej otrzymanego na własność gruntu. Jego ruina była nieuchronna, gdyż powiększyć swego gospodarstwa nie był w stanie, a prymitywna technika rolna skazywała go na zupełną bezradność wobec najrozmaitszych klęsk żywiołowych. Równocześnie sama wspólnota ulegała stałemu procesowi rozkładu, co doprowadziło do wyodrębnienia się spośród wolnych jej członków wzbogaconych chłopów, którzy stopniowo zagarniali grunty swoich zubożałych sąsiadów i przekształcali się w drobnych i średnich właścicieli feudalnych. Tak więc w wyniku zmian gospodarczych wolny chłop frankijski tracił swoją własność rolną i popadał w całkowitą zależność gospodarczą zarówno od wielkich posiadaczy ziemskich (drużynników, urzędników królewskich, dostojników kościelnych i in.), jak i od mniejszych feudałów. Proces rugowania chłopów z ziemi przyspieszały jeszcze okoliczności, jak nieustanne walki między wielkimi rodami frankijskimi, długotrwała służba wojskowa, odrywająca często chłopów od gospodarki w okresie najbardziej pilnych robót, uciążliwe daniny, które w miarę umacniania się władzy państwowej całym ciężarem spadały na barki chłopów, nadmierne grzywny za najrozmaitsze przewinienia i bezpośredni przymus stosowany przez wielkich właścicieli ziemskich. Ciężka sytuacja chłopstwa doprowadziła do rozpowszechnienia się w VIII i IX. tzw. precarium (od łacińskiego słowa preces - \\\"prośba\\\"). Jeszcze za Merowingów prekariami nazywano nadania dokonane przez wielkich właścicieli ziemskich na rzecz pozbawionych gruntu chłopów. Za ziemię otrzymaną w użytkowanie lub dzierżawę chłop zobowiązany był świadczyć szereg powinności. Taka była pierwsza, najwcześniejsza forma średniowiecznego precarium. Druga forma, najczęściej spotykana w VIII i IX w., była następująca: chłop widząc, że nie uda mu się utrzymać ziemi, \\\"darował\\\" ją możnemu sąsiadowi. Chłop otrzymywał później tę ziemię z powrotem, ale już nie jako soja własność, lecz w formie dożywotniej, a czasami dziedzicznej dzierżawy i znów wypełniał określone powinności na rzecz właściciela ziemi, który w zamian bronił jego gospodarstwa. Nieraz prekarzysta otrzymywał dodatkowo, oprócz ziemi przekazanej mu jako precarium, jeszcze kawałek gruntu. Była to trzecia forma nadania prekaryjskiego, stosowana głównie przez kościół, któremu zależało na przekształceniu drobnych właścicieli w prekarzystów, przez co zapewniał sobie siłę roboczą do uprawy leżących odłogiem gruntów. Kiedy więc umowy prekaryjskie wiązały przedstawicieli dwóch klas antagonistycznych, skutek był taki, że wolny chłop frankijski tracił prawo własności gruntu, a stan posiadania wielkich feudałów rósł niepomiernie. Wśród panującej klasy właścicieli ziemskich także powstawały wówczas szczególnego rodzaju stosunki w związku z rozpowszechnieniem się tzw. beneficjów, wprowadzonych przez Karola Młota. Istota beneficjum polegała na tym, że posiadłość rolną nadawano w warunkowe władanie, nie na pełną własność, jak to było za panowania Merowingów. Osoba otrzymująca beneficjum musiała pełnić służbę wojskową na rzecz darczyńcy. Powstała więc warstwa ludzi obowiązanych do pełnienia służby wojskowej za otrzymane przez nich majątki ziemskie. Jeżeli beneficjariusz nie chciał wykonywać tego obowiązku, tracił beneficjum. Beneficjum nie mogło być przekazywane w spadku przez osobę, która je otrzymała, stanowiąc jedynie dożywotnią i warunkową posiadłość ziemską. Wprowadzenie beneficjów, które rozdawano wraz z chłopami zamieszkującymi na darowanej ziemi, doprowadziło do dalszego wzrostu zależności chłopów od właścicieli i do wzmożenia ich wyzysku.
Tego typu umowy podpisywane były, kiedy dana osoba (wasal) poddawał się władzy silniejszej jednostki (seniora).


ROZDZIAŁ II
„SPOŁECZEŃSTWO DOBY FEUUDALNEJ”

Obrazowa struktura społeczeństwa polskiego w epoce średniowiecza wyglądała w następujący sposób.


W feudalizmie możemy wyróżnić różne kategorie ludności zależnej:
1. zakupy, zakupieńcy, rataje - osiedleni w posiadłości pańskiej dłużnicy, którzy w zamian za udzieloną im przez feudala pożyczkę w inwentarzu, ziarnie czy pieniądzu, zmuszeni byli do pracy na roli w gospodarstwie pańskim i pozbawieni prawa opuszczania włości feudalnej, aż do spłaty długu (w istocie spłata długów była wręcz niemożliwa).
2. przypisańcy - ludność chłopska pozbawiona prawa opuszczania swych gospodarstw, która powstała na skutek nadawania przez księcia ziemi (najliczniej i najwcześniej występuje w dobrach kościelnych).
3. ludnośc niewolna (służba dworska i czeladź) - jeńcy wojenni, których podstawę utrzymania stanowiła własna gospodarka, ale zobowiązani byli do posługi na rzecz pana (z biegiem czasu liczebnośc i znaczenie tej ludności coraz bardziej malały).
4. dziedzice - ludność wolna, która z różnych przyczyn nie mogła się utrzymać na własnej ziemi (zubożenie, klęski żywiołowe, najazdy nieprzyjacielskie, grabież itp.). Ludność ta miała prawo opuścic włosci feudala, a wysokość i charakter jej zobowiazań regulowała umowa (w praktyce grupa ta stale się zmniejszała). Wraz z zawarciem dobrowolnej umowy, tzw. komendacji pomiędzy możnowladcą (seniorem), a podopiecznym (wasalem , lennikiem ), zobowiązywano feudala do zapewnienia wasalowi opieki i pomocy materialnej w formie beneficjum , wasali natomiast zobowiązywano do służenia seniorowi w sposób "nie uwłaczający godności człowieka wolnego". Była to specyficzna transakcja własnościowa: wolny oddawał swoją ziemię panu, by uzyskać od niego już tylko prawo jej użytkowania.
Chciałabym teraz napisać trochę o rozwoju feudalizmu w Polsce.
Świadczenia na rzecz państwa były już za czasów Mieszka I i Bolesława Chrobrego. Składały się zarówno z produktów, jak i ze służebności. Niekiedy ograniczały się tylko do jednej postaci. We wczesnej dobie feudalizmu w Polsce to państwo narzucało części osadników – stosownie do swoich potrzeb – rodzaj rzemieślniczego lub usługowego świadczenia.

Feudalizm w Polsce można podzielić na cztery okresy:
1. wczesnofeudalny: do połowy XII w.
2. gospodarki czynszowej: od połowy XII do połowy XV w.
3. gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej: od połowy XV do połowy XVIII
4. kryzys gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej: od połowy XVIII (reforma uwłaszczeniowa) do połowy XIX w.

Literatura historyczna rozumiejąca przez feudalizm jedynie jego postać klasyczną, negowała istnienie feudalizmu w Polsce, a to z racji sporadycznego występowania prawa lennego w stosunkach wewnętrznych państwa. Prawo lenne występowało jedynie na Śląsku, Pomorzu Zachodnim i Mazowszu.
Feudalizm występował natomiast w stosunkach zewnętrznych, królowie polscy sprawowali czasowe lub trwałe zwierzchnictwa lenne nad ziemiami sąsiednimi (np. Prusy).

ROZDZIAŁ III

„FEUDALIZM JAKO SYSTEM PRAWNY”

Typowa forma rzadów w okresie feudalizmu to monarchia , kolejno wczesnofeudalna, stanowa i absolutna. Po okresie rozkwitu, w XIV-XV w., nastapił rozkład feudalizmu, ale jego przezytki utrzymały się w różnych krajach jeszcze przez wiele stuleci. We Francji, kolebce klasycznego feudalizmu, położyla im kres dopiero rewolucja 1789 . Społeczeństwo we wczesnym okresie feudalnym dzieliło się na dwie klasy: uprzywilejowaną (wlaściciele gruntów) i pozbawioną praw (ludność poddańcza). Klasy te nie stanowiły zamkniętych stanów, więc przynależność do klasy uprzywilejowanej warunkowało nie pochodzenie, ale posiadanie ziemi (jej utrata równała sie często przejściu do klasy pozbawionej praw).
Stopniowo sposród ludności poddańczej wyodrebniła się grupa mieszkańców miast, walcząca o wolność osobistą, prawa gospodarcze i polityczne, a większość ludności chłopskiej wyzwoliła sie z poddaństwa osobistego. Obie klasy nabrały charakteru stanów, a o przynależności do nich zaczeło decydować urodzenie. Oba stany nie były jednolite wewnętrznie. Wsród szlachty, obok arystokracji wyróżniano średnie i drobne rycerstwo, klasa nieuprzywilejowana rozpadła sie na mieszczan i chłopów. Obok dwóch wymienionych stanów dziedzicznych stan uprzywilejowany, lecz nie dziedziczny, stanowiło duchowieństwo. Ten układ społeczny pierwszym gwałtownym wstrząsom uległ dopiero w wyniku Wielkiej Rewolucji Francuskiej.
Możnowładcy byli pośrednikami pomiędzy zależnymi od siebie lennikami, a królem ("wasal mego wasala nie jest moim wasalem"), co powodowało osłabienie pozycji królewskiej i rozbicie jedności państwowej.
Ciekawym produktem produkcji feudalnnej była renta feudalna. Wyróżniamy trzy formy renty feudalnej:
1. odrobkową (pańszczyzna), polegającą na pracy chłopa (często z własnym inwentarzem) przez określony czas na ziemi pozostającej w bezpośredniej dyspozycji pana feudalnego;
2. naturalną, oznaczającą przekazywanie panu przez chłopa części produktów wytworzonych na ziemi przydzielonej mu do uprawy;
3. pieniężną, będącą oddawaniem panu części pieniędzy uzyskanych przez chłopa ze sprzedaży produktów przez niego wytworzonych. Ta forma renty feudalnej rozwinęła się nieco później i była związana z rozwojem gospodarki towarowo-pieniężnej.


ZAKOŃCZENIE
Feudalizm ukształtował się w Europie już w X wieku, choć ewolucja feudalizmu rozpoczęła się o wiele wcześniej.W XII wieku mieszczaństwo, wywodzące się głównie z chłopów stanowiło bardzo mały % ogółu. Jego odsetek przez pozostałe 200lat systematycznie wzrastał, stając się z biegiem czasu /w swojej patrycjuszowskiej i mistrzów cechowych części/ , coraz bardziej znaczącą przeciwwagą feudałów /szlachty/ i w przyszłości jak wiadomo gospodarczo i politycznie zdominował ten stan obalając w rewolucjach burżuazyjnych Feudalizm /zaczęło się to w Holandii, Anglii i w 1789 we Francji/. Ciekawym zjawiskiem jest to, że zależności feudalne ukształtowały się nie tylko w Europie, ale także np. na Dalekim Wschodzie. Feudalizm tam wykształcił się bezpośrednio na formacji wspólnoty pierwotnej, współistniejąc z układem niewolniczym. W Chinach stosunki feudalne wykształciły się na gruncie patrymonializmu biurokratycznego. W Japonii wykształciła się organizacja bakufu z szogunem na czele.
Wydaje mi się, iż feudalizm w początkowej fazie był dobrym systemem społecznym i prawnym. Był dobrym systemem ideowo. Wiemy przecież iż obowiązkiem seniora było udzielanie pomocy wasalom i otoczenie ich opieką, a wasalowie zobowiązani byli do udzielania pomocy zbrojnej seniorowi oraz udzielanie mu rady.
Najstarsze teksty, które mówią o hołdzie lennym, dotyczą hrabstwa Barcelony (1020r.), hrabstwa Cerdagne (1035r.), wschodniej Langwedocji (1033r.) i Andegawenii (1037r.)

BIBLIOGRAFIA


1. dr Lech Bielski, dr Mariusz Trąba – „Historia” Bielsko-Biała 2001 str. 156
2. Jerzy Wyrozumski – „Historia Polski do roku 1505” W-wa 1986 str.83
3. Multimedialna Encyklopedia PWN 2000r.
4. Wielka internetowa encyklopedia multimedialna Onet.pl Wiem
5. www.republika.pl.cones