Podmioty stosunków cywilnoprawnych

Podmiotami w stosunkach cywilnoprawnych są przede wszystkim osoby fizyczne oraz osoby prawne (jednostki organizacyjne posiadające osobowość prawną). Wyróżniamy także tzw. ułomne osoby prawne, są to jedn. organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej, ale mające zarówno zdolność prawną do nabywania praw podmiotowych rzeczowych i zobowiązaniowych oraz zdolność sądową i procesową (spółki handlowe, kapitałowe).

Osoby fizyczne

Zdolność prawna, jej nabywanie

Człowiek nabywa zdolność prawną w chwili urodzenia. Przejawia się to tym, że może on być podmiotem praw i obowiązków w stosunkach cywilnoprawnych. W razie urodzenia dziecka domniemywa się, że przyszło ono na świat żywe. Domniemanie to ma charakter wzruszany, można je obalić dowodem przeciwnym.
Warunkiem niezbędnym do nabycie zdolności prawnej jest zawsze urodzenie żywego człowieka. Władza rodzicielska powstaje w momencie jego urodzenia, a nie poczęcia.

Utrata zdolności prawnej

Człowiek posiada zdolność prawną przez całe życie. Traci ją w momencie śmierci lub uznania za zmarłego. W obu okolicznościach sporządza się akt zgonu.

1. Sposoby stwierdzenia śmierci:
-wystawienie kary zgonu,
-w odniesieniu do noworodka, który żył krócej niż 24h.Takie zaświadczenie wystawia lekarz,
-jeśli okoliczności zgonu były przedmiotem postępowania przeprowadzanego przez organ państwowy na podstawie pisemnego zgłoszenia tego organu (postępowanie przez prokuratora).
- jeśli w w/w trybach sporządzania aktu zgonu nie nastąpiło lub nastąpić nie mogło (np. brak zwłok), brak zgłoszenia o zgonie, a śmierć od strony dowodowej jest "niewątpliwa", wówczas ma miejsce stwierdzenie zgonu.
"Niewątpliwości" tej nie można utożsamiać z absolutną pewnością, postanowienie to można w każdej chwili uchylić, jeżeli wystąpią wymagane okoliczności.

2. Uznanie za zmarłego ma miejsce w sytuacji zaginięcia osoby. Zaginiony to ten, wobec kogo istnieje stan nie pewności, nie wiemy czy ta osoba żyje, czy zmarła.
Do uznania za zmarłego potrzebne są dwie przesłanki, które muszą wystąpić kumulatywnie:
a) zaginięcie
b) upływ czasu
Rodzaje zaginięć:
- proste- faktowi nie towarzysza nadzwyczajne okoliczności zwiększające prawdopodobieństwo śmierci (zaginięcie sprzed domu, spacer w lesie)
- kwalifikowane- zdarzeniu towarzyszą nadzwyczajne okoliczności, które zwiększają prawdopodobieństwo śmierci (powódź, wojna).
Przy zaginięciu prostym osoba może zostać uznana za zmarłą jeżeli upłynęło 10 lat kalendarzowych. Zasada ta doznaje 2 modyfikacji:
- za zmarłego nie można uznać osoby, która przed upływem roku kalendarzowego nie ukończył lat 23
- gdy osoba zaginiona ukończyła lat 17 wystarczy 5 lat.
Przy zaginięciu kwalifikowanym okres wymaganego oczekiwania jest krótszy i wynosi od 6miesięcy do 3 lat.
Domniemywa się, że zaginiony zmarł, sad w postępowaniu nie procesowym wydaje postanowienie o charakterze konstytutywnym. Postanowienie to można w każdej chwili uchylić, jeżeli zaistnieją stosowne okoliczności.


Okoliczności mające wpływ na zakres zdolności prawnej osoby fizycznej

Jeśli określone sytuacje dotyczą człowieka, oznacza to, że nie może on być podmiotem konkretnego stosunku cywilnoprawnego. Przepisy prawa cywilnego wskazują w tym zakresie różne okoliczności.
1. Zdolność do czynności prawnych

2. Wiek osoby fizycznej

Pełnoletni- osoba, która ukończyła lat 18. Kobieta, która ukończyła lat 16 i za zgodą sądu opiekuńczego zawarła związek małżeński (nigdy już nie traci pełnoletności).
Małoletnim jest ten, kto nie jest pełnoletnim.

3. Ubezwłasnowolnienie:
- całkowite
- częściowe
Przesłanki ubezwłasnowolnienia całkowitego:
- ukończenie lat 13
- choroba psychiczna, zaburzenia psychiczne, pijaństwo, narkomania
Skutki:
- nie posiada zdolności do czynności prawnych
- ustanawia się jej opiekę, chyba że pozostaje ta osoba pod władzą rodzicielską
- nie może zawrzeć małżeństwa
Przesłanki ubezwłasnowolnienia częściowego:
- pełnoletność
- choroba psychiczna, zaburzenia psychiczne, pijaństwo, narkomania, jeśli sta tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc przy prowadzeniu jej praw (trwonienie majątku, niewłaściwy tryb życia)
Skutki:
- ograniczona zdolność do czynności prawnych
- ustanawia się nad tą osobą kuratelę.
Ubezwłasnowolnienie orzeka w trybie nieprocesowym sąd okręgowy. W wypadku, gdy przyczyny ustaną lub ulegną zmianie, w każdej chwili ubezwłasnowolnienie można uchylić lub zmienić jego rodzaj.

4. Skazujący wyrok karny
Niekiedy orzeczenie kar dodatkowych w postępowaniu karnym, w postaci utraty praw publicznych, rodzicielskich i opiekuńczych powoduje następstwa w sferze prawa cywilnego.

5. Obywatelstwo
W naszym prawie są odrębne zasady przy nabywani nieruchomości przez cudzoziemców.

6. Zdolność do dziedziczenia
Zdolność do dziedziczenia oznacza możliwość nabywania spadku i zapisu.

7. Choroba psychiczna lub niedorozwój umysłowy
Choroba psychiczna lub niedorozwój umysłowy może być przeszkodą do zawarcia związku małżeńskiego


Pojęcie i kategorie zdolności do czynności prawnych osób fizycznych

Zdolność do czynności prawnych oznacza możność nabywania praw i zobowiązań za pomocą czynności prawnych. Wyróżnia się 3 kategorie zdolności do czynności prawnych osób fizycznych:
a) brak zdolności do czynności prawnych
b) ograniczoną zdolność do czynności prawnych
c) pełną zdolność do czynności prawnych
Czynnikami, które wpływają na rodzaje zdolności prawnych osób fizycznych jest zawsze wiek oraz niekiedy może mieć miejsce również ubezwłasnowolnienie.
ad. a) Brak zdolności do czynności prawnych dotyczy osób:
- małoletnich, którzy nie ukończyli lat 13, także,
- ubezwłasnowolnionych całkowicie
ad. b) Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają:
- małoletni, od ukończenia lat 13 do uzyskania pełnoletności,
- ubezwłasnowolnieni częściowo,
- osoby, dla których sąd ustanowił doradcę tymczasowego.
ad. c) Pełną zdolność do czynności prawnych mają osoby pełnoletnie, jeśli nie zostały ubezwłasnowolnione lub nie został dla nich ustanowiony doradca tymczasowy.
Skutki prawne, jakie łączą się z poszczególnymi kategoriami zdolności do czynności prawnych są zróżnicowane:

1. Osoba nie mająca zdolności do czynności prawnych nie może w zasadzie dokonywać czynności prawnych, gdyż czynność ta jest nieważna. Może ona jednak dokonywać umów powszechnie zawieranych w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego (zakup książek itd.). Czynność ta staje się ważna w momencie wykonania, chyba, że pociąg za sobą rażące pokrzywdzenia tej osoby.

2. Osoba mająca pełna zdolność do czynności prawnych może dokonywać wszystkich czynności prawnych w granicach swoich zdolności prawnych (np. osoba zamężna nie może zawrzeć nowego związku małżeńskiego).

3. Osobę mającą ograniczone zdolności do czynności prawnych należy przedstawić w aspektach:
a) osoba może sama dokonywać czynności prawnych o charakterze zobowiązującym lub rozporządzającym z tym że do jej ważności niezbędna jest zgoda przedstawiciela ustawowego (np. rodzica, kuratora). W wypadku zawarcia umowy bez zgody przedstawiciela ustawowego mamy do czynienia z tzw. czynnością prawną niezupełną, a skutek prawny jest w zawieszeniu. Umowa staje się ważna i to od momentu jej zawarcia, gdy zostanie wyrażona zgoda przez przedstawiciela ustawowego lub gdy osoba o ograniczonej zdolności do czynności prawnych uzyska pełną zdolność od czynności prawnych i potwierdzi tę czynność, a brak takiej zgody nie może powołać się kontrahent tej osoby. Może w tym względzie wyznaczyć termin do jej potwierdzenia. Brak odpowiedzi lub jej nie otrzymanie w odpowiednim terminie powoduje, że kontrahent staje się wolny,
b) osoba uważana jest niekiedy przez przepisy prawa, jak gdyby miała pełną zdolność do czynności prawnych. Może ona działać samodzielnie w następujących przypadkach:
- dokonywać czynności prawnych, które nie są dla niej ani zobowiązaniem, ani rozporządzeniem (np. przyjęcie darowizny bez polecenia),
- może zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych sprawach życia codziennego,
- może rozporządzać swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy postanowi inaczej,
- może dokonywać czynności prawnych dotyczących rzeczy oddanych mu przez przedstawiciela ustawowego do swobodnego użytku (np. kieszonkowe, zabawki),
- może dokonać czynności prawne związane ze stosunkiem pracy,
- może dokonywać czynności prawnych jako pełnomocnik, jeśli nie jest to sprzeczne s prawem.
c) osoba nie może dokonywać określonych czynności prawnych (np. sporządzić testamentu).


Inne właściwości osoby fizycznej

1) Dobra osobiste i ich ochrona
Dobra osobiste są to jego wartości indywidualne w sferze życia psychicznego mające charakter niematerialny.
Kodeks cywilny a art.23 wymienia przykładowe dobra osobiste:
zdrowie, swobodę sumienia, nazwisko, tajemnica korespondencji, wizerunek i in.
Prawa do dóbr osobistych są prawami podmiotowymi niemajątkowymi, bezwzględnymi i niezbywalnymi, nie podlegają także dziedziczeniu. Są one chronione przez konstytucje.
Według art. 24 par 1 k.c. ochrona cywilnoprawna ma miejsce wtedy, gdy wystąpią, kumulatywnie następujące przesłanki:
a) zagrożenie lub naruszenie dóbr osobistych
b) bezprawność życia sprawcy.
Zachowaniem, które nie posiada charakteru bezprawności jest:
- działanie dozwolone przez normy prawne o charakterze generalnym (np. obrona konieczna),
- wykonanie prawa podmiotowego
- działania za zgodą osoby uprawnionej, które jest zgodne przepisami prawa albo zasadami współżycia społecznego (np. legalne przerwanie ciąży).
Art. 24 par. 1 k.c. przewiduje następujące środki ochrony niemajątkowej:
a) roszczenie o zaniechanie działań zagrażających lub naruszających dobra osobiste (usunięcie fotografii z danego miejsca,
b) roszczenie o dokonanie czynności niezbędnych do usunięcia skutków już dokonanego czynu (np. oświadczenie, sprostowanie).
Ochrona majątkowa dóbr osobistych polega na tym, że poszkodowany może mieć również roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne lub zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej na cele społeczne.
Jeśli naruszeniu dóbr osobistych towarzyszy powstanie szkód majątkowych, wówczas uprawniony podmiot może domagać się jej naprawienia.
Policja stosując prawo może niekiedy wkraczać w sferę dóbr osobistych człowieka zarówno w działaniach prewencyjnych, jak i procesowych czy operacyjnych. Są to działania legalne, jeśli czynności te są dozwolone lub nakazane przez przepisy prawa (np. przeszukanie czy wylegitymowanie).

2) Miejsce zamieszkania
Miejsce zamieszkania ma istotny wpływ la osoby fizycznej w sferze stosunków prawnych np. małżeństwo jest zawarte w Urzędzie Stanu Cywilnego miejsc zamieszkania jednego z przyszłych małżonków, właściwym miejscowo sądem w sprawach cywilnych jest sąd, w którego okręgu mieszka pozwany. Miejscem zamieszkania jest miejscowość, w której mieszka dana osoba z zamiarem stałego pobytu.
Miejscem zamieszkania dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską jest miejsce zamieszkania rodziców lub tego z rodziców, któremu powierzono wykonywanie władzy rodzicielskiej. Natomiast gdy władza rodzicielska przysługuje na równi obojgu rodzicom mającym osobne miejsce zamieszkania, miejsce zamieszkania dziecka jest u tego z rodziców, u którego stale przebywa. Jednak gdy dziecko nie przebywa na stałe u żadnego z rodziców, jego miejsce zamieszkania ustala sąd.
Inną instytucją prawną jest zameldowanie, które potwierdza i legalizuje akt przebywania osoby w określonej miejscowości.

3) Stan cywilny
Stan cywilny jest to zespół indywidualizujących cech człowieka, które mają doniosłość prawną. Są to zarówno takie, które określają pozycje osoby w rodzinie, a także te, które mają charakter osobisty (np. nazwisko, płeć, wiek). Ze względu na znaczenie tych zagadnień w sferze prawa prowadzi się szczególną dokumentację w postaci tzw. akt stanu cywilnego.


Istota zobowiązań i jego elementy

Podmioty zobowiązań

Wierzyciel i dłużnik jako strony zobowiązania

Zobowiązanie to stosunek cywilnoprawny, w którym wierzyciel może żądać od dłużnika spełnienia świadczenia, a dłużnik ma obowiązek to świadczenie spełnić.
Strony w świadczeniu są zazwyczaj zindywidualizowane w momencie jego powstania, zaś najpóźniej następuje to w momencie wykonania zobowiązania.
Podmiotami w zobowiązaniu są wierzyciel oraz dłużnik.

Realizacja uprawnień i obowiązków w zobowiązaniu przy wielości podmiotów

Jeżeli po stronie wierzyciela lub dłużnika występuje więcej niż jeden podmiot, to mamy do czynienia z tzw. wielością podmiotów w zobowiązaniu.
Realizacja obowiązków i uprawnień przy wielości podmiotów przedstawia się następująco:
1. Zasadą jest to, że zarówno dług jak i wierzytelność dzielą się na tyle niezależnych od siebie części, odpowiednio do ilości wierzycieli lub dłużników. Części te są równe, jeżeli z okoliczności nie wynika nic innego (np. jest 2 dostawców, odbiorcy mają dostarczyć 20000 koszul, wówczas każdy z nich ma dostarczyć 10000, chyba że z umowy wynika co innego. Zasada ta odnosi się tylko do świadczeń nie podzielnych.

2. Zobowiązania solidarne mają miejsce tylko wtedy, gdy wynikają:
- z czynności prawnej (woli stron) np. w umowie pożyczki postanowiono, że pożyczkobiorcy są solidarnie odpowiedzialni,
- z ustawy
Wyróżniamy 2 rodzaje zobowiązań solidarnych:
a) solidarność dłużników
b) solidarność wierzycieli
ad. a) Solidarność dłużników (bierna) wyraża się tym, że wierzyciel może żądać spełnienia świadczeni w całości lub części od wszystkich dłużników, od kilku z nich lub od każdego z osobna, a wykonanie zobowiązania przez jednego z nich zwalnia od tego obowiązku pozostałych. Solidarność bierna chroni interesy wierzyciela, gdyż to od jego decyzji zależy od kogo i w jakim zakresie, w jaki sposób chce zaspokoić swe roszczenie. (wypłacalność tylko 1 z dłużników). Każdy z dłużników odpowiada za całość długu, aż do całkowitego zaspokojenia wierzyciela.
ad. b)Solidarność wierzycieli czynna polega na tym, że dłużnik może spełnić całe świadczenie na ręce jednego z nich, zobowiązanie wygasa wtedy u wszystkich wierzycieli. Dłużnik może samemu wybrać, któremu z wierzycieli zwróci dług. Wytoczenie powództwa przez jednego z wierzycieli oznacza, że świadczenie winno być wykonane do jego rąk.
Przy zobowiązaniach solidarnych mają miejsce roszczenia regresowe. Są to wzajemne stosunki między współzobowiązanymi i współuprawnionymi. Jeśli w solidarności biernej np. świadczenie spełni tylko 1 z dłużników, wówczas staje się on wierzycielem w nowym zobowiązaniu w stosunku do reszty dłużników. Natomiast w solidarności czynnej gdy np. jeden z wierzycieli przyjął świadczenie w całości, wtedy staje się on dłużnikiem w nowym stosunku cywilnoprawnym w wobec pozostałych wierzycieli.

3. Jeśli świadczenie jest niepodzielne np. rzecz oznaczono co do tożsamości, wówczas dłużnicy zobowiązani są do spełnienia świadczenia na zasadach solidarności po stronie długu. Natomiast gdy jest kilku wierzycieli uprawnionych do przyjęcia świadczenia niepodzielnego, wtedy każdy z nich może żądać jego spełnienia. Jeśli jest sprzeciw w tym zakresie jednego z wierzycieli dłużnik wg. swego wyboru może świadczenie spełnić wszystkim wierzycielom łącznie albo złożyć przedmiot do depozytu sądowego.

Solidarność nieprawidłowa

Coraz częściej występuje tzw. solidarność nieprawidłowa która polega na tym, że osoba ma określoną wierzytelność względem co najmniej 2 podmiotów z różnych tytułów prawnych, a z przepisów ustawy ani treści umowy nie wynika odpowiedzialność solidarna dłużników. Każdy z dłużników odpowiada wtedy za całość świadczenia, a zaspokojenie wierzyciela przez 1 z dłużników powoduje wygaśnięcie zobowiązania np. wypadek samochodowy- poszkodowany ma roszczenie wobec sprawcy i wobec zakładu ubezpieczeń.

Podmiot zobowiązania

Pojęcie, cechy i rodzaje świadczeń
Podmiotem zobowiązania jest świadczenie dłużnika, które polega na zaspokojeniu interesów wierzyciela. Jest to zachowanie dłużnika zgodne z treścią zobowiązania.
Zmiana podmiotu świadczenia może wystąpić tylko wtedy, gdy wierzyciel wyrażą taką zgodę. Oznacza to zmianę świadczenia niepieniężnego na pieniężne i odwrotnie.
Cechy świadczenia:
a) świadczenie musi być oznaczone w taki sposób, żeby wierzyciel mógł wiedzie jakiego zachowania może żądać od dłużnika, zazwyczaj jest ono skonkretyzowane przez źródło zobowiązania (np. umowy, bezpodstawne wzbogacenie),
b) świadczenie powinno być oznaczone w momencie powstania zobowiązania, najpóźniej jednak w chwili jego wykonania,
c) świadczenie musi być możliwe do spełnienia.
W doktrynie prawa cywilnego wyróżnia się podstawowe rodzaje świadczeń:
a) ze względu na sposób zachowania dzielimy świadczenia na działania (np. wykonanie dzieła, przechowywanie rzeczy) oraz na zaniechania (np. na nie puszczanie głośnej muzyki od 20-10),
b) ze względu na właściwości przedmiotu dzielimy na świadczenia podzielne (pieniężne, dostarczenie towaru) oraz niepodzielne (wyprodukowanie i dostarczenie taśmy klejącej),
c) ze względu na rzecz, którego dotyczy świadczenie wyróżniamy świadczenia oznaczone indywidualnie (np. Polonez nr. rejestracyjny BCC 7356) oraz rodzajowo (np. wyprodukowanie i dostarczenie kawy),
d) ze względu na czas spełnienia świadczenia jednorazowe (np. wydanie samochodu w ramach umowy kupna), ciągłe (korzystanie z lokalu w ramach najmu), okresowe, gdzie w ramach tego samego stosunku zobowiązaniowego dłużnik powtarza kolejne świadczenie w regularnych odstępach czasu (np. alimenty, czynsz).

Treść zobowiązania

Na treść zobowiązania składają się uprawnienia wierzyciela i obowiązki dłużnika.
1. Uprawnienia wierzyciela mają charakter podstawowy (główny) i pomocniczy (uboczny):
a) główne polegają na żądaniu spełnienia świadczenia albo na żądaniu odszkodowania zamiast lub obok świadczenia, które wynikało z określonego stosunku obligacyjnego,
b) uboczne mają charakter uzupełniający, służą do zabezpieczenia i ułatwienia realizacji uprawnienia głównego (np. zadatek, kara umowna).
Realizacja wierzytelności może być dokonana dobrowolnie, jeżeli jednak ten sposób okaże się bezskuteczny, to zabezpieczenie realizacji wierzytelności następuje w postępowaniu cywilnym.

2. Zespół obowiązków dłużnika (dług) jest związany z odpowiedzialnością majątkową dłużnika.
Wyróżniamy w tym zakresie 2 rodzaje odpowiedzialności:
a) osobistą,
b) rzeczową.
ad. a) Odpowiedzialność osobista oznacza, że dłużnik odpowiada za dług całym swym majątkiem obecnym i przyszłym. Zasada ta ulega jednak 2 modyfikacją:
- dłużnik odpowiada tylko do określonej kwoty, niezależnie od wysokości długu,
- dłużnik odpowiada tylko wyodrębnioną masą majątkową.
ad. b) Odpowiedzialność rzeczowa oznacza, że zabezpieczenie wierzytelności określoną rzeczą obojętnie w rękach kogo się ona znajduje. Odpowiedzialność rzeczowa jest zabezpieczona:
- hipoteką, którą ustanawia się na prawie własności nieruchomości, użytkowaniu wieczystym, własnościowym prawie spółdzielczym do lokalu mieszkaniowego/użytkowego, prawie do domu jednorodzinnego oraz wierzytelności zabezpieczone hipoteką,
- zastawem, który ustanawia się na rzeczach ruchomych oraz na prawach zbywalnych (np. na wierzytelnościach.